Net Werk voor de Geschiedenis van Hygiëne en Milieu, 1994-1996 ...

dat dezelfde aandacht voor detail
die in de woonruimten te vinden
was, zich ook manifesteerde in de
inrichting van toiletten.
M. Grasnick liet een uitgebreide selectie
van voorbeelden van Europese
latrines uit het tijdperk tussen de
Karolingische tijd en de zestiende
eeuw. Zorgvuldig ontworpen en
uitgevoerde toiletten waren eerder
uitzondering dan regel, zeker op
het platteland. Van een verbetering
ten opzichte van de Romeinse
technologie was geen sprake.
Meerpersoonstoiletten waren in de
beschreven periode veelvuldig te
vinden, bijvoorbeeld in kloosters.
Bij welvarende bouwheren, vooral
uit de adel of de hoge geestelijkheid
is weleens gezorgd voor toiletten
boven stromend water. De zorg
voor een goede afvoer was echter
zeldzaam. De grootste variëteit aan
plattegrondtypen is te vinden op
burchten en kastelen, bijvoorbeeld
erkers, nistoiletten, muurtoiletten,
meerpersoonstoiletten. Net als in
Romeinse huizen waren er ook toiletten
te vinden op de verdiepingen
van stedelijke huizen. Zeldzaam is
de aanwezigheid van een urinoir
naast een zittoilet. Openbare toiletten
zijn in vele steden vrij laat
aangelegd (rond de 15e eeuw).
Grasnick geeft slechts aan dat het
geringe aantal toiletten in Franse
woningen de stedelijke overheden
hiertoe deed overgaan, een niet erg
8/9
bevredigende verklaring. Waar de
Romeinen, die gebruik konden maken
van stromend water, zich van
een spons bedienden - en de westerse
culturen papier gebruiken - is
hier en daar de aanwezigheid van
een ruif een indikatie dat hooi of
stro gebruikt werd. Grasnick meent
dat het ging om stro, maar dat lijkt
een minder praktische oplossing
dan hooi.
Tijdens het urbaniseringsproces van
Nijmegen tijdens de 14e eeuw heeft
de stedelijke elite gezorgd voor de
aanleg van sanitaire inrichtingen.
De afval uit de beerputten kan veel
sociaal-economische informatie
aan het licht brengen, zo getuigt
J.R. Th ijssen. Tot aan het midden
van de 16e eeuw bleef het aantal
beerputten klein. De daarna intredende
toename houdt waarschijnlijk
verband met een grotere bemoeienis
van de stedelijke overheid
met de reiniging. De putten werden
steeds meer inpandig gebouwd. Het
volume van de putten nam af. De
inhoud werd vaker (door pachters)
opgehaald en tonnen konden gebruikt
worden voor het verzamelen
van afval, vooral in minder welvarende
gezinnen. In de loop van de
17e eeuw voerde het stadsbestuur
een tonnenophaalsysteem in. De
situatie veranderde pas radicaal aan
het begin van deze eeuw met de
aanleg van een gesloten rioleringssysteem.
8
9
42 Ook
510-511
contactblad van de
stichting net werk voor de
geschiedenis van hygiëne en milieu milieu
redactie: myriam d a r u
webversie: jan van den n o o r t
Net Werk 42 - april/mei/juni 1994
in Delft, de stad waarover
E.J. Bult en C. Nooijen berichtten,
was de relatie tussen de status
van bewoners en de aanwezigheid
van een beerput achter of onder
het huis duidelijk. In de 15e eeuw
bepaalde het stadsbestuur (vanwege
de toegenomen bevolkingsdruk en
de daaraan verbonden overlast door
afval) dat elk huis een gedeelde of
eigen beerput moest krijgen. Deze
regel gold ook voor minder bevolkte
gebieden die onder de stadsjurisdictie
vielen. Een uitzondering
vormt het Kartuizer klooster, waar
elke cel een eigen beerput kreeg.
De inhoud van de (zink)putten was
door de hoge waterstand permanent
onder water. Behalve huishoudelijk
afval bevatten de putten ook vaak
kadavers.
In de discussie werd de nadruk gelegd
op een specifi ekere benadering
om anachronismen en verkeerde
veronderstellingen te vermijden. Zo
kunnen de begrippen ‘schaamte’
en ‘privacy’ uiterst verwarrend werken,
wanneer te weinig rekening
wordt gehouden met plaats, status
en culturele omgeving. Het feit dat
mensen in een openbaar toilet naast
elkaar zitten zonder visuele scheiding
betekent nog niet dat zij geen
schaamtegevoel kennen, wel dat de
schaamte zich anders richt. Ook het
begrip hygiëne moet relativerend
gehanteerd worden. Reinheid als
gebod in vroegere tijden hoeft niet
overeen te komen met onze huidige
hygiënische reinheidsbegrippen.
Benadrukt werd ook de noodzaak
om latrinen in kontekst te bestuderen.
Zo moeten bijvoorbeeld andere
- soms uiterst eenvoudige - technieken
zoals de po mede bestudeerd
worden. Dit betekent dat huisraad,
bouwkundige inrichting en infrastructuur
in verband met elkaar
gebracht moeten worden. Wat het
laatste betreft, is de relatie tussen
water- en wegeninfrastructuur van
belang. Omdat de techniek van de
latrinen zich slechts zeer langzaam
ontwikkeld heeft, kan bestudering
van de situatie in derde wereld
landen en andersom in sommige
gevallen verhelderend werken, maar
voorzichtigheid blijft geboden bij
de vergelijking met archeologische
vondsten.
De teksten van de lezingen met illustraties
en een korte samenvatting
van de discussies zijn te vinden in:
Jansen, G. e. a. , Latrines. Antieke
toiletten, modern onderzoek,
(Meppel: Edu’Actief, 1994),
ISBN 90-5117-175-7.
9