Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

drobnej szlachty przed 1831 rokiem (problem wymaga dalszych systematycznych
badań), potraktowane jako wprowadzenie do prezentacji zasadniczej
kwestii — legitymacji szlacheckich, czyli sprawdzania dowodów dawnego
szlachectwa, od powstania listopadowego po koniec lat sześćdziesiątych.
Kolejne etapy deklasacji drobnej szlachty w wyniku weryfikacji tytułów
szlacheckich zostały przedstawione w rozdziale drugim, czwartym i piątym.
Rozdział trzeci zaś opisuje położenie szlachty, która utraciła swą uprzywilejowaną
pozycję.
Zakres terytorialny pracy obejmuje ziemie, które po wielokrotnych zmianach
granic guberni i powiatów oraz ich nazw, od lat czterdziestych XIX wieku po
upadek carskiej Rosji dzieliły się na gubernię wileńską, kowieńską (wydzieloną
w 1843 roku z wileńskiej), grodzieńską z obwodem białostockim (włączonym
w 1842 roku do guberni grodzieńskiej), mińską, mohylewską i witebską.
W urzędowym języku nazywano je Krajem Północno-Zachodnim lub
północno-zachodnimi guberniami (w odróżnieniu od południowo-zachodnich,
które tworzyły gubernie: kijowska, wołyńska i podolska).
Historycy stosunkowo niedawno zaczęli badać położenie i przemiany stanu
szlacheckiego w XIX wieku na ziemiach zabranych. Wcześniejsza literatura
przedmiotu, jak zresztą cała historiografia XIX-wiecznych kresów, jest bardzo
uboga. Położenie drobnej szlachty oraz legitymacje szlacheckie na Litwie
i Białorusi nie były dotąd przedmiotem zainteresowania i oddzielnych poszukiwań
źródłowych. O degradacji drobnej szlachty pisali wprawdzie w swych
pracach Tadeusz Korzon, Henryk Mościcki, Augustas Janulaitis, Tadeusz
Perkowski, a po drugiej wojnie światowej Mikołaj Ułaszczik, Władimir Nieupokojew
i Zuzanna Sambuk, ale problem ten pozostawał na marginesie właściwego
tematu ich badań 2 . W pracach wymienionych historyków znajdujemy jednak
wiele cennych informacji, pochodzących z niedostępnych lub nieistniejących już
dziś źródeł.
Odniesieniem do problemów poruszanych w niniejszej pracy są badania
Jerzego Jedlickiego 3
dotyczące przemian szlachectwa w Królestwie Polskim,
w tym m.in. roli w nich legitymowania od 1836 roku dawnej szlachty oraz
2
3
T. Korzon, op.cit.; H . Mościcki, Wysiedlenia szlachty polskiej przez rząd rosyjski, „Wschód
Polski", 1921, nr 1; A. Janulaitis, Lietuvos bajorai ir ju seimeiliai XIX ami. (1795-1863),
Kaunas 1936;T. Perkowski, Legitymacje szlachty polskiej w prowincjach zabranych przez Rosję,
„Miesięcznik Heraldyczny", 1938, z.5; N.N. Ułaszczik, Priedposylki kriestjanskoj rieformy
1861 g. w Litwie i zapadnoj Bielarussii, Moskwa 1965; W.I. Nieupokojew, Prieobrazowanije
biespomiestnoj szlachty w Litwie w podatnoje soslowije odnodworcew i grażdan (wtoraja triet' XIX
w.), (w:) Riewolucjonnaja situacija w Rossii 1859-1861, t.VI, Moskwa 1974; S.M. Sambuk,
Politika carizma w Bielarussii wo wtoroj polowinie XIX w., Minsk 1980.
J. Jedlicki, Klejnot i bariery społeczne, Warszawa 1968. O drobnej szlachcie w Królestwie
Polskim pisali także: H. Chamerska, Drobna szlachta w Królestwie Polskim (1832-1864),
Warszawa 1974; T. Krawczak, Wsie drobnoszlacheckie w siedleckiem w latach 1867-1975.
Przeobrażenia społeczno-gospodarcze i kulturalne, Warszawa 1994; M. Biernacka, Wsie
drobnoszlacheckie Mazowsza i Podlasia, Warszawa 1966.
6