Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

cji szlachty w guberni wołyńskiej. Stwierdził on, że ziemiaństwo polskie
w osobach reprezentujących je marszałków wciągnęło do spisów szlachty, pod
pretekstem pokrewieństwa z wylegitymowanymi rodzinami dziesiątki tysięcy
ludzi nie posiadających dowiedzionego szlachectwa. W guberni wołyńskiej liczbę
szlachty „wykreowanej" między 1831 a 1834 rokiem oblicza na ponad 17 tysięcy
osób 42 . Nie warto się chyba zastanawiać, czy autor rzeczywiście wierzył, iż polscy
ziemianie przygarniają do swoich herbów i dzielą się swoją przeszłością
z dziesiątkami tysięcy plebejuszy. W każdym razie Imertyński uważał, iż te dwa
lata zaważyły na przebiegu całej weryfikacji, na jej przeciąganiu się i miernych
skutkach* 3 .
Również generał-gubernator wileński, odwołując się do bardziej praktycznych
argumentów zwracał uwagę, że zwolnienie od wojska i podatków
kilkunastu tysięcy mężczyzn, przyłączonych do wylegitymowanych wcześniej
rodzin, jest niezgodne z celem rządu 44 . W rezultacie Komitet Zachodni dał prawo
do statusu szlachcica drugiej grupy, spośród niewylegitymowanych lub legitymujących
się dekretami uzupełniającymi wydanymi po 19 października 1831
roku tylko męskim potomkom w prostej linii szlachty wylegitymowanej przed
1831 rokiem (ukaz 25 IX 1834 rok); wszyscy inni mieli zostać objęci podatkiem
i służbą wojskową 45 .
W następnych latach gubernatorzy starali się o usunięcie z szeregów szlachty
osób, które formalne prawo do nowego szlachectwa (dekret wywodowy lub
własność z poddanymi) nabyły po wydaniu ukazu z 19 października 1831 roku.
To polowanie ciągnęło się do końca lat trzydziestych. Marszałkowie ociągali się
ze sporządzaniem list takiej szlachty, usiłowali pertraktować w sprawie terminu
przyjętej „godziny zero" (data ogłoszenia, czy dotarcia ukazu do kancelarii),
brali na siebie winę za spóźnione dekrety, zapewniając, iż przyczyną był tylko
nawał pracy, któremu nie mógł na czas podołać szczupły personel, a nie późne
złożenie dokumentów* 6 . Gra toczyła się o znaczną liczbę rodzin szlacheckich.
W aktach marszałka wileńskiego znajdujemy na przykład listę z 1836 roku 233
rodzin „prawdziwej, lecz nieszczęśliwej szlachty" z guberni wileńskiej, które
uzyskały dekret po przyjętym terminie* 7 .
Do 1832 roku Ministerstwo Finansów nie posiadało jeszcze dostatecznych
informacji o przebiegu spisu. Zrazu szlachta nie zgłaszała się do komisji, sytuacja
zmieniła się na krótko przed ich rozwiązaniem. Na przykład w guberni wileńskiej
do 1 listopada 1832 roku zapisano do jednodworców około trzy tysiące, 25
42
43
44
45
46
47
N.K. Imiertinskij, op.cit., s. 329-333.
Warto zwrócić uwagę na tezę Beauvois jednoznacznie uznającego za wielki sukces Rosji wyniki
weryfikacji. Autor całkowicie pomija jednak problem tzw. szlachty legitymującej się, skupiając się
przede wszystkim na jednodworcach. D. Beauvois, op.cit., s. 116-135.
CGIAL, f. 571, d. 1438,1. 199.
Ibidem, 1. 203; LVIA, f. 391, op. 6, d. 434,1. 39; PSZ-II, t. 9, cz. 2, nr 7407.
LVIA, f. 391, op. 6, d. 434,1. 39, 40, d. 625.
Ibidem, d. 434, l. 30-53 i d. 625, l. 25-49, 66-77, 83-86.
40