Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiëne en Milieu, 1994-1996 ...

4
5
overeenkomsten en verschillen. De
twee landen werden gepresenteerd
door Eddy Houwaart (Das Beispiel
Niederlande) en Alfons Labisch
(Das Beispiel Deutschland). Martin
Weyler von Schoultz gaf een korte
inleiding over zijn onderzoek in
Gelsenkirchen. Kenmerkend voor
Duitsland waren de soms zware
confl icten tussen plaatselijke en
centrale overheid, waarvoor in Nederland
geen echte equivalenten te
vinden zijn. Aan de andere kant zijn
er ook overeenkomsten, zoals de
aanwezigheid van verenigingen die
zich inzetten voor de volksgezondheid,
maar die bij nader inzien een
heel andere rol hebben gespeeld.
De neutraliteit van Nederland in de
Eerste Wereldoorlog veroorzaakte
een minder groot verschil in de
stadshygiënische toestanden dan
men zou vermoeden.
De tweede dag was bestemd voor
lezingen waarin de stand van zaken
in verschillende onderzoeksprojekten
werd toegelicht. Mart van
Lieburg sprak over Medizinische
Konzepte und städtische Kultur: ein
Versuch für die Niederlande in der
frühen Neuzeit, maar concentreerde
zich daarbij vooral op Rotterdam en
de wijze waarop de genius loci van
die stad zich manifesteerde, zelfs op
het gebied van de medische theorie.
Udo Feustel presenteerde zijn onderzoek
over “Medicinische Polizey”
in Stadt und Land, Krankheit und
4/5
Obrigkeit im Rheinland des frühen
19. Jahrhunderts. In die periode
hebben zich belangrijke staatkundige
veranderingen in Rijnland
voorgedaan. Feustel kon voor zijn
onderzoek gebruik maken van het
uitgebreide en gedetailleerde archief
van het ‘Medizinal Collegium’,
waar zich waardevolle gegevens
bevonden over klimaat, demografi e
en statistiek. Henk van Zon sprak
onder de titel Die Illusion der sauberen
und gesunden Stadt 1750-1950
voornamelijk over de Nederlandse
stad en de wijze waarop burgers en
overheid wisselend elkaar plichten
voor de instandhouding van het
stedelijk milieu toespeelden; waarbij
in Nederland in de 19e eeuw géén
sprake was van een op stadshygiënisch
gebied krachtig interveniërende
overheid. Wolfgang Woelk liet
in zijn voordracht over Gesundheit
in der Industriestadt- Medizin und
Ärzte in Düsseldorf vooral zien hoe
de persoonlijkheid en de ideologisch-politieke
positie van sommige
artsen sterk bepalend heeft kunnen
zijn voor de beginnende organisatie
van de preventieve gezondheidszorg.
Düsseldorf, dat zich binnen
enkele decennia van administratief
tot industrieel centrum ontwikkelde,
gold als een gezonde stad.
Een direct oorzakelijk verband tussen
urbanisatie en sterfelijkheid viel
op het einde van de 19e eeuw in
die stad niet te vinden. Jac van den
Boogaard gaf met zijn voordracht
42 Maastricht
506-507
contactblad van de
stichting net werk voor de
geschiedenis van hygiëne en milieu milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
5
6
Net Werk 42 - april/mei/juni 1994
- sociale geschiedenis en
gezondheid, gevolgd door een rondleiding,
een bij het dagthema passende
afsluiting.
Gezond/ongezond
Le sain et le malsain is de titel van
het nieuwe boek van Georges Vigarello,
op wiens naam al een aantal
prikkelende mentaliteitshistorische
werken staan (zoals Le propre et le
sale en Le corps redressé). Le sain et le
malsain is niet zozeer een geschiedenis
van de gezondheid als een
geschiedenis van de voorstelling van
wat als gezond en ongezond gezien
werd. Vigarello gaat uit van primaire
en secundaire gedrukte bronnen
en poogt aan de hand daarvan
tendenties te schetsen. Zijn analyse
concentreert zich op de preventieve
daad (‘le geste défensif’). Uitgaande
van de principes die ten grondslag
liggen aan de voorstelling van het
lichaam, maar ook van de invloed
van omgeving en handelingen op
het lichaam, variëren de preventieve
en defensieve taktieken van het individu
en de collectieve strategieën.
Zo zien we dat men in de loop
der tijden dezelfde soort voedsel
steeds andere eigenschappen en
eff ecten toedicht. Zo zien we ook
de overheden steeds opnieuw proberen
de gezondheid te beheersen
en te beheren, uitgaande van de
gangbare voorstellingen van wat
gezond en ongezond is. Verbod en
gebod worden dan gerationaliseerd,
maar verliezen hun rationaliteit in
een daaropvolgende periode. Elke
periode kent haar eigen angsten en
haar eigen manier om met angsten
om te springen. Met de opkomst
van de bacteriologie, komt de hoop
dat symptoombestrijding vervangen
kan worden door het uitroeien van
alles wat de gezondheid in gevaar
kan brengen. Wat we feitelijk zien,
is dat het territorium van wat riskant
is zich verplaatst en uitbreidt.
De nieuwe defensieve taktieken
scheppen hun eigen risico’s. Bij het
ontstaan van een consumptieve
houding ten opzichte van gezondheid
(de markt van welzijn) hoort
het streven naar en het eisen van
risicovermindering, ja zelfs risicouitroeiing.
In de plaats van het
bestrijden van het ongezonde, komt
het nastreven van een steeds verder
verbeterbare gezondheid, tot in het
oneindige. Dat de kosten hierbij de
pan uitrijzen is een logisch gevolg,
dat onvermijdelijk bijdraagt tot de
huidige crisis van de gezondheidszorg.
Alhoewel het boek een historiserende
sociologie - of is het een sociologiserende
geschiedenis - presenteert,
ontbreekt hier een wijds maatschappijmodel.
De lange periode en de
ruime geografi sche afbakening zijn
tegelijkertijd een sterkte en een
zwakte van het verhaal.
5/6