Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiëne en Milieu, 1994-1996 ...

het boek voor. Het interbellum is
bij Rauch vooral een periode van
sterke opkomst van allerlei vormen
van ziektekostenverzekeringen en
van de daarmee verbonden maatschappelijke
organisatie. In de literatuurlijst
zal men verder tevergeefs
zoeken naar het boek van Alfons
Labisch over de Homo Hygienicus,
terwijl daarin veel soortgelijke
onderwerpen zijn behandeld. Al
wisselt de toon enigszins van periode
tot periode, hij is er in geslaagd
zowel een ontwikkeling te schetsen
alsook een behoorlijke hoeveelheid
feitenmateriaal aan te dragen. En
voor de prijs van een ‘Que-sais-je’
hoeft niemand te schrikken.
Myriam Daru
Het hygienisch
ontwaken bij de vloot
Groustra F.N. en J.R. Bruijn, Een
kentering in de gezondheid aan
boord. Bataafse vloten naar Oost-
en West-Indië,1802. Tijdschrift
voor de Zeegeschiedenis (1995)1,
pp. 25-50.
Het ‘grote hygiënische ontwaken’
in de 19e eeuw drong ook door tot
de vloot. In plaats van het louter
cureren kreeg de marinearts ook
het voorkómen van ziekten tot zijn
taak. Die ommekeer vond eigenlijk
al iets eerder plaats.
James Lind - ‘founder of naval hygiene’
- immers had in zijn ‘Treatise
of the scurvy’ (1753) reeds gewezen
op het belang van verse groenten
om de zo gevreesde scheurbuik
te voorkómen. Men probeerde
door betere ventilatie iets tegen
de kwalijke ‘miasmata’ te doen die
opstegen uit het benedenschip,
maar begin der 19e eeuw werden
ook reeds desinfecterende middelen
toegepast.
Ook de persoonlijke hygiëne van
de equipage kreeg meer aandacht.
De vuile ‘zeeroversplunje’ der schepelingen
van weleer moest plaats
maken voor uniforme, witte en
blauwe kleding. Minstens één maal
wekelijks vond het (verplichte)
plunjewassen plaats. De bemanning
kreeg ook zeep verstrekt.
Schoonschip maken -
schoon, maar ongezond
De schepen werden ook beter
schoongemaakt en hier liepen de
meningen van commandant en
chirurgijn vaak lijnrecht uiteen.
Voor vele commandanten was de
aanblik van schone, hagelwit geschuurde
dekken het mooiste wat
er was. Dagelijks werd er dan ook
‘schoonschip’ gemaakt, waarbij de
dekken met grote hoeveelheden
water werden schoongespoeld. Voor
de bemanning was dat evenwel
funest want dat spoelen dagelijks
7
8
47
594-595
contactblad van de
stichting net werk voor de
geschiedenis van hygiëne en milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
hield minstens drie uur contact met
water in. Bovendien drong het water
ook tot de lager gelegen dekken
door, waardoor er benedendeks een
altijd vochtige atmosfeer ontstond.
De voormalige marinearts en latere
hoogleraar in de gezondheidsleer
Gillis van Overbeek de Meijer
(1831-1918) trok dan ook fel van
leer tegen die ‘dolzinnige waterplengwoede’
die hij beschouwde als
‘een bron van ongezondheid, van
ongemak en van tegenzin tegen het
verblijf aan boord’. Het zou beter
zijn de dekken te laten schuren met
droog zand en stenen: ‘dry holystoning’
bij de Engelse en ‘psalmen
zingen’ bij de Nederlandse vloot.
Daarna was het dagelijks zwabberen
met een natte dweil méér dan
genoeg. Een maal per maand kon
er ‘schoonschip’ worden gemaakt,
maar alleen bij droog en warm
weer.
Zijn Engelse collega Robert Finlayson
had in 1824 in een artikel
‘On the baneful infl uence of so
frequent washing decks’ reeds tegen
dat ongebreidelde ‘schoonschip’
gefulmineerd. Aan boord van een
oorlogsschip had hij de commandant
geadviseerd de dekken alleen
maar te laten schuren. De commandant
hield echter vol dat de dekken
met putsen water moesten worden
schoongemaakt. De gevolgen waren
funest: steeds meer ontstekingen
en abscessen traden op. Na een jaar
werd deze commandant opgevolgd
door een ander die wél luisterde
naar goede raad met als resultaat
dat er snel een eind aan al die infecties
kwam.
Miasmata verdrijven
Dankzij betere ventilatie methoden
trachtte men de lucht te zuiveren
in de diepere delen van het schip.
Begin der 19e eeuw maakten ook
chemische middelen hun entree.
Eén der eerste was het chloor. Pas
veel later kwam ozon. Omdat dezemiddelen
stankwerend werken en
in staat zijn onaangename zwavelwaterstofhoudende
geurstoff en te
ontleden, dacht men de vermeende
schadelijke ‘miasmata’ uit de diepten
van het schip te kunnen attaqueren.
Tegen bacteriële ziekteverwekkers
waren zij in de toegepaste
concentraties echter waardeloos,
maar dat besefte men toen nog niet.
Een kentering in de
gezondheid aan boord
Gedurende de laatste vijf jaar
waarin de Verenigde Oost-Indische
Compagnie schepen uitzond
bedroeg de sterfte op de heenweg
rond de vier procent. Tijdens de
wapenstilstand die voorafging aan
de vrede van Amiens zond ons land
in 1802 en 1803 ook koopvaarders
en marineschepen naar de Oost.
Toen was het sterftecijfer sterk ge-
7/8 Net Werk 47 - mei/juni 1995
8