Inhoud 65-78 HW Singor Africa Romana: een overzicht 79 ... - Tresoar

etreft de vorm lijkt Augustinus hier beïnvloed door Parmenianus, die in de decennia
ervoor als bisschop ook psalmen dichtte voor de donatistengemeenschap in Carthago. In
de psalm gebruikt Augustinus een verzorgde literaire vorm, maar deinst er niet voor
terug om volkse stijlmiddelen in te zetten. Stijl en inhoud van het conciliebesluit in
Hippo enerzijds en de psalm van Augustinus anderzijds kleuren de katholieke middelen
die werden aangewend om de spanningen met de naaste buren te helpen oplossen.
Mag het opmerkelijk heten dat Augustinus vervolgens jarenlang niets meer
publiceerde dat direct met de donatisten te maken had? In 395 werd hij tot bisschop
gewijd en in het jaar erna volgde hij Valerius op.
Pas vier jaar later publiceerde hij drie boeken waarin hij inging op een brief van
Parmenianus aan Tyconius (Contra epistulam Parmeniani libri III). In het eerste boek
zette Augustinus de in zijn ogen grote onrechtvaardigheden uiteen van Parmenianus'
aanhangers jegens katholieke gelovigen en liet hij zien hoe christelijke vorsten krach-
tens hun ambt en recht pressie mogen uitoefenen op ketters en scheurmakers. In het
tweede en derde boek werden de bijbelse argumenten van de donatisten respectievelijk
beschreven en weerlegd. In hetzelfde jaar kwamen ook zeven boeken over de doop tot
stand (De baptismo libri VII). In het eerste boek werkte Augustinus het inzicht uit dat
voor de katholieke kerk het doopsel, door ketters en scheurmakers toegediend, geldig
blijft. De overige boeken zijn allemaal gewijd aan verschillende doopkwesties die
samenhangen met het gezag van Cyprianus.
In de vijf jaren erna werkte Augustinus aan een repliek op een lange brief van
Petilianus (Contra litteras Petiliani libri tres). Petilianus was een donatistische bisschop
van Cirta en richtte zich in zijn brief tot de geestelijken van zijn eigen bisdom.
Augustinus kreeg de brief in twee delen toegespeeld. Zijn reactie bleef onder andere
van belang, omdat hij daar in dialoogvorm punt voor punt inging op de brief en aldus
ook inzicht gaf in Petilianus' eigen betoog.
Tussen overleg en dwang
Tijdens de werkzaamheden aan deze repliek nam ook voor Augustinus zelf de per-
soonlijke dreiging toe. In 403 ontkwam hij ternauwernood aan overvallen door cir-
cumcelliones. Op 1 januari 404 verzuchtte hij tijdens zijn waarschijnlijk langste preek
in Carthago: ‘De donatisten haten ons, en als zij de kans krijgen laten zij ons ver-
moorden door de circumcelliones. Maar dankzij de hulp van de barmhartige Heer
zijn wij daaraan ontkomen’ (Sermo 198,45). Zijn vriend Possidius raakte echter door een
hinderlaag op een van zijn tochten naar Calama wel in grote problemen (vergelijk
Augustinus, Epistula 105,2-3 en Possidius, Vita Sancti Augustini 12).
Zulke incidenten vormden voor enkele andere slachtoffers aanleiding rechtstreeks
verhaal te gaan halen bij keizer Honorius (395-423). Deze vaardigde daarom in 405
tegen de donatisten nieuwe edicten uit. Ambtenaren in Noord-Afrika kregen opdracht
streng op de naleving ervan toe te zien.
Een jaar later waren het weer de donatisten die verhaal gingen halen. In 406
togen enkele donatistische vertegenwoordigers naar Ravenna om beroep aan te tekenen
en verzachtende maatregelen afgekondigd te krijgen. In afwachting daarvan schreef
Augustinus een brief aan de donatistische bisschop Januarius. Daarin verwoordde hij
de hachelijke situatie waarin donatisten en katholieken terecht waren gekomen:
‘Jullie beweren wel vervolging te lijden, maar wonen intussen wel rustig onder de
zogenaamde vreselijke wetten van katholieke keizers op jullie eigen bezittingen en
die van anderen, terwijl wij van jullie ongehoorde rampen hebben te verduren. Jullie
beweren wel vervolging te lijden, maar wij worden door jullie gewapende manschappen
neergeknuppeld en afgeslacht. Jullie beweren wel vervolging te lijden, maat onze hui-