Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

de arbeidersklasse, die alle klassentegenstellingen wil opheffen, zich in haar streven naar kennis
principieel op de volle waarheid. Daarom heeft alleen de theorie van het wetenschappelijk
socialisme de diepste theoretische waarheden binnen haar bereik. Dietzgen stelt in dit verband in de
‘Vorrede’ van ‘Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit’: ‘Der leidende, der vierte, der
Arbeiterstand ist insoweit erst der wahre Träger dieses Organs, als die herrschende Stände durch
ihre besonderen Klasseninteressen verhindert sind, das Allgemeine anzuerkennen. (...) Objektive
Erkenntnis setzt subjektiv theoretische Freiheit voraus.’[4]
Het laatste wordt soms nogal eenvoudig voorgesteld. Tegenover de ideologische bevangenheid van
de machthebbers en het kapitaal stelt Dietzgen de ideologische onbevangenheid van de
arbeidersklasse, hetgeen eigenlijk strijdig is met zijn eigen opvatting die ervan uitgaat dat
denkvormen afhankelijk zijn van de omstandigheden waarin men leeft, wat een totale ideologische
onbevangenheid uitsluit. Dietzgen stelt: ‘Der Mensch des vierten Standes ist endlich “reiner”
Mensch. Sein Interesse ist nicht mehr Klassen-, sondern Masseninteresse, Interesse der
Menschheit.’[5] Dietzgen ziet op grond van zijn opvatting een direct verband tussen filosofie en
praktijk: ‘..., also die Spezialfrage der Philosophie nach den “Grenzen der Erkenntnis”, berührt ganz
fühlbar die Knechtschaft des Volks.’[6] Als werkman, in direct contact met zijn dorps- en
stadgenoten, weet hij hoe het geloof een praktische rol speelt. Dietzgen ziet dat geloofsvragen,
politieke en wetenschappelijke vragen nauw vervlochten zijn. Daarom vindt hij het bewuste begrip
van de wereld en de wetenschappelijk onderbouwde mogelijkheid tot verandering van de wereld zo
belangrijk voor het zelfbewustzijn van de strijdende arbeidersklasse.
Van de feodale en burgerlijke wereld zegt Dietzgen: ‘Die Weisheit der anti-sozialistischen Welt ist
nicht einheitlich, ist ein induktives und deduktives Gemisch. Man kennt das Induzieren, aber man
kennt das System der Induktion nicht.’[7] Hiermee bedoelt hij dat het niet-socialistische denken een
mengelmoes van wetenschap en geloof is: empirisch-inductieve wetenschapsbeoefening gaat in de
praktijk, tegenstrijdig, samen met idealistische en religieuze vooroordelen, waarin ‘deductief’ de
wereld van een absolute oorzaak, God, wordt afgeleid.
Het wetenschappelijk-socialistisch perspectief zet Dietzgen in tegen kleinburgerlijke ideologen:
‘Die Pastoren und Professoren stimmen überein, dem menschlichen Intellekt die absolute
Erkenntnisfähigkeit, die Möglichkeit einer unbedingten Klarheit abzusprechen und ihm den
Charakter des beschränkten Untertanenverstandes durchaus erhalten zu wollen.’[8] Als Dietzgen zo
spreekt gaat hij met plezier nog even gedreven door, want die ideologen, die het volk zo sterk
beïnvloeden, dwarsbomen de weg naar bevrijding. Echter: ‘Gegenüber solchen unverbesserlichen
Mystikern liegt es der Sozialdemokratie ob, für die radikale Unbeschränktheit der menschlichen
Intelligenz einzutreten.’ Dietzgen ziet dat optreden als klassenstrijd en spreekt er plastisch over als
passeerden dominees en professoren als een legerschaar direct voor zijn ogen: ‘Professoren sind
Feldherren geworden im Lager der bösen. Auf dem rechten Flügel kommandiert Treitschke, v.
Sybel im Zentrum, und links Jürgen Bona Meyer, Doktor und Professor der Philosophie in Bonn.
Letzterer lieferte jüngst in der Berliner “Gegenwart” ein geschriebenes Maulgefecht wider den
“Unglauben unserer Zeit”, wider die Religion der Sozialdemokratie.’[9] Daartegen vormt de
dialectisch-materialistische filosofie het juiste verweer. ‘Sozialdemokratische Materialisten handeln
nur mit und von dem, was der Mensch erfahrungsmäßig wahrnimmt. Dazu gehört auch sein eigener
Geist, das Denk- und Vorstellungsvermögen. Das Erfahrungsmäßige nennen wir Wahrheit und
machen es allein zum Objekt der Wissenschaft.’[10]
Dietzgen schuwt niet te stellen dat de juiste maatschappijverandering die is waarin een adequate
algemene theorie leidt tot een algemene, totale verandering. Daar mag men niets van afdingen, want