Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

do szlachty „prawdziwej", czyli takiej, która dowiodła swego szlacheckiego
pochodzenia.
Poczynając od V rewizji aż do 1831 roku w rosyjskich urzędowych
statystykach figurują trzy kategorie drobnej szlachty: „na służbie prywatnej",
„siedząca na czynszu" oraz „okoliczna, osiadła na własnych gruntach". Ostatnia
z nazw pochodzi od okolicy — typu osady, w której mieszkało kilka, czy nawet
kilkadziesiąt rodzin szlacheckich 8 . Używano również innych określeń, najczęściej
zawierających element wartościujący, tworzonych na przykład od charakterystycznych
cech posiadłości drobnoszlacheckiej (szlachta zagrodowa, zagonowa,
lindowa) lub specyficznych elementów ubioru (szlachta chodaczkowa,
bosa, łykowa, szaraczkowa, siermiężna).
Znacznie liczniejszą grupą od szlachty okolicznej była szlachta „nieruchomego
majątku nie mająca", utrzymująca się z uprawy wynajętych, w zamian za
opłatę czynszu, działek ziemi (stąd szlachta czynszowa) lub z wykonywania
różnych zajęć pozarolniczych, najczęściej w domu lub majątku obywatela
(szlachta służebna, dworska). Podział na szlachtę okoliczną, czynszową i służebną
oddaje najbardziej podstawowe różnice położenia wewnątrz warstwy drobnoszlacheckiej,
która w rzeczywistości była znacznie bardziej różnorodna pod
względem zamożności (także w ramach każdej z kategorii), wykonywanych
zajęć, będących źródłem utrzymania, a nawet stopnia ochrony prawnej (np.
zależność tzw. szlachty lennej od jurysdykcji magnackiej).
Większość owej uboższej części nobilitas, w tym prawie cała szlachta
czynszowa znalazła się po rozbiorach w granicach Rosji, co — jak już
wspomniano — w istotny sposób zmieniło strukturę stanu uprzywilejowanego
w państwie rosyjskim, nie znającym wcześniej tak wielkiej liczby herbowych
rolników i sług.
Rosjanie początkowo nie potrafili rozeznać się w niuansach położenia
różnych grup drobnej szlachty i zbliżonej do niej wolnej ludności wiejskiej. Zrazu
uznali szlachectwo nie tylko — najsilniej wśród herbowych rolników spauperyzowanej
— szlachty czynszowej („w pełnej mierze i bez żadnego wyjątku cieszy
się ona wszystkimi tymi prawami, wolnościami i przywilejami, z których dawni
poddani Rosji korzystają") 9 , ale i tzw. bojarów. W skierowanym do Katarzyny
II piśmie Senat wyjaśniał, że „co do szlachty i bojarów, którzy zawsze byli tym
samym co dworianie, to z nich bezrolna szlachta, dla pozyskania dla siebie
utrzymania, najmuje od innych swoich współbraci zbędne ziemie według
kontraktów i płaci nie od osoby, a od ziemi lub za domy też przez nich
wynajmowane; o przywilejach i równości mówi się m.in. w konstytucjach
różnych lat i dlatego za siłą tych konstytucji szlachta i bojarzy nie powinni
podlegać żadnej zmianie ich przywilejów" 10 .
8
Na temat XIX-wiecznej terminologii używanej na oznaczenie różnych grup drobnej szlachty zob.
9
10
H. Chamerska, op.cit., s. 8-12.
PSZ-I, t. 19, nr 13850.
Cyt. za N.K. Imiertinskij, Dworianstwo wołynskoj gubiernii, „Żurnał Ministierstwa
Narodnogo Proswieszczenija" 1893, s. 351.
12