Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Białorusi w XIX wieku

ich rozpatrzenia. Ale w wyniku rozlicznych zbiegów okoliczności, ani te środki
nie przyniosły do dziś dnia spodziewanego sukcesu, ani projekty o nowym
urządzeniu szlachty, jeszcze za czasów świętej pamięci Cesarzowej Katarzyny II
rozpoczęte i później wielokrotnie wznawiane, nie zostały wprowadzone w życie.
(...) Położywszy stanowczy koniec do dalszego przywłaszczania sobie praw
szlacheckich przez osoby, nie mające nic wspólnego ze szlachectwem, ani
z pochodzenia, ani z ogólnych praw służby, (postanowiliśmy — J.S-K.) oprzeć
ich położenie na zasadach bardziej trwałych i poprzednim o nich postanowieniom
odpowiadających".
Ideę definitywnego uporządkowania statusu szlachty guberni zachodnich,
rozumianą jako wydzielenie z niej elementów „nieszlacheckich", czyli „postawienie
rzeczywistego rozdziału między prawdziwymi szlachcicami a tymi,
którzy nieprawidłowo nazwę tę sobie przyjęli" 3 artykułowano w latach trzydziestych
bardzo wyraźnie.
Za elementy nieszlacheckie uznano de facto całą drobną szlachtę, o czym
świadczą wydawane akty prawne i nieoficjalne wypowiedzi samego Mikołaja I.
Jasno z nich wynika, że w guberniach zachodnich na miano szlachty (dworian)
zasługują wyłącznie ci, „którzy mają majątki (pomiestja) lub służąc otrzymali
rangi, a «szlachta» to ten zbiór ludzi, którzy doszukują się szlachectwa w usłudze
i stanowią klasę szkodliwą i leniwą" 4 .
Okres po powstaniu wydawał się Mikołajowi I „czasem najwygodniejszym
dla urzeczywistnienia wszystkich potrzebnych środków odnoszących się do
szlachty" 5 , a przemyśliwanych z całą pewnością od dawna. Powstanie spowodowało,
iż cele carskiej polityki względem drobnej szlachty uległy wzbogaceniu; do
motywów asymilacji struktury społecznej, budowy homogenicznej elity w państwie
oraz praktycznych, głównie fiskalnych, dołączył jasno uświadomiony cel
polityczny.
Dotychczasowa historiografia sytuuje rosyjską politykę wobec szlachty
w Kraju Zachodnim po 1831 roku w nurcie carskich represji popowstaniowych,
widząc w niej karę wymierzoną drobnej szlachcie za patriotyzm i oddanie
sprawie narodowej 6 . Taki obraz sugerowały wypowiedzi Rosjan o masowym
udziale drobnej szlachty w powstaniu, tak odczytywali akt z 19 października
współcześni wydarzeniom, choć nie zawsze podzielali poglądy o skali tego
udziału.
Sąsiadujący z okoliczną szlachtą na Kowieńszczyźnie obywatel ziemski
Stanisław Morawski przyznawał w pamiętniku, iż „udział mniemany, jaki w nim
(powstaniu — przyp. J.S-K.) miała okoliczna szlachta wszystko z kretesem
3
CGIAL, f. 571, op. 1, d. 1438,1. 34.
4
Cytat za: S .M . Sieriedonin, Kstoletiju Komitieta Ministrow (1802-1902), S. Pietierburg 1902,
t. 2, s. 63.
5
CGIAL, f. 571, op. 1, d. 1431,1. 3.
6
Zob.T. Korzon, op.cit.,s. 115;T. Perkowski,op.cit., s. 74; A. Janulaitis, op.cit., s.477;
N.N. Ułaszczik, op.cit., s. 95.
28