Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiëne en Milieu, 1994-1996 ...

Klimaatgeschiedenis
De toekomst van het klimaat staat
volop in de belangstelling. De
politiek laat zich voorlichten door
een Nobelprijswinnaar. Groot is
dan de teleurstelling dat zelfs een
wereldvermaarde wetenschapper
geen zekerheden kan bieden,
omdat de complexiteit van het
klimaatsysteem dat voorlopig niet
toelaat en waarschijnlijk nooit zal
toelaten. Het tijdschrift Zeno stelde
in zijn tweede nummer van 1996
dat het klimaatbeleid geplaatst is
voor een onmogelijke missie. Net
als Nobelprijswinnaar Paul Crutzen,
meent het tijdschrift dat een
klimaat beleid dat niet kan steunen
op zekerheden, hoort te leren leven
met onzekerheden. Dat toekomstvisies
te kampen hebben met onzekerheden
is normaal. Maar hoe
staat het met de geschiedenis van
het klimaat? Klimaatmodellen en
klimaatgegevens uit het verleden
hebben een moeilijke verhouding:
gegevens hebben modellen nodig
om geïnterpreteerd te worden, modellen
hebben gegevens nodig om
hun validiteit te bewijzen en om de
beelden van de veranderlijke klimaatpatronen
tot stand te brengen.
Gegevens uit het verleden moeten
ons ook een indicatie kunnen geven
of de veranderingen zoals de globale
verwarming van de atmosfeer
zich afspelen binnen de grenzen
van de natuurkundige normaliteit
of van antropogene (door de mens
veroorzaakte) aard zijn. Nu hebben
we nog niet zo lang de beschikking
over instrumentele gegevens. Toch
moeten er gegevens uit pre-instrumentele
periodes gebruikt worden
om het beeld te completeren.
Tijdens een door de stichting Net
Werk georganiseerde studiedag over
klimaatgeschiedenis op 15 mei jl.
kwamen vooral deze pre-instrumentele
bronnen ter sprake. Een van de
middelen om meer informatie te
verkrijgen over klimaatveranderingen
is de dendrochronologie. Daarover
sprak een expert op dat gebied,
Esther Jansma, die in december vorig
jaar promoveerde op onderzoek
van jaarringen van Nederlandse eiken.
C 14 dateringen zijn voor veel
doeleinden onvoldoende nauwkeurig
en er is behoefte aan een instrument
voor preciezere dateringen.
Eiken zijn voor Nederland de meest
bruikbare soort voor jaarringen onderzoek,
waarbij aangetekend moet
worden dat Nederlandse onderzoekers
zelden archeologisch houtmateriaal
tegenkomen op de plek waar
het gegroeid is. Ook bij jaarringenonderzoek
moet de wetenschapper
rekening houden met een groot
aantal ‘stoorsignalen’ die van lokale
omstandigheden afhankelijk zijn en
de algemene klimaatindicaties vertroebelen:
insectenplagen, invloed
van standplaats, ondergrond enz.
De betrouwbaarheid van de gegevens
moet altijd verzekerd worden
52
688-689
contactblad van de
stichting net werk voor de
geschiedenis van hygiëne en milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
door de combinatie van gegevens
en ‘cross-dating’. Eerst moeten (statistische)
mechanismen gevonden
worden om correctiefactoren te
kunnen toepassen die de locale variaties
neutraliseren. Dat vereist de
studie van uiteenlopend materiaal
dat ook nog eens in voldoende mate
aanwezig moet zijn om verantwoorde
conclusies te kunnen trekken.
Bij gedetailleerd onderzoek van ‘de
jaarringkalenders van middeleeuws
bouwhout en vergelijkingen met
omringende landen blijkt dat veel
Nederlands bouwhout afkomstig
moet zijn uit het buitenland, waardoor
het onbruikbaar is voor de
vaststelling van Nederlandse jaarringkalenders.
De combinatie van
historische (in het bijzonder bouwhistorische)
bronnen en houtmonsters
samen geeft soms voldoende
uitsluitsel om uitspraken te kunnen
doen. Een belangrijke bevinding
van Esther Jansma is dat in tegenstelling
tot wat eerder werd aangenomen,
de groei van eiken in West-
Nederland goede indicaties geeft
van over grotere gebieden werkzame
omgevingsinvloeden.
Net als andere klimatologische disciplines
illustreert de dendroklimatologie
hoe belangrijk de interpretatie-kontekst
kan zijn. Esther Jansma
stelt dat in de dendroklimatologie
de onderzoekers hun resultaten
onvoldoende in verband plaatsen
met de atmosferische circulatie. Dit
kan leiden tot een opeenstapeling
van locale deelresultaten die over
de hele aarde bekeken onlogisch
zijn. Zoals in het geval van een
congres waar vijftig onderzoekers
allen concludeerden dat in het
Kleine Middeleeuwse Optimum
(een warmteperiode tussen ± 900
en 1300 n. Chr.) hun eigen gebied
een periode van droogte kende: dit
zou betekenen dat droogte over de
hele aardbol overheerste en dat dus
geen lage-luchtdrukgebieden voorkwamen,
of dat geen van de lage-
Iuchtdrukgebieden zich boven land
bevond. Dendrochronologie geeft
vooral een beeld van variabiliteit bij
de temperatuurreconstructies.
Intrigerend is ook de geschiedenis
van de dendrochronologie
als wetenschap. Het is bijvoorbeeld
weinig bekend dat het een
Nederlander was, de astronoom
J.C. Kapteyn (1851-1922), die in
Europa voor het eerst de analyse
van jaarringen toepaste als klimatologische
methode. Al in 1908 gaf
hij een lezing in Pasadena (VS) over
bomengroei en klimaat. De Amerikaan
A.E. Douglass (1867-1962)
bestudeerde vooral houtmateriaal
uit droge gebieden (onder anderen
uit belangstelling voor periodiciteit
veroorzaakt door de zon). De
nadruk op droge gebieden in zijn
onderzoek en de invloed die hij
uitoefende hadden wel het gevolg
dat het betrekkelijk lang duurde
voordat andere wetenschappers zich
ook gingen toeleggen op de studie
3 Net Werk 52 - augustus 1996
3/4
3
4