Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

Hegels historisch-dialectisch begrip wordt door Dietzgen in Marx’ politiek-economische analyse
herkend: ‘Wir haben das dem listigen Weltgeist zu danken, der den Eigennutz der Kapitalisten für
die Verwirklichung seiner Zwecke braucht.’[28] Het eigenbelang van de kapitalisten dient ongewild
uiteindelijk nog een ander doel. De maatschappelijke ontwikkeling, waarin de belangrijkste dragers
ervan, de kapitalisten en arbeiders, zich aanvankelijk nog niet bewust zijn van hun eigen rol, zet
zich door en wordt in Marx’ werk volledig inzichtelijk gemaakt. Hegel leert ons de ‘Weltgeist’
kennen. De materialistische lezing van Hegels werk leert de ‘Geist’ kennen als het menselijk
denken, dat de ‘Geist der Welt’ is.[29]
Deze gedachte van Dietzgen overstijgt het kantiaans subjectivisme omdat deze uitdrukt dat alle
vormen van denken noodzakelijk verbonden zijn met de wereld en dat de wereld hierin werkelijk
wordt gekend. De onbegrensdheid van het kenproces als uitdrukking van de onbegrensde wereld
wordt op basis van de Hegellezing beter begrepen, omdat Hegel de ontwikkeling van de idee als
alles omvattende beweging heeft begrepen. Hegels ‘mysterieuze’ uitdrukkingswijze moet door de
sociaaldemocratie worden gerectificeerd. Dan leert men kennen wat Hegels ‘Geist’ werkelijk is.
Aan Hegel wordt nog enkele keren gerefereerd, getuige de opmerking naar aanleiding van de
bekende uitspraak uit ‘Grundlinien des Rechts’: ‘Hegel behauptet, in der Welt sei alles vernünftig,
also auch Widersprüche. Unter konservativen Scheine verbirgt sich darin eine sehr revolutionäre
Erkenntnis, welche die “destruktiven” Geister sich zunutze machen, um den Weisen und ihrer
stabilen unlebendigen, ungeordneten Ordnung, die keinen Widerspruch vertragen kann, gründlich
zu widersprechen.’[30] Elders trekt Dietzgen conclusies uit Hegels filosofie met betrekking tot de
vraag van de verhouding van zijn en denken: ‘Hegel hat recht: Die Vernunft sitzt im Kopfe, sie ist
in aller Welt, “alles ist vernünftig”. Ich wiederhole: Das All ist “der wahre Jacob”.’[31] De ‘ware
Jacob’ wordt er vaker bijgehaald. Dietzgen doelt op de oplossing van de vraag naar de verhouding
van zijn en denken, die gevonden kan worden door de materiële werkelijkheid, die de subjectiviteit
bepaalt en omvat, als uitgangspunt te nemen.
Dietzgen schrijft in 1867 aan Marx dat het fundament van de wetenschap in het algemeen bestaat
uit de kennis van het denkproces.[32] Hegel biedt een vergelijkbaar inzicht, meent hij kennelijk,
wanneer hij later schrijft: ‘und wenn nun Hegel zeigte, “daß es nur darauf ankommt, unsern eigenen
Geist zu begreifen, um damit auch den Geist der Welt zu erfassen”, so sind wir vollkommen
einverstanden.’[33]
Volgens Dietzgen geeft Hegel de zelfontwikkeling van de natuur de meest omvattende theoretische
grondslag. Daarom waardeert hij diens werk zo, wanneer hij Hegel en Darwin vergelijkt. ‘Hegel hat
die Entwicklungslehre viel universeller vorgetragen als Darwin.’[34] Darwin doorbreekt
metafysische scheidslijnen in de zologie, Hegel universeel. Deze vergelijking gaat weliswaar niet
geheel op, want Darwin beweegt zich op zijn terrein, zoals Hegel op het zijne. Dietzgen richt zich
hier echter eigenlijk tegen Haeckel die zijn natuurmonisme van de evolutietheorie afleidt. Haeckels
natuurmonisme is te beperkt, zo meent Dietzgen, omdat hierin de kernvragen van de filosofie, en
met name de actieve rol van de subjectiviteit daarin, eenzijdig worden behandeld. Hier tegenover
erkent Dietzgen Hegels verdienste vanwege de universaliteit van zijn filosofie. Hij verbindt
vervolgens deze beoordeling met zijn kritiek op Kant.[35] Kants metafysische kloof tussen een
kenbare wereld en de dingen ‘an sich’ wordt in Hegels universele benadering opgeheven, althans:
‘(...) unser Hegel hat dazu einen sehr wesentlichen Beitrag geliefert.’[36]
Weinig positief is Dietzgens oordeel wanneer hij spreekt over Hegels theoretische ontwikkeling van
het begrip. Hij stelt in dat verband dat Hegels idealisme neerkomt op een ‘undurchdringlichen