Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

Hoofdstuk 2
Moeilijkheden bij het beoordelen van J. Dietzgens filosofie
In Dietzgens filosofie mist men een zorgvuldig verklaarde, consistente terminologie. Vaak lijken
gekozen formuleringen ‘en passant’ opgekomen te zijn. Aan de ene kant ziet men een reeks van
herhalingen in wisselende bewoordingen waaruit een ‘bedoeling’ goed kan worden opgemaakt.
Anderzijds roept een nadere analyse van bepaalde termen twijfels op. Dietzgens werk is vaak
fragmentarisch. Misschien is het gechargeerd, maar men zou kunnen zeggen dat eigenlijk alleen
‘Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit’ een tamelijk duidelijke systematische opbouw kent. En
op de opbouw hiervan hadden Marx en Engels al kritiek. Engels schreef over het ontwerp van dit
boek: ‘Die Terminologie ist natürlich noch sehr konfus, daher Mangel an Schärfe und häufige
Wiederholungen in neuen terms.’[1] Dit gebrek betekent een bron van mogelijke tegenstrijdige
interpretaties en beoordelingen van Dietzgens werk. Daardoor is het risico van of een te
welwillende, of een te beperkte, dan wel een te negatieve interpretatie levensgroot aanwezig.
Lenin, die Dietzgen beschouwt als marxist en als dialectisch-materialistisch filosoof, stelt dat bij
Dietzgen foutieve formuleringen voorkomen.[2] Sindsdien is bij bespreking van Dietzgens werk het
wijzen op zwakten daarin standaard geworden, in ieder geval binnen de marxistische filosofie die
de leninistische traditie voort wil zetten. Hierbij bestaat het gevaar Lenin, die Dietzgen juist ook
hoog waardeert, al te voortvarend in bepaalde conclusies te volgen. Lenin leest Dietzgen wel
uitgebreid, maar schrijft niet bijzonder veel over hem. Wanneer men nu het bestaan van ‘zwakke’
passages bij Dietzgen accentueert loopt men het risico te vervallen in een al te eenvoudige
enerzijds/anderzijds-benadering waar passages die bevallen als stap vooruit in de filosofie worden
gezien, en opmerkingen die niet aanstaan als een zwakke formulering. Dietzgen interpreteren is óók
omgaan met de aldus optredende spanning, zoals die ontstaan is in de interpretaties van de
leninistische traditie.
Het is goed op voorhand al enkele mogelijk problematische begrippen en interpretatieproblemen te
bezien.
2.1 J. Dietzgen als dialectisch materialist
De term dialectisch materialisme is bij Dietzgen op zijn plaats omdat hij zelf zijn filosofie zo
noemt. Die eigen lezing accepteren betekent niet dat Dietzgens filosofie in alle punten overeenstemt
met het filosofisch systeem zoals dat in het marxisme na Marx, Engels en Lenin is ontwikkeld. In
die zin kan Dietzgens filosofie als een vroege vorm van dialectisch materialisme worden begrepen.
Als we willen pogen een vergelijking te maken met het dialectisch materialisme van Marx en
Engels, die Dietzgen immers zelf als leermeesters beschouwt, blijkt de vraag naar Dietzgens positie
niet gemakkelijk eenduidig te beantwoorden. Cruciaal bij de beantwoording is hoe Dietzgen op
materialistische wijze de eigen aard en werkzaamheid van het denken weet te bepalen. Daarover
zijn in zijn werk enige moeilijk met elkaar te rijmen uitspraken te vinden. Dat Dietzgen in ‘Das
Wesen der menschlichen Kopfarbeit’ letterlijk het materialisme afwijst is niet het probleem, want
dergelijke uitspraken betreffen het oudere 18e-eeuwse materialisme en dat van bijvoorbeeld L.
Büchner en E. Haeckel. Problematischer zijn uitspraken die het denken karakteriseren of die
betrekking hebben op de verhouding van zijn en denken, die verschillende interpretaties toelaten.