Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

[22] Zie DS I p. 305.
[23] DS I p. 47, ‘Kopfarbeit’.
[24] Wanneer men de Duitse filosofische discussie beziet en verder kijkt dan de directe invloeden in
de arbeidersbeweging, betekent niet alleen het werk van Lange het begin van het neokantianisme.
Men moet dan ook noemen: E. Zeller, über Bedeutung und Aufgabe der Erkenntnistheorie, 1862, en
O. Liebmann, Kant und die Epigonen, 1865.
[25] Zie DS II p. 238 en pp. 243-244.
[26] DS II p. 160, ‘Briefe über Logik’. De brieven stuurt Dietzgen aan zijn zoon Eugen in de
Verenigde Staten. Ze zijn ook voor publicatie bedoeld en verschijnen in die tijd in de ‘New Yorker
Volkszeitung’. Zie G. Huck, ‘Joseph Dietzgen’, p. 140.
[27] Zo heet een artikel uit 1873 ‘Der wissenschaftliche Sozialismus’, zie DS I pp. 303-314.
[28] Wel zijn bij Engels formuleringen te vinden die ook in de richting van het gebruik van deze
term gaan. Het letterlijk noemen ervan gebeurt waarschijnlijk het eerst door Dietzgen. Hij gebruikt
dit begrip trouwens slechts vier keer. Zie ‘Streifzüge eines Sozialisten in das Gebiet der
Erkenntnistheorie’ (Streifzüge), 1887, waar Dietzgen bij Engels aansluit en tegenover het
metafysische materialisme het dialectische zet. Zie bij Dietzgen DS III pp. 62, 74, 75 en 79 (79-80).
Al deze passages staan in één hoofdstuk van ‘Streifzüge’, ‘Materialismus contra Materialismus’. Op
zich hecht Dietzgen er schijnbaar niet veel waarde aan de filosofie van het wetenschappelijk
socialisme een naam te geven. In de polemiek met het ‘andere’ materialisme blijkt echter dat een
dergelijke aanduiding wel nodig is om de eigen positie duidelijk te maken. In de literatuur over het
marxisme staat soms ten onrechte dat deze term door G.W. Plechanov is geïntroduceerd. Zie bv. de
bespreking van B. Tromp van L. Kolakowski, Geschiedenis van het Marxisme; in Bijlage Vrij
Nederland, Amsterdam 19 sept. 1981.
[29] Zie K. Marx, F. Engels, Werke (MEW), Bd. 21, Berlin 1975, p. 293.
[30] V. Wrona, ‘Josef Dietzgen und der wissenschaftliche Sozialismus’, in H.-D. Strüning (Hrsg.),
“Unser Philosoph” Josef Dietzgen, Frankfurt am Main 1980, p. 180.
[31] Zie ‘Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit’; bv. de paragraaf ‘Geist und Materie’ in het
vierde hoofdstuk; DS I pp. 90-95. Hij stelt meer dan eens dat deze vraag als een rode draad door de
geschiedenis van de filosofie loopt.
[32] Zie bv. A. Mankes-Zernike, Over historisch materialistische en sociaal democratische ethiek,
Amsterdam 1918, pp. 59 e.v.
[33] Zie hierover bv. F. Vidoni, Ignorabimus!, Emil du Bois-Reymond und die Debatte über die
Grenzen wissenschaftlicher Erkenntnis im 19. Jahrhundert.
[34] Dietzgen spreekt meer dan eens hierover, en ziet wat dit betreft een verwantschap tussen zijn
eigen ideeën en Marx’ werk. Zie bv. DS I pp. 4 en 22 en DS III p. 400.
[35] L. Feuerbach, Sämtliche Werke, Bd. 1-10, Leipzig 1846-1866.
[36] In het tweede en zevende deel.
[37] Zie G. Huck, ‘Joseph Dietzgen’, p. 83.
[38] Zie DS I p. 344.
[39] Dietzgen noemt Proudhon slechts één keer, nl. in ‘Der wissenschaftliche Sozialismus’, 1873.
Zie DS I p. 309. Hij verwijst hier naar Engels, waarschijnlijk naar ‘Zur Wohnungsfrage’ waar
Dietzgens artikel mooi bij aansluit. Zie MEW, Bd. 18, Berlin 1973, p. 218. Engels refereert hier aan
‘Das Kapital’, zie MEW, Bd. 23, Berlin 1979, pp. 99-100. De Duitse uitgave ‘Das Elend der
Philosophie’ verscheen pas in 1885.
[40] In zijn laatste Duitse periode, ca. 1880, bezoeken studenten uit Bonn Dietzgen te Siegburg. Een
van hen, Bruno Wille, beschrijft later dat hij voor hem boeken meenam uit de
universiteitsbibliotheek van Bonn. Zie E. Dietzgen, ‘Abriß’, p. XVII.
[41] De naam Weitling komt in de registers van de werken van Dietzgen niet voor. Wel is bekend