Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

wyjęli świadectwa dla przyłączenia się do dekretów dusz" 37 . Czyniono to tym
łatwiej, że od połowy 1833 roku szlachta pierwszej i drugiej grupy poddawała się
rejestracji bezpośrednio w kancelariach marszałków, a nie jak było poprzednio
w komisjach 38 . Z punktu widzenia docelowej polityki rosyjskiej był to znowu
krok wstecz.
Oddanie spisu szlachty samorządowi mogło mieć dla niej jedynie korzystny
skutek, choć ci, którzy wcześniej stawili się przed komisjami musieli ponownie
składać świadectwa, co „narażało na wielkie i powtórne ekspensa, oraz stratę
drogiego gospodarzowi czasu, kancelarię zaś zasiliło wielolicznymi czynnościami,
na ogromną pracę" 39 . Okazję tę znakomicie wykorzystano, co wymownie
ilustruje raport izby skarbowej z Mińska do Ministerstwa Finansów 40 . Do 31
marca 1834 roku w guberni mińskiej włączono do jednodworców 12350 szlachty
(mężczyźni), natomiast 11 137 rodzin (38 326 mężczyzn) wpisano do szlachty
—2 351 rodzin (7 253 mężczyzn) do I grupy i 8 786 rodzin (31 073 mężczyzn) do II
grupy. W pierwszej grupie znajdowała się szlachta ziemiańska, przeważnie
będąca też w posiadaniu dekretu wywodowego (jedynie 111 rodzin było nie
wylegitymowanych—246 mężczyzn). Do drugiej grupy kwalifikowano z założenia
wylegitymowaną szlachtę nie mającą majątku z chłopami. Z raportu wynika
jednak, że jedynie pięćdziesiąt dziewięć procent (18 279 mężczyzn) szlachty
drugiej grupy przedstawiło komisjom dekret wywodowy. Pozostałe czterdzieści
jeden procent zapisano do szlachty na podstawie innych dokumentów — a) 4 940
mężczyzn (15,9% szlachty drugiej grupy) otrzymało uzupełniające świadectwa
deputacji po 19 października na podstawie dekretów szlachectwa ich rodzin,
wydanych przed 19 października 1831 roku, b) 7 854 mężczyzn (25,3% szlachty
drugiej grupy) pokazało komisjom metryki urodzenia świadczące o tym, że są
potomkami rodzin wylegitymowanych przed 1831 rokiem.
Warto się nad tym wyliczeniem z różnych powodów zastanowić. Najważniejszy
wniosek wypływa z faktu, iż pozostawiono w stanie szlacheckim 13 040 osób,
w tym 12 794 drobnej szlachty (w jednej tylko gubernii, podobnego spisu z innych
guberni nie znamy), które nie miały dekretu wywodowego. Nikt oczywiście,
łącznie zapewne z rosyjskimi urzędnikami i politykami, nie wątpił, że była to
autentyczna szlachta. Nie spełniała ona jednak formalnych warunków wymienionych
w ukazie z 19 października 1831 roku. A zatem marszałkowie,
a wcześniej komisje spisowe nie trzymały się niewolniczo dyspozycji prawa,
przypominanej im przecież kilkakrotnie przez kancelarię gubernatora i każde
świadectwo przyniesione przez szlachcica interpretowały na jego korzyść.
Druga uwaga wypływa z porównania liczby i struktury szlachty przed
ogłoszeniem ukazu październikowego i po pierwszym spisie. Według księgi
37
Ibidem, d. 434, k. 44-49 oraz d. 452, k. 52, 76.
38
Rodziny, które przyniosły narysowaną genealogię rodu wpisywano do „ksiąg rodosłownych".
Ibidem, d. 452,1. 173, 1, 2, 5-10, 12; CGIAL, f. 571, d. 1431,1. 70.
39
LVIA, f. 391, op. 6, d. 452,1. 188, 195.
40
CGIAL, f. 571, d. 1438,1. 194-195.
38