Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

2.3 Agnosticisme, inductivisme en de werkzaamheid van het verstand
Dietzgens betoog laat zich lezen als één lange polemiek tegen religieuze relicten in wetenschap en
filosofie. Deze bestaan naar zijn idee op subtiele wijze voort in vormen van agnosticisme, zoals in
de denkbeelden van wetenschappers als E. du Bois-Reymond en zelfs in Haeckels monisme. Maar
sommige van zijn eigen uitspraken laten een agnosticistische interpretatie toe. Een voorbeeld
hiervan is de formulering dat alle dingen ‘aus Wirkungen zusammengesetzt sind’, die verbonden is
met de bewering dat ook het denken een ervaren ding is zoals andere dingen: ‘Die Menschenseele
ist ein Erfahrungsgegenstand wie jeder andere.’[8] In hoeverre wordt de werkelijkheid hier tot een
ervaring gereduceerd, waarachter toch nog een onkenbare realiteit schuil gaat? Gezien vele
uitspraken elders, zou Dietzgen zich onmiddellijk tegen deze interpretatie verzetten: een ding heeft
een eigen realiteit, is kenbaar, en het menselijk verstand heeft bovendien een eigen werkzaamheid.
De nadruk op de dingen als ‘werking’ is vooral gericht tegen het benoemen van metafysische,
absolute oorzaken verborgen achter de verschijnselen, die Dietzgen als niet-dialectisch en als in
wezen religieus beschouwt. Dietzgen is de filosoof van de ene wereld, die alle twee-werelden- of
meer-werelden-opvattingen bestrijdt.
Dit monisme is een empiristische noch inductivistische reactie op het agnosticisme. De
werkzaamheid van het verstand reconstrueert de eenheid van de wereld. Dit is echter niet geheel
onproblematisch. Aan de ene kant is Dietzgen sterk onder de indruk van filosoferende
wetenschappers als J. von Liebig, die het inductivisme hoog in hun vaandel voeren.[9] Een
hoofdpunt blijft voor hem het kenproces te zien als een proces van het veralgemenen van bijzondere
gegevens. Hoe uit de bijzondere gegevens de algemene begrippen tot stand worden gebracht wordt
evenwel niet kritisch uitgewerkt. Inductie, het ontwikkelen van algemene of abstracte begrippen op
basis van bijzondere ervaringsgegevens, is dé methode van de moderne wetenschap, meent
Dietzgen. Daartegenover wijst hij echter nadrukkelijk een wetenschapsopvatting af, waarin men
meent onbevooroordeeld feiten bijeen te kunnen sprokkelen en zo kennis te kunnen vergaren. In een
van zijn eerste brieven aan Marx schrijft hij ironisch over Büchner. Büchner stelt: ‘Now what I want
is, – facts.’ Dietzgen reageert: ‘..., but he does not know what he wants’.[10] Het gaat de
wetenschap niet zozeer om feiten als wel om verklaringen van de feiten. In dezelfde trant verwijst
Dietzgen naar het voorwoord van de eerste druk van Marx’ ‘Das Kapital’: ‘Mit Seziermesser,
Mikroskop und Experiment mag noch viel zu entdecken sein; aber das macht die logische Tätigkeit
nicht überflüssig.’[11]
2.4 De begrippen kwantiteit en kwaliteit
In Dietzgens kentheorie worden sommige formuleringen onvoldoende uitgelegd. De lezer moet dan
naar betekenis en draagwijdte ervan raden. Zeker de arbeiders, voor wie Dietzgen toch begrijpelijk
wil zijn, zullen hem moeilijk hebben kunnen begrijpen wanneer hij schrijft dat de zintuiglijkheid
absoluut kwalitatief is en geen kwantiteit bezit, terwijl de functie van het denkvermogen er in
bestaat absoluut kwantitatief te zijn: ‘Die Praxis, die Erscheinung, die Sinnlichkeit ist absolut
qualitativ, d.h., sie hat keine Quantität, keine Grenzen im Raume und in der Zeit, dagegen aber ist
ihre Qualität absolut mannigfaltig. So unzählig wie die Teile einer Sache, so unzählig sind ihre
Eigenschaften. Die Funktion des Denkvermögens, der Theorie besteht umgekehrt darin, absolut
quantitativ zu sein, Quantitäten nach Willkür, in unbegrenzter Zahl zu schaffen, jede Qualität der
sinnlichen Erscheinung als Quantität, als Wesen, als Wahrheit, zu begreifen. Jeder Begriff hat ein
Quantum sinnlicher Erscheinung zum Gegenstand. Jeder Gegenstand kann vom Denkvermögen nur
als Quantum, als Einheit, als Wesen oder Wahrheit er- oder begriffen werden. Das
Begriffsvermögen produziert im Kontakt mit der sinnlichen Erscheinung das, was erscheint, was
wesenhaft, was wahrhaft, was gemeinschaftlich oder allgemein ist.’[12] De gekozen formulering is