Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

Voorwoord
Joseph Dietzgen (1828-1888), filosoof en leerlooier. Marx noemt hem ‘onze filosoof’, de filosoof
van de arbeiderspartij, en schrijft dat Dietzgen een van de geniaalste arbeiders is die hij kent.[1]
Onder vroegere socialisten is zijn werk vrij bekend. Deze ‘arbeidersfilosoof’ en vriend van Marx
staat hier in de belangstelling.[2]
Wat kan men in deze studie verwachten? Het gaat niet in de eerste plaats om Dietzgens leven, noch
om de tijd waarin hij leeft; wel om zijn filosofie. Deze wordt onderzocht met het oog gericht op
latere interpretaties. De bedoeling is om aan het eind van deze tekst tot een oordeel over deze
interpretaties te komen, gebaseerd op de bespreking van de inhoud van Dietzgens filosofie. Bij de
bedoelde interpretaties is de relatie van Dietzgens denken tot de ideeën van Marx en Engels in het
geding. De vraag hiernaar komt relatief laat aan de orde. De studie verkrijgt zo een opbouw waarin
eerst de aandacht wordt gevestigd op Dietzgens denken, daarna op de relatie tot het gedachtegoed
van Marx en Engels.
Dietzgen leeft in de periode waarin in Duitsland de kapitalistische maatschappijvorm in een
beginfase verkeert. Deze begint zich snel, zij het niet zonder crises, te ontwikkelen. In deze periode
van de geschiedenis, waarin met het zichtbaar worden van nieuwe maatschappelijke verhoudingen
nieuwe inzichten mogelijk en noodzakelijk worden, is Dietzgen een opvallende figuur. Hij is
werkman en arbeider, die zich onderscheidt door niet alleen te spreken over de veranderingen die
hij meemaakt, maar zich de taak te stellen deze verklaarbaar te maken. Het is daarom begrijpelijk
dat Marx hem de filosoof van de partij van de arbeidersklasse noemt, ‘unser Philosoph’.[3] Lenin
meent dat Dietzgens marxistische filosofie voor arbeiders toegankelijk is en raadt hen aan deze te
bestuderen, zij het dat deze studie met de nodige voorzichtigheid zou moeten plaatsvinden, omdat
Dietzgens werk niet altijd met de leer van Marx en Engels in overeenstemming zou zijn.[4]
In Dietzgens tijd is niet alleen de arbeidersklasse ontstaan en ontwikkelt deze zich verder als klasse,
[5] maar neemt ook de behoefte aan theoretisch begrip van deze verandering toe. Bij de
arbeidersklasse, vooral in Duitsland, is de vraag naar ‘Bildung’ enorm. Talloze
‘Arbeiterbildungsvereine’ ontstaan en deze leiden bepaald geen kortstondig leven. De
organisatorische ontwikkeling van de Duitse arbeidersbeweging in de sociaaldemocratische partij
en in de vakbonden is nauw verbonden met het zich toe-eigenen van het klassiek nationaal cultureel
erfgoed, vooral van de Duitse geschiedenis en literatuur. Men denken bijvoorbeeld aan de betekenis
van F. Mehring bij het ontwikkelen van de wereldbeschouwing van de arbeidersklasse. Deze toeeigening
gaat samen met een interesse in de nieuwste ontwikkeling van de natuurwetenschappen,
zeker daar waar directe wereldbeschouwelijke consequenties zichtbaar worden, zoals in de theorie
van C. Darwin. Dit betekent dat de Duitse arbeidersbeweging in deze periode een duidelijke
tendens kent tot theoretisch-wereldbeschouwelijke fundering van haar politiek program.
De goeddeels autodidacte filosoof Dietzgen drukt in zijn geschriften de vormings- en
scholingsbehoefte uit van de Duitse arbeiders. Hij gaat evenwel een aanzienlijke stap verder dan de
meeste bewuste arbeiders van zijn tijd door te komen tot eigen theorievorming, waardoor de
algemeen bestaande drang naar ‘Bildung’ bij hem een geheel eigen gestalte krijgt. In het leerproces
van de arbeidersklasse bewijst Dietzgen dat arbeiders zichzelf kunnen scholen en dit proces
theoretisch onder woorden kunnen brengen. Als klasse kunnen de arbeiders zelf de wereld, de
politiek en het productieproces leren begrijpen. Bij Dietzgen vallen maatschappelijk bewustzijn en
groeiend zelfbewustzijn van de arbeidersklasse samen. Door dit laatste niet slechts te begrijpen,
maar ook schriftelijk uit te drukken, wil Dietzgen ingrijpen in het bewustzijn van de arbeiders. Zijn
werk poogt aldus een fundament voor het zelfbewustzijn van de nieuwe klasse te bieden, als