Deel I De dialectisch-materialistische filosofie van Joseph Dietzgen ...

een ontologische categorie. De kennis van de mens is een proces van toenadering tot de waarheid.
Waarheid krijgt een dubbele betekenis, namelijk van groei van reële kennis, en van de wereld zelf
die door het denken meer en meer wordt begrepen. Het is geen geheimzinnige achter de feiten
verscholen waarheid, maar het heelal met alles wat daarbij hoort, dat de mens, zelf daarvan deel
uitmakend, steeds beter leert begrijpen.
De waarheid is zo groot, zegt Dietzgen, dat zij absoluut alles omvat.[29] De ‘Logik’ of dialectiek is
de wetenschap of filosofie die zich met de waarheid als totaliteit bezighoudt. Dietzgens ‘Logik’
leert dat ‘der Geist ein Stück des Gesamtdaseins’ is, deel is van de totale waarheid.[30] Hij lijkt de
term ‘Logik’ mede op Hegels filosofie te baseren. De logica is het zich ontwikkelend omvattend
begrip van de zich ontwikkelende alles omvattende waarheid. In principe sluit geen enkel deel van
de waarheid zich voor het menselijk denken af. Dietzgen verzet zich tegen politieke en
wetenschappelijke ‘Professoralweisheit’ waarin de principiële beperktheid van het verstand wordt
gepredikt. Dit is een terugkerend thema in zijn werk, omdat hij van mening is dat men door het
prediken van die beperktheid de arbeiders in iets mystiek-alomvattends en hogers wil laten geloven
en men daardoor de kracht van het eigen denkvermogen zou kunnen onderschatten. De kennis die
de mensheid heeft verworven, inclusief de kennis van de wetenschappen, is daarentegen de
algemeen omvattende, zich steeds verder ontwikkelende kennis van de gehele werkelijkheid. Dit
kan niet anders, omdat de mens in de werkelijkheid leeft en ‘sinnlich’ met de realiteit verbonden is.
Eerder is opgemerkt dat Dietzgens begrip ‘Qualität’ slaat op het gegeven zijn van het zijnde als
zodanig. Met betrekking tot het door Dietzgen ontologisch geladen begrip waarheid zou veel
verduidelijkt zijn wanneer hij het in ‘Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit’ gebruikte begrip
‘Qualität’ in verband gebracht zou hebben met het begrip ‘Wahrheit’, en hierbij een logische
analyse van de verhouding van absolute en relatieve waarheid gegeven zou hebben. Een dergelijke
analyse ontbreekt evenwel. Aldus biedt Dietzgens werk een abstracte theorie, terwijl niet altijd de
samenhang van gehanteerde begrippen wordt ontwikkeld. Dietzgen laat weinig van zijn eigen
theorievormingsproces zien, behalve dat vaak duidelijk is met wie wordt gepolemiseerd. De
polemische vorm neemt dan de plaats in van een eigen consistente redenering, althans op papier.
2.7 Herhaling als didactisch middel
Om zijn filosofie begrijpelijk te maken kiest Dietzgen vaak voor aansprekende taal en voor
herhalingen.[31] In ‘Briefe über Logik’ beweert hij zelfs dat eigenlijk alle brieven herhalingen zijn
van hetzelfde onderwerp.[32] In ‘Das Wesen der menschlichen Kopfarbeit’ verklaart Dietzgen
waarom herhalingen nodig zijn: ‘Mein Objekt ist demnach möglichst simpel und speziell, so
absolut einfach, daß mir seine mannigfaltige Darstellung schwer und häufige Wiederholungen
beinah unvermeidlich wurden.’[33] Ook schrijft hij: ‘Die Wissenschaft, die ich nachfolgend
vortrage, ist ihrem Umfang nach sehr beschränkt, jedoch um so tiefer gegründet und bedeutingsvoll
genug in ihren Konsequenzen. Damit, dünkt mir, entschuldigt sich das öftere Vorbringen derselben
Sätze in veränderter Form.’[34] Dat wil niet zeggen dat Dietzgen langdradig is. Hij weet vaak met
prachtige voorbeelden zijn opvattingen te onderbouwen. Een probleem is eerder dat hij in
veranderende formuleringen soms nog niet duidelijk maakt wat hij precies bedoelt, of dat een
nauwkeurige uitspraak gevolgd wordt door een minder precieze. Lenin stelt dat ‘zwakke’ uitspraken
van Dietzgen doorgaans door ‘sterke’ worden gecorrigeerd, maar het omgekeerde komt net zo goed
voor. Dietzgen gebruikt de herhaling als middel om ‘zwakten’ in zijn denken te overwinnen. Aan
F.A. Sorge schrijft hij: ‘Allerdings wünsche ich mir auch ein geschultes Publikum; ich hätte dann
noch viel zu sagen, was ich jetzt verschweigen muß. Indessen hat die Sache auch so ihren Reiz: ich
bin genötigt, die Gedanken bis zur vollendeten Klarheit durchzuarbeiten. Wenn das nicht immer