Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

sobie zasiedlonej chłopami własności". Podsumowując swoje uwagi Lewaszew
wyraził opinię, że przy podziale szlachty trzeba stosować wyłącznie kryterium, de
facto, majątkowe, pozostawiając w stanie szlacheckim osoby, które „służyły
w wyborach", czyli w najlepszym razie właścicieli co najmniej 25 męskich
poddanych (prawo z 1805 roku), jeśli zaś gubernator miał na myśli najświeższe
dyspozycje — 100 poddanych płci męskiej 25 .
W swej ocenie sytuacji Murawjow powoływał się na podobne argumenty,
mówiąc o nadużyciach towarzyszących wydawaniu dekretów przez deputacje
wywodowe. Jego propozycje „O uzupełnieniach do ukazu 19 października 1831
roku" (z 20 kwietnia 1832 roku) ponownie rekomendowane uwadze Komitetu
Zachodniego przez cara, miały na celu skuteczne przeprowadzenie spisu
obejmującego całą szlachtę i przygotowanie warunków do dalszych działań.
Według Murawjowa należało: 1) niewylegitymowanych ziemian natychmiast
włączyć do jednodworców i zobowiązać do sprzedaży ziemi w ciągu roku lub
stworzyć ustawodawstwo dla jednodworców z poddanymi, 2) zarejestrować
w osobnych księgach wylegitymowaną szlachtę, 3) zabronić deputacjom wydawania
jakichkolwiek zaświadczeń o szlachectwie, jeśli ubiegający się o nie, nie ma
patentu Heroldii, a 4) wszystkich, którzy nie podporządkują się decyzjom i nie
udowodnią szlachectwa, objąć służbą wojskową. Murawjowi przedłożył Komitetowi
także wysoce represyjny projekt „O urządzeniu wojskowych powinności
byłej szlachty", który przewidywał między innymi objęcie poborem natychmiast
po zakończeniu spisu wszystkich szlachciców o majątku poniżej 100 „dusz", nie
legitymujących się heroldyjnym świadectwem szlachectwa 26 .
Komitet Zachodni ocenił oba projekty łącznie. Przyznał, że podjęte przygotowania
do realizacji ukazu ujawniły nowe okoliczności, tj. nadspodziewanie
wielką liczbę szlachty z dekretami wywodowymi, ale proponowane przez
Lewaszewa i Murawjowa rozwiązania w wielu sprawach są całkowicie sprzeczne
z postanowieniami z 19 października 1831 roku. Przy czym realistycznie
zauważył, że ich realizacja byłaby nieopłacalna, jako zbyt skomplikowana
organizacyjnie w stosunku do spodziewanych korzyści. W sprawie przeniesienia
do jednodworców niewylegitymowanych właścicieli dóbr z poddanymi stwierdzono,
że „środek ten w ogóle jest niewłaściwy, jako że niektórzy bogatsi
ziemianie, pochodzący ze starej szlachty, mieliby zapewne duże trudności, gdyby
zażądać od nich teraz innych dowodów na szlachectwo, poza dawnym władaniem
szlacheckim majątkiem. Nie można też nie wziąć pod uwagę, że liczba
takich właścicieli wśród niewylegitymowanych zapewne nie jest znacząca,
a rozbiór ich stanowiłby trudną sprawę i połączoną z dużym niezadowoleniem,
bez istotnego wyniku". Komitet pouczył generał-gubernatora kijowskiego, że
według „Gramoty" władanie szlachecką własnością przez trzy pokolenia jest
dowodem szlachectwa. Zdecydowano się chronić wszystkich posesjonatów
25
CGIAL, f. 571, d. 1431,1. 104-105.
26
Ibidem, 1. 108-111, 115.
34