Inhoud 65-78 HW Singor Africa Romana: een overzicht 79 ... - Tresoar

JOSINE H. BLOK
Kwam Athene uit Afrika? De Black Athena-affaire opnieuw gepeild
Een kleine twintig jaar geleden publiceerde Martin Bernal het eerste deel van een
studie die vier delen zou moeten omvatten, maar tot nu toe tot twee beperkt is
gebleven: Black Athena, The Afroasiatic Roots of Classical Civilization, deel 1: The
Fabrication of Ancient Greece, 1785-1985, gevolgd door deel 2: The Archaeological and
Documentary Evidence. Bernal is sinoloog en doceert politieke wetenschappen aan
Cornell University, Ithaca, niet ver van New York. Met Black Athena begaf hij zich op
een voor hem geheel nieuw terrein. In zijn studie stelde de auteur dat de fundamenten
van de antiek-Griekse cultuur waren gelegd door de Egyptenaren en dat de wortels
van de Griekse wereld dus in Afrika lagen.
Direct na het verschijnen van deel 1 ontstond een enorme opschudding, die
door de publicatie van deel 2 alleen maar heviger werd. De meerderheid van classici,
oudhistorici en Egyptologen die zich in de zaak verdiepten, reageerde verontwaardigd,
andere groepen binnen en buiten de universiteiten waren enthousiast. Het sterkst
speelde de controverse zich af in de Verenigde Staten, maar ook in West-Europa kreeg
de zaak de aandacht die hij verdiende. Het gebruik van de verleden tijd suggereert dat
de kwestie inmiddels passé is en inderdaad lijkt de grootste opwinding nu wel voorbij
te zijn. 1 De thesen van Black Athena raken echter de kern van de vraag hoe feiten en
interpretaties, politiek en wetenschap zich tot elkaar verhouden, een vraag die nog
even actueel is als twintig jaar geleden en dat ook moet blijven. Allereerst is hier een
beknopte bespreking op zijn plaats, evenals een keuze uit de reacties. Daarna wil ik
wat uitvoeriger ingaan op de politieke en theoretische vraagstukken die in de affaire
zo hel belicht zijn.
Waarover gaat Black Athena?
De twee delen verdedigen een aantal samenhangende stellingen over de bronnen van
de antiek-Griekse cultuur en de beoordeling daarvan door de klassieke wetenschap-
pen in de laatste tweehonderd jaar. De basis van de Griekse cultuur zou zijn gelegd in
de midden- en late Bronstijd door de Egyptenaren, die in die periode lang en intensief
in Griekenland aanwezig zouden zijn geweest, alsmede - in mindere mate - door de
inbreng van Phoeniciërs in dezelfde tijd en in de daarop volgende periode. In de klas-
sieke tijd waren de Grieken zich van deze herkomst van hun cultuur volkomen bewust,
zij het met de onvermijdelijke beperkingen in hun historische kennis. Duidelijke
voorbeelden hiervan zijn Herodotus, die in boek II van de Historiën de oorsprong van
de belangrijkste Griekse culten in Egypte legt, en de introductie van het schrift uit
Phoenicië, naar wijd en zijd verspreid idee door de Phoenicische held Cadmus. Deze
Griekse visie op de eigen oorsprong noemt Bernal het Antieke Model. Dankzij de lang-
durige invloed van de antieke geschriften bleef het Antieke Model ook na de Oudheid
het beeld van het verleden bepalen - men had ook geen reden om dit model te herzien.
Zo blijkt uit de bestudering van de Egyptische en Griekse oudheden tijdens de
Verlichting dat in die periode beide culturen als onlosmakelijk met elkaar verbonden
werden beschouwd.
Maar aan het eind van de 18de eeuw kwam het Antieke Model onder vuur te liggen;
binnen enkele decennia werd het vervangen door een ander model. De opkomende
Romantiek zag niet de verwevenheid van alle culturen als een groot goed, maar zocht
naar de authentieke oorsprong van iedere cultuur op zichzelf. Binnen deze verscheiden-
heid van culturen zou er bovendien sprake zijn van een hiërarchie: sommige culturen