Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

wereld bekritiseert en wat de kennistheoretische en ontologische consequenties daarvan zijn.
Hiermee samenhangend wordt bekeken in hoeverre het naar voren komen van ontologische
vraagstellingen en oplossingen bij Dietzgen in de tijd traceerbaar is.
3 – Dietzgen noemt zijn filosofie dialectisch materialisme. Tegelijk bekritiseert hij ‘de
materialisten’ van zijn tijd. Aan de orde komt de vraag welke kritiek hij naar voren brengt en welke
uitspraken over de verhouding van zijn en denken hij doet waardoor Dietzgen zijn filosofie toch als
materialisme kan blijven bestempelen. Bovendien: waarom laat Dietzgen zich negatief over ‘de
materialisten’ uit?
4 – De vraag naar de verhouding van zijn en denken wordt door Dietzgen als voor de filosofie
historisch fundamenteel behandeld.[31] Hoe ziet hij dit? Wat is zijn oplossing en waarop baseert
Dietzgen zijn dialectisch-materialistisch standpunt? Dit vierde complex van vragen zal worden
beschreven in nauw verband met de eerste drie hier genoemde probleemstellingen. Want we zullen
zien dat Dietzgens behandeling van de eerstgenoemde problematieken hem dwingt explicieter op de
verhouding van zijn en denken in te gaan en als materialist kleur te bekennen. In die zin wordt ook
iets gezegd over de chronologie in Dietzgens werk.
5 – Kernvraag, hoewel op het eerste gezicht van een andere orde, is de vraag naar Dietzgens
originaliteit. In de arbeidersbeweging, bijvoorbeeld tijdens het ‘dietzgenisme-debat’ in het begin
van onze eeuw, varieerden de standpunten hierover van ‘niets nieuws onder de zon’ tot ‘dé filosofie
van het proletariaat’. Soms meende men dat Dietzgens filosofie in wezen dezelfde als die van
Feuerbach was, anderen beoordeelden deze als marxistisch, nog anderen weer als de enige originele
filosofie van het wetenschappelijk socialisme. Er is veel over gesproken en geschreven, maar nooit
is een systematische afweging gemaakt waarin duidelijk wordt hoe Dietzgens filosofie zich precies
verhoudt tot het denken van Feuerbach en tot de ideeën van Marx en Engels. Het zoeken naar een
beantwoording van de laatste vraag was een drijfveer tot het verrichten van deze studie.
6 – In literatuur over de theorie van de sociaaldemocratie in de eerste decennia van haar bestaan
wordt soms Dietzgens ethiek naar voren gehaald. Juist omdat Marx en Engels weinig afgeronde
ethische beschouwingen hebben nagelaten zoekt men soms aansluiting bij Dietzgen als ethicus van
het proletariaat. Ook critici van de revolutionaire sociaaldemocratie bespreken, als het ethiek
betreft, soms Dietzgens werk. Daarom wordt de vraag bekeken wat de samenhang is tussen
Dietzgens morele opvattingen en zijn kentheoretisch en ontologisch werk. En: zijn ethiek werd wel
als ‘utilistisch’ beschouwd.[32] Is dit terecht?
Bij de behandeling van deze probleemstellingen staat Dietzgens eigen wijze van filosoferen, zijn
theoretische inzet centraal. Samenhangende vragen die op zich grotendeels buiten deze
probleemstellingen vallen worden doorgaans niet behandeld, soms echter wel kort aangeduid. Zo
wordt geen omvattend historisch kader geschetst van denken en handelen van de Duitse
arbeidersbeweging in de vorige eeuw. Bovendien worden de opkomst van de Duitse
natuurwetenschappen, de ‘Materialismusstreit’ in de jaren vijftig en zestig, alsmede de opkomst van
het Duitse agnosticisme en de terug-naar-Kant-beweging niet behandeld, alleen slechts aangestipt
voor zover het voor een goed begrip van Dietzgens denken nodig is.[33]
Dietzgen wordt wel de arbeidersfilosoof genoemd. In zijn filosofische en politieke teksten zijn
Dietzgens ideologie-opvatting en een bewuste verbondenheid met de strijd en toekomst van de
arbeidersklasse bindende factoren. Vanwege de band met de arbeidersklasse zou men hem
inderdaad arbeidersfilosoof kunnen noemen, temeer omdat Dietzgen zich bewust is van de