Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

dwudziestych wydawało się, że problem drobnej szlachty doczekał się ostatecznego
rozwiązania. W 1829 roku specjalna komisja w Ministerstwie Spraw
Wewnętrznych przygotowała projekt ustawy (Położenije) regulującej w 149
paragrafach status drobnej szlachty. Istota postanowień sprowadzała się do
zbliżenia obowiązków i praw drobnej szlachty oraz chłopów. Szlachta uprawiająca
ziemię miała pozostać „pod wspólną nazwą osiadłej szlachty rozdzielonej
jak poprzednio na okoliczną i czynszową" 42 . Wyróżniono ją obowiązkiem
8-letniej służby wojskowej oraz podatkiem pod nazwą ofiary. Natomiast
pozostała drobna szlachta, czyli nieosiadła miałaby wejść na ogólnych prawach
w skład stanów opodatkowanych.
Z 1829 roku pochodzą raporty powiatowych marszałków szlachty o liczbie
dymów szlachty okolicznej, czynszowej, posesorów arendownych i zastawnych
sporządzone na rozkaz generał-gubernatora, być może w związku ze wspomnianym
projektem ustawy 43 . Informacje liczbowe są zbyt niepełne i niejednorodne,
by można je było poddać analizie statystycznej, ale dobrze charakteryzują
położenie poszczególnych kategorii warstwy drobnoszlacheckiej. Potwierdzają
one spore zróżnicowanie majątkowe drobnej okolicznej szlachty. Np. w powiecie
trockim „wiele jest okolicznej szlachty, która ma 1,2 do 20 dusz męskich i płacą
jak obywatele podatki "44. Niektórzy szlachcice posiadali obok swego gospodarstwa
dymy gruntowe i ogrodowe „przez ustronnych ludzi, sposobem arendy
czasowo zamieszkałe". W powiecie telszewskim znajdowały się 592 dymy
okoliczne szlachty mającej trzech i więcej poddanych, w powiecie szawelskim
z 477 dymów szlachty okolicznej 178 miało poddanych, 299 nie 45 .
Znacznie gorzej przedstawiała się sytuacja szlachty czynszowej. „Głównie
w skarbowych majątkach za kontraktami, acz nieformalnymi, na włócznych
i półwłócznych lub mniejszej obszerności gruntowych domach mieszkająca,
która po większej części nie będąc nawet w stanie opłacenia umówionej
właścicielowi ziemi arendy, za dym przez siebie dzierżący się z pracy i trudów
rolniczych ledwo nędzne życie utrzymać może i nic w zysku dla siebie nie ma...
często dla lepszych widoków korzyści, po upływie rocznego terminu, przenosi się
na mieszkanie w inne majątki i powiaty, albo rzucając niedogodną gospodarkę,
inny dla siebie obiera sposób życia" 46
pisał marszałek trocki. Wyliczał dalej, iż
w jego powiecie znajdowało się tej „tak nazwanej szlachty czynszowej"
w majątkach obywatelskich 148, w skarbowych 81 i w duchownych 23. Jeśli za
miernik przyjmiemy wielkość gruntu, to stosunkowo najlepiej wiodło się
czynszowcom w dobrach prywatnych. Marszałkowie zaznaczali, że szlachta nie
42
W.N. Nieupokojew, op.cit., s. 5.
43
LVIA, f. 391, op. 6, d. 359.
44
Ibidem, 1. 232. Według prawa o powinnościach ziemskich z 11 marca 1828 roku, jednakowe
podatki płacili właściciele posiadający powyżej trzech poddanych, o innym wymiarze zaś szlachta
posiadająca do trzech poddanych lub wcale.
45
Ibidem, 1. 230.
46
Ibidem, 1. 29.
24