Inhoud 65-78 HW Singor Africa Romana: een overzicht 79 ... - Tresoar

impliceren dat een totale toewijding aan de zaak van God toch afzien van het huwelijk
kan vergen. Paulus lijkt in dit opzicht niet zover van Jezus af te staan. Toch gaat Paulus
verder dan Jezus, wanneer hij expliciet zegt dat het beter is voor een man maar hele-
maar geen vrouw aan te raken (1Korinthiërs 7:1). Kort gezegd: in Jezus' visie is het
huwelijk nog goed, maar voor Paulus is het ongetrouwd-zijn al veel beter.
Het is niet moeilijk zich voor te stellen dat ascetische tendenzen in bepaalde
christelijke kringen, waarin de figuur van Johannes de Doper tot de verbeelding sprak
en waarin selectieve uitspraken van Jezus en Paulus zeer ernstig werden genomen, een
extra stimulans en ondersteuning kregen vanuit Grieks-filosofisch gedachtengoed. Ook
daarin manifesteerden zich in toenemende mate ascetische tendenzen, met name in
het latere Platonisme. De ontmoeting van het christelijk geloof met de Griekse filosofie
begon al in de tweede helft van de 2de eeuw. In de vier volgende eeuwen leidde dit tot
een cultuursynthese die de kerk tot op de dag van vandaag als erfenis meedraagt. Het
christelijke ideaal van een ascetisch monnikenbestaan was in zijn uitgewerkte vorm
zeer waarschijnlijk een synthese van bepaalde elementen uit het Nieuwe Testament
en ascetische tendenzen in de Griekse cultuur.
Maar hoe komt het dan dat we nu uitgerekend in de niet door Griekse filosofie
beïnvloede kringen van het Egyptisch platteland de eerste anachoretische heremieten
aantreffen? Dat heeft te maken met het feit dat 'anachorese' (in de zin van vluchten
naar de woestijn) al vóór die tijd in Egypte een bekend sociaal verschijnsel was. Vele
boeren op het platteland konden namelijk vaak de zeer zware belastingen die hun door
de Romeinen werden opgelegd niet opbrengen en deden dan aan ‘belastingontduiking’
door zich in de woestijn te verschuilen. Men moet bedenken dat op deze manier 'ana-
chorese' in Egypte de bijklank kreeg van sociaal protest en dus een aldaar in inheemse
kring geaccepteerde vorm van verzet of protest tegen gangbare situaties werd. Enige
kennis van het Nieuwe Testament in combinatie met een gevoel van onbehagen over
de gang van zaken in de kerk kon dan gemakkelijk tot deze vorm van ‘protest tegen
de wereldgelijkvormigheid’ van de kerk leiden. Pas later (maar niet veel later) gingen
daarin ook in Egypte invloeden vanuit de Griekse filosofie mede een rol spelen.
Antonius en Pachomius
Al in de laatste decennia van de 3de eeuw hadden enkele individuele Egyptische christe-
nen zich her en der in kluizenaarscellen afgezonderd, maar de echte bloeiperiode van
de 'desert fathers' komt toch pas in de loop van de 4de eeuw, als de christenvervolgingen
tot het verleden zijn gaan behoren en er bij velen onvrede over de vervlakking van het
christelijk leven ontstaat. Dat is de eeuw waarin de beroemde Egyptische woestijnheilige
Antonius (vereeuwigd door Athanasius) zeer velen inspireert tot het heremitische
anachoretendom. Het is tevens de periode waarin de Koptische monnik Pachomius een
van de belangrijkste grondleggers wordt van het zogenaamde cenobitisme, dat wil
zeggen van de 'gezamenlijke leefwijze,' namelijk van groepen monniken (en spoedig
ook nonnen) in kloosters. Onafhankelijk van deze ontwikkelingen in Egypte, maar wel
analoog daaraan, treft men in dezelfde periode ook soortgelijke bewegingen in Syrië
aan, waar bijvoorbeeld Julianus Saba het prototype van de anachoretische kluizenaar
werd. De ontwikkelingen bleven in beide landen overigens niet parallel lopen, want
het in Egypte ontwikkelde cenobitisme sloeg in Syrië veel minder aan, het sedentaire
('honkvaste') leven van de Egyptische monniken stond in contrast met de reislust van
de vaak rondtrekkende Syrische monniken. Vooral de excessen in de extreme ascese
van de Syrische monniken en hun soms bizarre leefwijzen lokten, met name in de
5de eeuw, veel kritiek uit van hun Egyptische broeders. Van de hier genoemde Antonius,
Pachomius, Julianus, maar ook van vele andere pioniers (denk aan de eerste Syrische