Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

mówiących po polsku, za szlachtę czynszową. 20 stycznia 1816 roku Senat
nakazał zarządcom wszystkich guberni zachodnich, aby w ramach VII spisu
dokonali dokładnej rejestracji szlachty czynszowej sprawdzając przy tym
prawdziwość jej szlachectwa, co miało służyć wykluczeniu osób uzurpujących
sobie prawa szlacheckie 20 . Senat akceptował status szlachty zarejestrowanej
w piątej rewizji, uznając ją za „starą szlachtę obowiązaną udowodnić szlachectwo".
Skrupulatnie wyliczani w podaniach lustracyjnych z 1795 roku ekonomowie,
kucharze, szafarze, niańki, pokojowe i „bawiący się rolnictwem" mogli na
razie czuć się bezpieczni 21 . Szlachtę, która nie figurowała w rejestrach piątej
rewizji, uratować od włączenia do ludności opodatkowanej mogły jedynie
niepodważalne dowody „szlacheckiej rodowitości".
Podaniom lustracyjnym z 1816 roku „familii tytułujących siebie szlacheckiego
pochodzenia, które w spisach 1795 roku nigdzie nie były zapisane"
towarzyszą pliki dokumentów, „według których gruntuje się ich szlachectwo" 22 .
Znajdujemy wśród nich ekstrakty z dekretów szlachectwa wydanych przez
deputacje, kopie akt wywodowych, oświadczenia godnych zaufania obywateli
o szlachectwie osoby, kopie akt własnościowych, zdarzają się nawet oryginalne
dokumenty z XVII wieku. Przynosili je do komisji nie tylko właściciele
dziedzicznego „majątku"; składały je osoby będące „w usługach": ogrodnicy,
lokaje, parobcy, kredensarze itd., a nawet „chodzący o żebrzącym chlebie". Poza
wyjątkami wszyscy podpisywali się krzyżykami.
Zebrane i opracowane przez komisje spisowe dane miały dostarczyć petersburskim
politykom, pracującym nad nową organizacją szlachty czynszowej,
aktualnych informacji o tej grupie ludności.
Według, powołującego się na akta Komitetu Zachodniego, radzieckiego
historyka Nieupokojewa we wszystkich guberniach zachodnich zgłosiło się do
komisji 95011 osób podających się za szlachtę czynszową, z których 33 958 nie
miało odpowiednich dokumentów 23 . Nie wiemy, w których guberniach wykryto
najwięcej „fałszywej szlachty" i czy rzeczywiście były to osoby pochodzenia
plebejskiego. Warunki spisu stwarzały poważną barierę nie tylko przed uzurpatorami.
Nie wiemy czy i kiedy przyłączono tę szlachtę do stanów opodatkowanych.
Na przykład izba skarbowa w Grodnie jeszcze w 1826 roku informowała
Ministerstwo Finansów o wykryciu na terenie guberni grodzieńskiej w wyniku
VII (1816 r.) rewizji osiemdziesięciu dwóch uzurpatorów 24 .
Tak niepokojąca władze, rosnąca liczba czynszowej szlachty była raczej
wynikiem ujawnienia w statystykach szlachty, która w 1795 roku nie została
20
21
22
23
24
PSZ-I, t. 33, nr 26108. W guberniach południowo-zachodnich spis taki miał po raz pierwszy
miejsce już podczas VI rewizji w 1811 roku. Zob. PSZ-I, t. 33, nr 27014.
Zob. podania lustracyjne — LVIA w Wilnie, f. 515, op. 15, d. 110.
LVIA w Wilnie, f. 515, op. 15, d. 440, 445, 446 (na przykład ,,rewizskaja skazka czynszowych
dworian powiatu wilejskiego").
W.I. Nieupokojew, op.cit., s. 6.
PSZ-II, t. 1, nr 397.
16