Van de schaduw des doods tot een licht ten leven - CBS

volking het precies ging. Daarbij is het van belang een onderscheid te maken tussen
de populatie van overledenen van wie het overlijden en de doodsoorzaak moest
worden vastgesteld en opgegeven en de populatie waarover in de statistiek werd
gerapporteerd. Uit de strekking van de Begraafwet van 1869 kan afgeleid worden
dat van iedere overledene in Nederland een overlijdensakte opgesteld moest worden,
met daaraan gekoppeld een vermelding door de behandelend geneesheer van
de vermoedelijke doodsoorzaak. Bij ontstentenis van een behandelend geneesheer
moest de overlijdensverklaring afgegeven worden door een gemeentelijke lijkschouwer
en bij een vermoeden van een gewelddadige dood (of zoals men vroeger
zei: een geweldige dood) door de gerechtelijke lijkschouwer. Daarbij maakte het
niets uit of het om een iemand ging die zijn werkelijke woonplaats (legaal) had in
een bepaalde gemeente of om iemand die toevallig in een bepaalde gemeente was,
Nederlander of buitenlander, drenkeling of anderszins. Ook als een gemeente in
kennis was gesteld van het overlijden van een eigen inwoner in een andere gemeente
of in het buitenland, moest dat ten behoeve van de bevolkingsadministratie verantwoord
worden.
Vooral in de begintijd was er onduidelijkheid over waar bepaalde inwoners verantwoord
moesten worden, zoals militairen, de varende en trekkende bevolking,
personen verblijvend in tehuizen, gestichten en dergelijke. De Minister van Binnenlandse
Zaken gaf hiervoor een aantal richtlijnen; wat de tehuisbevolking en militairen
betreft was dit de gemeente waar de instelling of kazerne zich bevond. Voor
de varende en rijdende bevolking gold een heel stelsel van criteria op grond waarvan
een ‘woongemeente’ bepaald moest worden, waar men formeel ingeschreven
moest worden (postadres, plaats waar de kinderen op school gingen etc,) (Gohres en
Helmstrijd, 1936).
Aanwezige of werkelijke bevolking?
Zeker in de beginjaren van de officiële, landelijke statistiek van de sterfte en doodsoorzaken
was er grote verwarring of de sterfte opgegeven moest worden voor de
feitelijke, dat is de op een gegeven moment aanwezige bevolking of naar de werkelijke
bevolking (de in een bepaalde gemeente (legaal) woonachtige bevolking, die
ingeschreven is in het bevolkingsregister). In de ene gemeente werden alle in deze
gemeente overleden personen geteld, ook zij die elders hun woongemeente hadden,
terwijl in een andere gemeente alleen de tot de eigen (woon)gemeente behorende
overleden inwoners werden geteld. Vooral in de beginjaren kwamen regelmatig
dubbeltellingen voor, zo bleek uit onderzoek van de inspecteurs van het geneeskundig
Staatstoezicht, omdat beide gemeenten opgave deden van het overlijden aan de
inspecteurs en de (provinciale) statistische bureaus.
In 1869 liet de Minister van Binnenlandse Zaken een aantal missives uitgaan om
meer duidelijkheid te geven: alle in een bepaalde gemeente overleden personen
moesten door die gemeente op de sterftelijsten vermeld en geteld worden (de feite-
34 Centraal Bureau voor de Statistiek