Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

De hooggespannen verwachtingen van het effect van het theoretisch inzicht kunnen gepaard gaan
met een zekere onderwaardering voor de sociaaldemocratische partij als strijdorganisatie van de
zich emanciperende arbeidersklasse. Partij en beweging worden in een dergelijke visie vooral de
organen die de langgekoesterde menselijke idealen zullen gaan vervullen. Dit is zonder enige twijfel
een belangrijke ingang om partijprincipes te ontwikkelen en te verdedigen. Er bestaat hiermee
evenwel het risico dat deze bewustwording als uniek en eenduidig moment van verlichting wordt
opgevat, in plaats van als een proces dat dialectisch, dus ook op tegenstrijdige wijze, hand in hand
gaat en meegroeit met de strijd van de arbeidersbeweging en met de ontwikkeling van de
kapitalistische naar een socialistische maatschappijvorm.[16] Dietzgen bereflecteert de wereld en de
maatschappij als totaliteit. In zijn benadering klinkt het besef door dat een korte-termijn-politiek
van de sociaaldemocratie alleen niet voldoende is. De verhouding van het hier en nu en de langere
termijn verdient echter een nadere theoretische problematisering, die men bij Dietzgen vergeefs
zoekt. Er blijft hier een taak liggen voor een filosofie, die een lange-termijn-perspectief van
emancipatie van de mensheid verbonden ziet met de strijd van de arbeidersklasse.
Wanneer de ‘Logik’ ‘Klassenlogik’ is kan de partij van de arbeidersklasse daar niet omheen, al lijkt
een dergelijke filosofie in de dagelijkse politieke praktijk niet altijd nodig te zijn. Dietzgen ziet de
wereldbeschouwing van de sociaaldemocratie als een logisch gesloten geheel, dat wil zeggen dat
deze een alomvattende consistente samenhang vormt. Gesloten, niet afgesloten, duidt op de
mogelijkheid de gehele werkelijkheid logisch te bestrijken, en op de opgave een consistente
filosofie te ontwikkelen. Deze taak sluit in principe uit dat er verschillende filosofieën binnen de
partij als gelijkwaardig naast elkaar staan. Immers, de ene theorie doet, meent Dietzgen, minder
recht aan de wetenschappelijke en wereldbeschouwelijke verworvenheden dan de andere. De partij
moet uitspraken doen over waarheid en onwaarheid, wanneer men tenminste aan de funderende
ideeën van het wetenschappelijk socialisme vast wil houden. Slechts één wereldbeschouwing kan
logisch de meest ware zijn, ‘weil die sozialdemokratische Weltanschauung ein vollendetes System
ist, ...’[17]
G. Huck schrijft in zijn Dietzgen-biografie dat volgens Dietzgen de sociaaldemocratische partij niet
de rol toebedeeld zou zijn van brug tussen theorie en praktijk.[18] Dit klopt in zoverre, dat Dietzgen
de verhouding van theorie en praktijk nogal ‘unvermittelt’ denkt. Het gaat om het juiste inzicht en
dit is deel van de beweging naar het communisme. Dit inzicht lijkt direct toepasbaar te zijn in de
praktijk, ongeacht wie dit toepast en in welke situatie men het toepast. Daar waar Dietzgen echter
over de sociaaldemocratie en over de arbeiderspers schrijft, stelt hij nadrukkelijk dat filosofie en
sociaaldemocratie geen ‘separate Dinge’ zijn. Hier doelt hij ook op de partij; de band tussen partij
en beweging enerzijds en theorie anderzijds wordt als ondeelbaar beschouwd. In die zin heeft de
partij ten aanzien van de theorie als de drager van het wetenschappelijk socialisme wel een functie,
al maakt Dietzgen niet helemaal duidelijk op welke wijze deze functie gestalte moet krijgen. Hij
meent: ‘Die Partei als solche wird nie aus den Augen verlieren, daß es die Basis der demokratischen
Allgemeinheit ist, der sie ihre vielbewunderte und nicht genug zu preisende Einhelligkeit
verdankt.’[19] En, zegt hij, zoals de theorie één geheel vormt, zo moet de partij gesloten
opmarcheren om het einddoel te bereiken. Dat is de lering die moet worden getrokken uit een
‘tausendjährige’ geschiedenis.[20]
3.2 De ‘arbeidersfilosoof’ Joseph Dietzgen
Marx noemt ‘Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit’ een ‘Logik des Arbeiterstandes’.[21] Bij het
lezen van Dietzgens bijdrage aan de verwetenschappelijking van het socialisme dringt zich een
vergelijking op met Engels, die de ontwikkeling van het socialisme van utopie tot wetenschap
beschrijft. Dietzgens filosofie richt zich tegen ‘verouderde’ filosofische stellingnames en burgerlijke