Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

waardoor hij wel gezien wordt als een van de grondvesters van het neokantianisme. Helmholtz
benadrukt echter, in tegenstelling tot Kant, de kenbaarheid van de wereld en wijst a-priorische
uitgangspunten af. Alle begrippen zijn volgens Helmholtz terug te voeren op de ervaring of moeten
erop terug te voeren zijn. Hier is een parallel tussen Helmholtz’ en Dietzgens ideeën zichtbaar. Een
verschil is dat Helmholtz in zijn natuurwetenschappelijk-materialistische oriëntatie soms een
kantiaanse terminologie gebruikt bij vraagstukken waar Dietzgen met klem het kantianisme afwijst.
Anders dan bij Dietzgen, en inconsequent m.b.t. zijn eigen empirisch uitgangspunt en standpunt
over de kenbaarheid van de wereld, houdt Helmholtz vast aan de op Kant gebaseerde scheiding
tussen wezen en verschijningsvorm. Op deze wijze formuleert hij een onkenbaar wezen van de
dingen en meet hij het kenvermogen toch weer een begrensdheid aan. Men kan concluderen dat
volgens Helmholtz de werkingen der dingen kenbaar zijn, maar het wezen van de dingen niet.
Dietzgen daarentegen wijst juist consequent elke scheiding tussen de dingen ‘für mich’ en ‘an sich’
af. Het wezen der dingen verschijnt, is voor het denken doorgrondelijk. Dit is geen wezen ‘an sich’,
want alles bestaat in samenhang. Wanneer Dietzgen spreekt over de ‘werking’ van de dingen
bedoelt hij dat het ‘ding’ zich in zijn werking aan ons toont. Het ding is voor Dietzgen een realiteit
die werkelijk wordt gekend. Dietzgen reduceert de dingen niet tot verschijnsel of indruk, maar is
bang in formuleringen terecht te komen die het bestaan van een ‘Ding an sich’ zouden suggereren.
Een ‘Ding an sich’ beschouwt Dietzgen als metafysisch abstractum dat staat voor de onkenbaarheid
der dingen. Voor Dietzgen is, anders dan bij Helmholtz, ‘das Wesen der Dinge’ een theoretische
uitdrukking van de in de ervaring gegeven wereld zelf.
In Dietzgens werk wordt niet duidelijk of hij Helmholtz’ geschriften heeft gelezen. Helmholtz
wordt niet genoemd, maar anderzijds stelt Dietzgen zich goed op de hoogte van filosofische
geschriften van natuurwetenschappers. Filosofisch belangrijke geschriften van Helmholtz
verschijnen nadat Dietzgen zijn ‘Kopfarbeit’ reeds heeft gepubliceerd. Helmholtz’ bekende
natuurwetenschappelijke uiteenzetting ‘über die Erhaltung der Kraft’ stamt echter al van 1847.
[24] Dat het hier om een onnauwkeurige uitspraak gaat en Dietzgen hier met ‘Dinge’ ‘Dinge an
sich’ bedoelt, lijkt bevestigd te worden in de eerste brief aan Marx waarin staat: ‘Wir sehen wohl
nicht die Dinge “selbst”, sondern nur ihre Wirkungen auf unsere Augen. Der Stoff is unvergänglich,
das heißt nur, überall u(nd) zu allen Zeiten ist Stoff. Der Stoff erscheint, und die Erscheinungen sind
stofflich. Der Unterschied zwischen Schein und Wesen ist nur quantitativ.’ In DS III p. 402, brief
van 24 okt./7 nov. 1867. Wanneer Dietzgen ‘selbst’ schrijft, lijkt hij ‘an sich’ te bedoelen, al kan
men staande houden dat dit ‘selbst’ geen heldere kwalificatie is. We zien niet een mysterieus wezen
van de dingen, meent Dietzgen, maar de dingen zoals ze in samenhang met andere ‘dingen’ en in
samenhang met het kennend subject bestaan. Hij meent dat een wezen ‘an sich’ of iets ‘an sich’
helemaal niet bestaat of kan bestaan, omdat iets ‘an sich’ iets is zonder context, wat onmogelijk kan
bestaan. Dit gegeven doet niets af aan het materiële bestaan der dingen. Het gaat Dietzgen om een
kentheoretische kritiek op ieder ‘bijgeloof’, dat mysterieuze zaken zoekt achter de ‘gewone’ wereld
der verschijnselen.
[25] Zie H. Roland Holst, Josef Dietzgens Philosophie, gemeinverständlich erläutert in ihrer
Bedeutung für das Proletariat, München 1910, p. 9. Nederlandse vertaling, Rotterdam 1910, blz. 8.
Over causaliteit zegt Roland Holst op blz. 8: ‘Niets anders dan een dergelijk menschelijk
hulpmiddel ter oriënteering bij zijne ervaringen is ook het aannemen van de causaliteit, van die
categorie of indeeling van het denken, welke in ieder verschijnsel de werking eener oorzaak, en in
iedere oorzaak het een verschijnsel te weeg brengende ziet. Deze categorie is voor den modernen
wetenschappelijken mensch van de hoogste beteekenis geworden. (...) Echter moeten wij ons in het
wezen der oorzaken niet bedriegen, en ons er steeds bewust van blijven, dat wij de oorzaken niet
met de zinnen waarnemen, maar met het hoofd, dat zij, hoewel in verbinding met het materiaal door
de zintuigen bijeengebracht, toch door het denkvermogen worden verwekt.’ Dietzgen haalt