Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiëne en Milieu, 1994-1996 ...

daald: tot drie à vier promille! Een
enorme daling dus. Waaraan kon
deze verbetering worden toegeschreven?
In het recente Tijdschrift
voor de Zeegeschiedenis gingen
dr. F. N. Groustra, arts en epidemioloog
en prof. dr. J. R. Bruijn,
hoogleraar in de zeegeschiedenis te
Leiden uitgebreid in op deze vraag.
Zoals wel te verwachten was, waren
er meerdere faktoren in het spel.
Allereerst was er een betere voeding
en het voorschrift dat ter voorkoming
van scheurbuik extra zuurkool
meegenomen werd. Voorts de
verplichting dat de schepen in de
aanloophavens vers water moesten
laden plus verse groenten en vers
fruit.
Belangrijk ook was de selectie en de
keuring van de schepelingen vóór
de reis begon. Vroeger was daarvan
geen sprake en gingen vaak ook
zieken mee.
Volgens de auteurs waren ook hygiënische
maatregelen van belang.
Bijvoorbeeld het regelmatige wassen
en luchten van kleding en beddegoed,
nà verhitting in de broodovens
(!) van het schip.
Met het oog op het aantal kubieke
meter ‘ademingslucht’ werd het
aantal opvarenden beperkt. Per
drie ton waterverplaatsing ‘wierden
ingescheept 2 man mét bedden en
provisiën’. Wat de ventilatie bene-
dendeks betrof werden roosters in
de dekken, koelzeilen en ‘tocht-pijpen’
geïntroduceerd. Ook zou het
pas ontdekte chloor als fumigatiemiddel
in de ruimen zijn toegepast
en vond een isolatie van de zieken
met de verdere leefgemeenschap
plaats.
Deze nieuwe ontwikkelingen op
medisch-nautisch gebied vindt men
ook terug in de prijsvragen die de
Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen
uitgeschreven had over
‘de ventilatie van scheepsruimten’,
‘de conservering van het drinkwater’
de verbetering van de voeding der
schepelingen’ enzovoort. Het artikel
toont enkele illustraties uit een
bijdrage van de medicinae doctor
Lambert Bicker ‘overde nuttigheid
van ventilators’ (1801) waarop een
‘koelzeil’, de ‘extractor van White’
en de ‘vuurhaard van Forfait’ staan
afgebeeld. [In Nederlandse en Engelse
handboeken over scheepsgezondheidsleer
worden deze verder
niet vermeld]. Al met al vormt het
hier gerefereerde artikel een bijdrage
tot de kennis van handel en wandel
bij de marine aan het begin der 19e
eeuw.
47
596-597
contactblad van de
stichting net werk voor de
geschiedenis van hygiëne en milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
G. T. Haneveld
Malaria en Malaise - de
VOC in Batavia in de
achttiende eeuw
Brug P.H. van der, Malaria en
Malaise, De VOC in Batavia in de
achttiende eeuw.( Amsterdam : De
Bataafsche Leeuw, 1994), 237 blz,
geïll., ƒ 49,50.
In deze fraai verzorgde Leidse dissertatie
van dr.ir.P.H. van der Brug
staat één vraag centraal. Wat was de
reden dat Batavia in het begin der
achttiende eeuw nog als een bloeiende,
maar vooral redelijk gezonde
stad beschreven werd, terwijl nà
1733 steeds weer werd gesproken
over ‘de grote sterfte aldaar en wat
tot redresseren en afwendinge dier
plaage zoude konnen dienen’. Dat
‘redelijk gezonde’ uit de beginperiode
van de stad liet zich alleszins
vergelijken met andere delen van de
archipel. Dysenterie, tyfus en malaria
kwamen geregeld voor en zorgden
voor een sterfte onder de nieuw
gearriveerde dienaren der VOC
van zo’n gemiddeld 400 per jaar.
Na 1733 trad echter een enorme
stijging in de sterftecijfers op. Méér
dan 1500, soms zelfs meer dan
2500 doden jaarlijks werd daarna
heel normaal. De meeste sterfgevallen
deden zich in de eerste zes
maanden na aankomst voor. Uit de
‘Doodlysten’ en ‘Dagh-Registers’
van de stad kon dat nauwkeurig
worden nagegaan. In totaal kwamen
na 1733 onder het personeel
van de VOC meer dan 85000 mensen
om.
Voor de VOC was deze sterfte in
meer dan één opzicht desastreus.
Zo ontstond er bij de garnizoenen
een groot gebrek aan militairen en
- belangrijker nog - het werd steeds
moeilijker voldoende zeelieden te
recruteren om de retourschepen
te bemannen. Bij gevolg waren tal
van schepen niet in staat terug te
keren naar het vaderland, terwijl de
kostbare lading in de warenhuizen
opgestapeld bleef. Financieel gezien
betekende die enorme sterfte voor
de VOC een catastrofe, die uiteindelijk
(mede) leidde tot haar faillissement.
Van oudsher stak men de beschuldigende
vinger uit naar de kilometers
brede modderkust ten noorden
van de stad van waaruit de kwade
dampen zouden komen. Aan een
andere oorzaak werd toen niet gedacht.
Dat achteraf gezien, die zo plotseling
toegenomen sterfte misschien
aan tyfus en dysenterie epidemieën
toe te schrijven was, achtte van der
Brug onjuist.
9 Net Werk 47 - mei/juni 1995
9/10
9
10