Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

wszystkich powstańców w całym Kraju Zachodnim (55,6% na Ukrainie, 28,6%
na Litwie) i aż 80,4% powstańców nie będących mieszkańcami miast (82% na
Ukrainie, 77% na Litwie). Ze zrozumiałych względów niewielu przywódców
i organizatorów z 1831 roku wywodziło się z tego środowiska.
Badania zatem potwierdzają wrażenie rosyjskich urzędników i wojskowych
o istotnym, jeśli nie decydującym udziale drobnej szlachty w powstaniu.
Powstanie listopadowe nie przybrało na ziemiach włączonych do Cesarstwa
takich rozmiarów jak w Królestwie, ale trudności w jego zdławieniu, sympatia
Zachodu dla powstańców, a zwłaszcza plany połączenia Litwy z Królestwem
„odkryły przed oczami rządu cały bezmiar zła grożącego Rosji w wyniku
nienormalnego położenia Kraju Zachodniego" 12 i utwierdziły koła ministerialne
w przekonaniu o potrzebie kontynuowania polityki unifikacji.
Opinia rosyjskich urzędników i wojskowych o politycznej aktywności
i niechęci do Rosji drobnej szlachty należy do ważnych źródeł carskiej polityki
w stosunku do tej części stanu szlacheckiego w dobie popowstaniowej. Powstanie
dostarczyło niezbitego dowodu, że szlachta to „klasa niewdzięczna i niebezpieczna",
o „wyjątkowej skłonności do przestępczej działalności przeciw prawowitej
władzy" 13 , z czego płynęły wnioski dotyczące konieczności „prawdziwego
przekształcenia stanu szlacheckiego i w szczególności oddzielenia tych, którzy
nie mieli żadnych udokumentowanych praw na swoje przywileje" 1 *. Oddzielenie
miało zniszczyć odrębność drobnej szlachty i przywiązanie do tradycji, wyrwać
spod wpływu ziemiaństwa, powstanie bowiem pokazało, że ziemiaństwo dysponuje
niebezpieczną armią, „stworzoną i wyszkoloną przez starożytne polskie
dworiaństwo dla swoich politycznych celów" 15 .
Dyspozycje ukazu z 19 października 1831 roku nie były ani najostrzejsze, ani
najłagodniejsze spośród dyskutowanych ówcześnie projektów. Akt ten opracowali
członkowie Komitetu Zachodniego wyłonionego 16 września 1831 roku
z Komitetu Ministrów w celu przygotowania prawnych podstaw wszechstronnej
integracji polskich guberni z Cesarstwem. Aż do rozwiązania Komitetu (1848 r.)
na jego posiedzeniach zapadały najważniejsze decyzje dotyczące szlachty i Kraju
Zachodniego.
Dyskusja nad projektem o statusie drobnej szlachty dotyczyła nie tyle celu, co
środków do niego wiodących — sprowadzała się do pytania, czy od razu włączyć
drobną szlachtę do stanów opodatkowanych, czy czynić to stopniowo, eliminując
ryzyko związane z wprowadzeniem bardzo radykalnych rozwiązań. Na
przykład minister finansów uważał, że szlachtę, która nie ma dokumentów
potwierdzających szlachectwo należy włączyć do stanów opodatkowanych
z zachowaniem pięcioletniej ulgi podatkowej i prawem wstępowania w ciągu
12
N,K. Imiertinskij, op.cit., s. 326.
13
PSZ-II, t. 6, cz. 2, nr 4869.
14
15
P. Bobrowskij, Matieriały dla gieogrąfii i statistiki Rossii. Grodnienskaja gubiernija,
S. Pietierburg 1863, t. ł, s. 716.
N.K. Imiertinskij, op.cit., s. 344 (1893 rok).
30