Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

nich ukaz carski z 19 X1831 roku ustalał następująco: 1) jednodworcy na własnej
ziemi — 3 ruble rocznie od dymu, 2) jednodworcy osiadli na czynszach,
obywatele posiadający własny dom, jednodworcy nieosiadli mieszkający z rodziną
— 2 ruble od dymu oraz 3) osoby samotne, jednodworcy i obywatele
nieosiadli posiadający rodzinę, ale nie prowadzący z nią wspólnego gospodarstwa
— 1 rubel rocznie od osoby 9 .
W dążeniu do poddania fiskusowi wszystkich mieszkańców, urzędnicy
usiłowali ogarnąć złożoną rzeczywistość społeczną w najdrobniejszych jej
szczegółach. Pod wpływem pisma generał-gubernatora wileńskiego Dołgorukowa
w Komitecie Zachodnim zastanawiano się np. w jakim wymiarze opodatkować
wywodzących się z dawnej szlachty żebraków, kaleki i starców mieszkających
kątem w domach szlachty, mieszczan, a nawet chłopów 10 .
Pomysły tego typu świadczą nie tylko o tym z jak naiwnym przekonaniem
o możliwości realizacji i zaprogramowania każdej dziedziny życia działali
ministrowie w Petersburgu. Niekoniecznie jednak muszą sugerować szczególnie
dużą liczbę żebraków itp., choć z pewnością jest to jeszcze jeden dowód na
zaawansowanie procesu pauperyzacji i rozwarstwienia drobnej szlachty.
Obciążając jednodworców podatkiem od dymu ustawodawca odwoływał się
do obciążeń szlachty za Rzeczypospolitej i w okresie porozbiorowym, z wyjątkiem
lat 1811-1824, a przede wszystkim unikał oczywistego w przypadku
podatku pogłównego skojarzenia ze stanami niższymi. Dla realnego obciążenia
podatnika istotna była definicja dymu jako jednostki podatkowej. Zdawano
sobie bowiem doskonale sprawę z tego, że pod jednym dachem mieszkało często
wiele rodzin. Odrzucono jednak pierwotny projekt, aby zbierać podymne od
każdego żonatego oddzielnie, na rzecz traktowania wszystkich żyjących w jednym
domu jako jednej rodziny 11 . W takiej sytuacji, przyjmując, że przeciętnie
dym jednodworczy liczył trzech mężczyzn, podstawowe opodatkowanie jednodworców
było niższe od opodatkowania innych stanów: chłopów państwowych
(3 ruble od osoby płci męskiej), wolnych ludzi (7 rubli), mieszczan (8 rubli) 12 .
Potwierdzałoby to tezę o roli pozafiskalnych motywów deklasacji drobnej
szlachty.
Podymne nie było oczywiście jedynym podatkiem płaconym przez jednodworców.
Dopiero porównanie całego systemu obciążeń z obowiązującymi inne
grupy ludności wiejskiej oraz skuteczności ich egzekucji pozwoliłoby realnie
9
10
11
12
CGIAL,f.571,op. l,d. 1438,1.27,87-90,1.157-179,230-239; PSZ-II,nry: 6265(t.8), 7638(t.9, cz
2), 8367 (t. 10), 12867 (t. 14, cz. 2).
CGIAL, op.cit., 1. 157-159.
Ibidem, d. 1431,1. 18, 31, 62-64.
Ibidem, op. 9, d. 36,1. 28-29. (księga finansowa Ministerstwa Finansów za 1838 rok). Według
Nieupokojewa był to wymiar zbliżony do podatku chłopów państwowych i prywatnych — W. N.
Nieupokojew, op.cit., s. 20.
50