Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

De dingen zelf, die in de ‘Sinnlichkeit’ als verschijningsvormen zijn gegeven, vormen het reële
uitgangspunt van alle oordeelsvorming. In dit uitgangspunt ligt, ondanks de door Dietzgen van Kant
overgenomen terminologie, kritiek op het kantianisme besloten. De realiteit, als kenbare eenheid
begrepen, of het kwalitatieve gaat vooraf aan alle kennen. ‘Der Idealismus andererseits vergißt über
dem quantitativen Unterschied die qualitative Einheit. Er ist überschwenglich, macht die relative
Trennung zu einer absoluten.’[16] Het is de wereld zelf die als totaal van bijzonderheden door de
mensheid, deel van die wereld, wordt gekend. In die zin is een scheiding onmogelijk.
Lenin tekent in de ‘Philosophische Hefte’ aan dat voor Feuerbach kwaliteit en gewaarwording ‘ein
und dasselbe’ zijn.[17] Het gaat hier om dezelfde betekenissen als in Dietzgens reflectie. De term
kwaliteit slaat op het gegeven zijn van het zijnde als zodanig en kwantiteit op de nadere bepalingen
die het denkvermogen hierin weet te onderscheiden. In die zin passen kwantiteit en wezen goed bij
elkaar, want het wezen der dingen wordt door het denken als algemeen begrip bepaald op basis van
bijzondere gegevens, gegeven in de gewaarwording. Hoe treffend het gevonden begrip is, het is een
door de mens ontwikkeld begrip. Het ding ‘zelf’ of liever de wereld zelf is altijd rijker, omvattender
dan het meest treffende begrip ervan. In die zin is het denken altijd vervreemding van de
werkelijkheid, abstractie. Daarom karakteriseert Dietzgen het denken als een abstraheringproces en
het denkvermogen als abstraheringvermogen. Iets als wezenlijk aanduiden geschiedt door het
menselijk denken, al ligt de ervaring ten grondslag aan dit actieve denkproces. Met dit
‘kwantitatieve’ proces leert de mens de wereld hanteerbaar te maken. Zonder onderscheid kan niet
worden gedacht, ook al weten we dat alles uiteindelijk in samenhang bestaat: ‘Denkkunst ist
Scheidekunst im Zusammenhang.’[18]
2.5 Causaliteit
Een term die tot verschillende interpretaties heeft kunnen leiden op grond van enkele niet
eenduidige formuleringen, is Dietzgens causaliteitsbegrip. Dietzgen constateert – ook hier speelt
waarschijnlijk het verwerken van de ideeën van Kant een rol, die stelt dat Hume hem uit zijn
dogmatische sluimer had gewekt – dat het begrip oorzaak vaak een ‘überschwengliche’, een
bovennatuurlijke betekenis heeft in de idealistische filosofie. Men zoekt kennis over een oorzaak of
werking, een ‘ding’ verborgen achter de verschijnselen. Een dergelijk kennisideaal is gericht op het
vinden van dé oorzaak, zowel in het wetenschappelijke als in het ideologische vertoog. Men zoekt
God, een onbewogen beweger, in ieder geval een absoluut begin.
Dietzgens opvatting is dat er geen absolute en isoleerbare oorzaak bestaat. Hij gaat uit van de
oneindige materie, natuur of werkelijkheid. Er bestaat een oneindige keten van oorzakelijkheid en
complexe wisselwerkingen. In het kenproces echter moet iets bepaald worden, anders bestaat er
geen kennis. Dus moet het denken oorzaken, werkingen, hoofd- en bijzaken in de ontwikkeling
vaststellen, en ook hun specifieke samenhang bepalen, al is die vaststelling in belangrijke mate
kunstmatig. Anders gezegd, deze bepalingen zijn relatief en subjectief gekleurd. De beweging van
de materie zelf, als continue stroom van oorzakelijkheid, is niet relatief, maar absoluut. In
Dietzgens wereldbeeld past geen ‘Ding an sich’ en geen oorzaak ‘an sich’, maar daarmee komt de
objectieve of reëel bestaande oorzakelijkheid of wisselwerking nog niet op losse schroeven te staan.
De afwijzing van oorzaken ‘an sich’ betekent voor Dietzgen afwijzing van de klassieke metafysica
en de religie, en het aanvaarden van een objectieve dialectiek van universele wisselwerking.[19]
Dietzgen relativeert aldus de kennis van oorzaken in die zin dat er geen enkele absolute oorzaak los
van de gekende werkelijkheid kan bestaan. Hij ontkent echter niet de causaliteit zelf: ‘so verlangen
wir von der Ursache, daß sie wirklich, daß sie Ursache einer objektiv gegebenen Wirkung sei.’[20]
Het causaliteitsbegrip moet van zijn religieus-metafysisch karakter worden ontdaan.[21] In het
verlengde van deze inzet treft men in enkele passages een radicalisering aan van Dietzgens