Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

dużego udziału szlachty tych ziem w obrębie całego stanu uprzywilejowanego
Cesarstwa (66,2%) oraz jej daleko posuniętego rozwarstwienia (wielka liczba
szlachty nie posiadającej majątku nieruchomego).
Źródła, którymi dysponujemy dostarczają fragmentarycznych wiadomości
o strukturze kresowej szlachty w końcu XVIII wieku i początku XIX.
„Sumariusz generalny dymów Wielkiego Księstwa Litewskiego" z 1790 roku
odnotowuje jedynie właścicieli ziemi, natomiast najwcześniejsze, pochodzące
z 1816 roku (VII rewizja) dane o liczbie wszystkich członków stanu odnoszą się
wyłącznie do guberni mińskiej*. Z „Sumariusza" wynika, że w pozostałej
w Rzeczypospolitej po pierwszym rozbiorze części Wielkiego Księstwa Litewskiego
60%, a w powiatach lidzkim, pińskim, grodzieńskim, kowieńskim
i szawelskim od 72% do 77% szlacheckich właścicieli ziemi nie posiadało w 1790
roku ani jednego poddanego.
Z kolei w guberni mińskiej w pierwszym dwudziestoleciu XIX wieku na
dziesięciu szlachciców średnio dziewięciu nie miało poddanych lub w ogóle nie
posiadało ziemi. Drobna szlachta stanowiła około lub powyżej dziewięćdziesięciu
procent stanu w powiatach słuckim i borysowskim oraz pińskim,
ihumeńskim i mińskim.
Struktura szlachty w powiatach i guberniach Litwy i Białorusi była tak
zróżnicowana, że nie sposób podanych wyżej proporcji odnieść do całego
terytorium. Można co najwyżej przyjąć ostrożne założenie, że drobna szlachta
bez poddanych obejmowała przynajmniej 3/4 stanu uprzywilejowanego.
Drobna szlachta na dawnych kresach wschodnich Rzeczypospolitej wywodziła
się z miejscowych bojarów, uszlachconych chłopów oraz przybyszów
z Korony 5 . O jej rozmieszczeniu w XIX wieku zadecydowały wielowiekowe
procesy kolonizacyjne. Na terenach zagrożonych ekspansją Krzyżaków, książęta
litewscy nadawali bojarom żmudzkim i litewskim małe beneficja lub zwalniali
z obowiązków poddańczych całe wsie chłopskie, kreując w ten sposób szlachtę
rycerską. Stąd tak liczne wsie drobnoszlacheckie na Żmudzi, stanowiącej obok
4
5
Sumariusz generalny dymów Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1790 roku, odpis w zbiorach
Zakładu Historii Narodów ZSRR w Instytucie Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu. Za jego udostępnienie autorka dziękuje prof. Jerzemu Ochmańskiemu; Z.
Z i e 1 e n s k i j, Matierialy dla gieografii i statistiki Rossii. Minskaja gubiernija, S. Pietierburg 1864, t.
I, s. 541.
Zob. J. Ochmański, Szlachta żmudzka w XVII w. (w:) Tenże: Dawna Litwa. Studia historyczne,
Olsztyn 1986, s. 205; H. Łowmiański, Rys historyczny województwa nowogródzkiego w dzisiejszych
jego granicach (do roku 1795), Wilno 1935, s. 42-43, 37; G . Błaszczyk, Żmudź w XVII
i XVIII wieku. Zaludnienie i struktura społeczna, Poznań 1985, s. 52-55; Z. Gloger, Kilka
wiadomości o szlachcie zagonowej mazowieckiej i podlaskiej, „Niwa" 1878, nr 14, s. 286-290; B .
Ortyk, Szlachta okoliczna w powiecie lidzkim, „Tygodnik Ilustrowany", 1876, nr 7, s. 109; J.
Wiśniewski, Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XIV do połowy
XVIII wieku, „Acta Baltico-Slavica" 1964, t.I, s. 115-188; R. H oroszkiewicz, W poleskich
zaściankach szlacheckich, „Ziemia" 1935, s. 126-128; Z. Gloger, Dawna ziemia bielska i jej
cząstkowa szlachta, „Biblioteka Warszawska" 1873, t.III, s. 246.
10