Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

In ‘Streifzüge eines Sozialisten in das Gebiet der Erkenntnistheorie’ sluit Dietzgen aan bij Spinoza’s
opvatting dat er één oneindige substantie bestaat.[46] Dit begrip substantie gebruikt hij zelf over het
algemeen niet, maar Spinoza’s uitdrukking vindt hij acceptabel. Alle eindige dingen ‘stammen von
ihr ab’, zijn ‘Modi’ van de substantie; hierin verklaart Dietzgen het met Spinoza eens te zijn. Want
zoals de natuurwetenschap laat zien, is alles afhankelijk van de ‘Ewigkeit des Stoffs und die
Unvergänglichkeit der Kraft’. Spinoza’s opvatting over het bestaan van twee oneindige absolute
attributen van de ene absolute substantie wijst Dietzgen af: ‘ – Das ist gefehlt, namentlich das
absolute Denken hat nichts für sich. Auch mit der absolute Ausdehnung ist wenig gesagt. (...)
Unsere heutige Wissenschaft vom Denken und vom Gedanken geht über die spinozistische an
Klarheit und Bestimmtheit weit hinaus. Wir wissen nunmehr, daß das Denken oder Bewußtsein kein
mysteriöser Behalter der Wahrheit ist, ...’[47] Dus met betrekking tot de verhouding van zijn en
denken meent Dietzgen Spinoza te moeten corrigeren.
De spinozistische uitleg van de verschijningsvormen van de absolute natuur wordt door Dietzgen
geaccepteerd, maar naast de ‘substantie’ en haar verschijningsvormen mag men geen begrippen of
‘dingen’ accepteren die de status van het absolute hebben. Alleen de totale samenhang en haar
ideële uitdrukking kan men als absoluut, onbeperkt, onbegrensd of oneindig definiëren. ‘Die Welt
oder das Absolute oder die Natur oder das Universum oder wie man sonst das Ding der Dinge, das
Einzige und Unendliche noch nennen will, dehnt sich endlos aus, im Raume und in der Zeit; aber
dennoch ist jedes Räumchen des Raumes und jedes Stückchen der Zeit, wie auch jedes andere Ding,
was darin enthalten, ein individuelles, veränderliches, vergängliches, beschränktes Ding, und macht
das Denken von dieser Beschränktheit und Endlichkeit keine Ausnahme.’[48]
Dietzgen vindt de dialectisch-materialistische kentheorie nauwkeuriger dan de spinozistische. Want
de mysterieuze uitdrukkingsvorm die Dietzgen bespeurt in de spinozistische opvatting met
betrekking tot het denken of bewustzijn, en het nog ondialectische begrip ‘absolute Ausdehnung’,
worden in de kentheorie overwonnen. Het denken is weliswaar een oneindig kenvermogen, dat
‘aber doch nicht unendlicher sein will als jeder andere besondere Stoff und jede andere Kraft.’[49]
Oneindige kennismogelijkheid houdt bij Dietzgen materiële gebondenheid, en in die zin
veranderlijkheid, eindigheid en beperktheid in. Dietzgen verwerpt aldus de spinozistische oneindige
‘attributen’, waarin hij een verouderd metafysisch restant ziet.
Spinoza’s bepaling van de substantie als God en natuur leidt tot een dubbel perspectief waarin zijn
werk kan worden uitgewerkt, hetgeen daadwerkelijk is gebeurd in idealistische en materialistische
filosofieën.[50] Beide gezichtspunten leiden in een consequente uitleg tot bepaalde
tegenstrijdigheden in Spinoza’s werk.
Uitgaande van een materialistische of idealistische interpretatie kan niet worden ontkomen aan de
idee dat uiteindelijk de materiële werkelijkheid de ideële werkelijkheid bepaalt, of omgekeerd.
Spinoza gaat uit van een parallellisme tussen denken en lichamelijke werkzaamheid, niet van een
directe wederzijdse invloed.[51] Als dit parallellisme consequent wordt genomen is het de vraag of
er uiteindelijk een monisme over kan blijven. Dietzgen denkt hier wezenlijk anders over, al wordt
bij hem de tegenspraak tussen zijn en denken niet in alle opzichten systematisch ontwikkeld. Naar
zijn mening ontstaat het denken uit de natuur en is de invloed van de materiële werkelijkheid op het
denken als ideële activiteit primair, terwijl de omgekeerde invloed van het denken op de materiële
werkelijkheid secundair is.
Dietzgen spreekt niet over een substantieleer, wél over een wereldbeschouwing waarin de wereld
zelf het ene bepalende beginsel is. Ook Spinoza blijft niet bij de substantie als abstractum alleen