Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

w większości są to akta tzw. procesów o wolność (libertacji) opisujące konflikt
„doszukującego wolności" poddanego z właścicielem, odnosi się wrażenie, iż
pozbawienie szlachty przywilejów i wolności było celem magnaterii.
Nowa sytuacja polityczna stwarzała tendencje do ograniczania liczby
uprzywilejowanych w wielkich majątkach ziemskich. Po wprowadzonym przez
Rosję zakazie utrzymywania prywatnych wojsk i likwidacji dawnych form życia
politycznego, względy, dla których herbowych rolników traktowano lepiej od
innych wolnych mieszkańców dóbr, straciły swoje znaczenie. Instytucja ziemiaństwa
zależnego w warunkach porozbiorowych była anachroniczna i niekorzystna
dla właściciela ziemi. Stąd dążenie do zamiany dawnych powinności i usług
wojskowych, (do których zobowiązywały warunki układu lennego) na świadczenia
pieniężne, uzależnione od wielkości i jakości uprawianej ziemi, czyli do
zastąpienia układu lennego czynszowym, opartym o zawierany kontrakt.
Rodziło to konflikty, gdyż właściciele przy okazji tej reformy podnosili dowolnie
wysokość świadczeń i ograniczali zakres swobód szlachty, usiłując w każdej
sferze życia uzależnić ją od siebie (znakomity przykład znajdujemy w aktach
szlachty — dawnych ziemian w ordynacji nieświeskiej Radziwiłłów), a szlachta
z kolei uchylała się od wypełniania nowych powinności, a nawet próbowała
dowieść, że użytkowany przez nią grunt jest jej pełną własnością 15 . Generalnie
nie kwestionowano jednak szlachectwa dawnej szlachty zależnej. W większości
dóbr już w drugiej połowie XVIII wieku dokonał się proces przejścia szlachty
lennej do statusu czynszowników bez zepchnięcia jej do stanów opodatkowanych.
Stała się częścią szlachty czynszowej należącej formalnie do stanu
szlacheckiego, co uznawali zarówno właściciele folwarków, jak i władze
rosyjskie.
Natomiast w pojedynczych (co nie musi oznaczać, że w rzadkich) wypadkach
magnaci korzystali z możliwości, jakie dawały rewizje dla powiększenia liczby
poddanych kosztem szlachty i zapisywali pojedyncze rodziny lub całe zaścianki
do chłopów pańszczyźnianych, radząc sobie na przykład w ten sposób z lennikami,
którzy nie byli w stanie opłacać czynszu 16 . W warunkach pewnej
płynności struktury wolnych mieszkańców „żyjących na pańskiej ziemi", przy
braku spisów szlachty rodowej w Rzeczypospolitej, w sytuacji, gdy rejestracji
szlachty czynszowej i poddanych dokonywał administrator dóbr, nie nastręczało
to wielkich trudności.
Na obecnym etapie badań nie sposób oszacować strat poniesionych przez
drobną szlachtę w wyniku przyłączenia, z inicjatywy władz lub właścicieli
ziemskich, bojarów, ziemian, szlachty do stanów opodatkowanych w trakcie
rewizji 1795 roku. W świetle naszej wiedzy o stanowej strukturze tych grup
w końcu XVIII wieku oraz rodzaju znanych źródeł nie wydaje się, aby można
15
AGAD, AR, dz. XV, t. 17, pl. 2; BUW, oddział rękopisów, nr 323 (Dokumenty dotyczące
16
ordynacji dawidgródzkiej), t.4, k.198.
W. Sienkiewicz, op.cit., s. 84-86; AGAD, AR, dz.XXIII, t. 162, pl. l,k. 1.
14