COLLECT België Maart 2024

Vernieuwend en eigenzinnig, graag
een tikje rebels, is des kunstenaars,
zou je denken. Maar is dat altijd
zo geweest? Die eigenzinnigheid
betekende niet dat ze zich niet
verenigden, dat doen kunstenaars
al sinds de Middeleeuwen. Samen
stonden ze juist sterker in hun
vernieuwingsdrang. Eind 19e eeuw
zetten zij zich af tegen de kunst die
op de academie werd onderwezen.
In deze eeuw signaleert men een
ommekeer: diverse musea tonen
academisch werk uit vroeger
eeuwen en ook de markt voor deze
kunst laat zich gelden.
TEKST: TIM DE DONCKER
Eeuwenlang golden binnen de
kunstacademische traditie regels
waaraan kunst diende te voldoen.
Echter, dat strenge keurslijf zorgde
voor een groeiende onvrede, met als culminatiepunt
de oprichting van de Société
anonyme des artistes peintres, sculpteurs
et graveurs in december 1873 door onder
meer Claude Monet, Auguste Renoir,
Alfred Sisley, Camille Pissarro en Edgar
Degas. Deze kunstenaars zetten zich uitdrukkelijk
af tegen de bestaande normen
in hun vak en door deze verzetsdaad kreeg
het impressionisme de plaats die het verdiende.
Daarnaast kan bijvoorbeeld ook de
Wiener Secession niet begrepen worden
zonder een groeiende weerstand tegen de
heersende opvattingen over kunst zoals
deze werd onderwezen aan de academie.
Om die reden werd academische kunst
jarenlang stiefmoederlijk behandeld.
Een ommekeer lijkt echter ingezet. Zo
nam Musea Brugge met het project
Leerling-Meester de collectie figuurtekeningen
uit de jaren 1757-1892 onder de
loep, met als resultaat de intieme tentoonstelling
Oefening baart kunst in het Groeningemuseum
(nog tot 12 maart 2024) en
een volledige digitale ontsluiting van de
verzameling. Ook het Bonnefanten ging op
de academische toer met Tussen kunst en
kopie (eind februari afgelopen), waarin de
academische collectie gipsen beelden voor
het publiek toegankelijk werd gemaakt.
DE OPKOMST VAN ACADEMIES
Traditioneel verenigden kunstenaars zich
sinds de Middeleeuwen in samengestelde
Sint-Lucasgilden. Binnen deze corporaties
onderscheidden zij zich geleidelijk aan
van de beoefenaars van de mechanische
kunsten. Zo ontstonden nieuwe artistieke
associaties of academies, het eerst in het
16e-eeuwse Florence. Deze academies boden
naast tekenonderwijs ook theoretisch
onderricht aan. Via deze intellectuele vorming
streefden de kunstenaars een plaats
voor hun activiteiten tussen de liberale
kunsten na. In de 17e eeuw verspreidden
dergelijke instituties zich ook ten noorden
van de Alpen, met de Académie royale de
peinture et de sculpture in Parijs (1648) en
In de 16e eeuw
wilde een nieuwe
generatie de kunst
moderniseren.
Academies werden
aangespoord om
ook het artistieke
ideaal van de
gedistingeerde
en gecultiveerde
kunstenaar vorm
te geven en uit te
dragen.
de Antwerpse Academie als belangrijkste
voorbeelden. Gelijkaardige fricties als in
Italië lagen aan de basis van deze oprichtingen:
een groeiende bewustwording van
het statuut van de kunstenaar onder de
kunstenaars, waardoor zij zich wensten te
onderscheiden van de mechanische handwerkslieden.
Toen in de 18e eeuw de vraag naar een extra
opleiding voor ambachtslieden zich deed
voelen, kwam de overheid ook bij deze academies
terecht. Onder invloed van de Verlichting,
het mercantilisme en veranderende
smaakpatronen ontstond het idee dat deze
academies konden bijdragen aan de vorming
van ambachtslieden. Hieraan gekoppeld
breidde het aantal academische instellingen
fors uit, zo ook in de Zuidelijke Nederlanden.
Niet minder dan elf kunstacademies en tekenscholen
kwamen tot stand in de tweede
helft van de 18e eeuw: Gent (1751), Doornik
(1757), Kortrijk (1760), Mechelen (1771),
Ath (1773), Oudenaarde (1773), Luik (1775),
Temse (1776), Ieper (1778), Bergen (1781) en
Diest (1796). In het begin van de 19e eeuw,
ten tijde van de Franse overheersing, breidde
het aantal instellingen verder uit met zes
nieuwe oprichtingen: Dendermonde (1800),
Leuven (1800), Turnhout (1802), Aalst (1805),
Lier (1807) en Sint-Niklaas (1813). Deze
trend zette zich gedurende deze eeuw door
op het volledige Europese vasteland.
NIEUWE DYNAMIEK
Deze gestage groei van het academisch
apparaat ging gepaard met een nieuwe
dynamiek die zich meester maakte van de
artistieke wereld. Zo stelden verschillende
spelers binnen het artistieke veld in de
Oostenrijkse Nederlanden de achteruitgang
van de contemporaine kunst vast. De eigentijdse
kunst was nog maar een schim van
de oude Vlaamse schilderschool, waarvan
Rubens als uithangbord fungeerde. Mensen
zoals de Brusselse graveur en schilder Guillaume
Pierre Mensaert (1711-1777), auteur
van Le peintre amateur et curieux, riepen, in
een periode waarin ook het nationalisme
zijn opwachting maakte, de verschillende
krachten op om zich te scharen achter een
gemeenschappelijk project. Ze hoopten het
vuur opnieuw aan te wakkeren en de glorie
van het artistieke verleden terug tot leven
te wekken. Deze culturele politiek werd fors
geruggensteund door de centrale overheid.
Door deze overheidspolitiek kreeg het publiek
in de verschillende Zuid-Nederlandse
steden een hernieuwde interesse in en sterke
waardering voor de praktijken van de kunstenaar.
Zo begonnen amateurs te tekenen en
kwamen verschillende leerboeken, technische
traktaten en receptenboeken op de
markt. In 1777 verscheen bij de gebroeders
Gimblet in Gent bijvoorbeeld een tweedelig
overzicht van technieken en gebruiken uit de
schilderkunst. Naast een inleiding op de praktijk
van het schilderen bood het werk onder
meer een overzicht van de belangrijkste kunstenaars
uit de geschiedenis van de Zuidelijke
Nederlanden, een lijst van kunstcollecties en
-kabinetten die de moeite waard waren om te
bezichtigen en per stad een opsomming van
de aanwezige kunsthandelaars. Daarnaast
ging de uitgave dieper in op de verschil-
53