Dementie, Annemarie de Jonge

Dementie
Een wereld waarin alles
vervaagt…..
Annemarie de Jonge, 2084109
Mei 2007
Werkplekleren 1, Vitalis WoonZorg Groep, Horst/Kronenhoef, groepsverzorging de Vlinder
Fontys Hogescholen Eindhoven, Opleiding Verpleegkunde, leerjaar 2

Inhoudsopgave
Deel 1: Anatomie & fysiologie voor
verpleegkundige/verzorgende
Inleiding 3
1.1 Casus met gedragsproblemen
(onderbouwd vanuit anatomie en fysiologie) 4
1.2 Belangrijkste medisch-verpleegkundige kennis 8
Deel 2: Theoretische onderbouwing
anatomie en fysiologie
Bijlage 1 - Dementie en de hersenen
1.1 Wat is Dementie? 12
1.2 Dementie en de hersenen 12
1.3 Anatomie van de hersenen 12
1.3.1 Grote hersenen 12
1.3.2 Limbisch systeem 15
1.3.3 Hersenstam 15
1.3.4 Kleine hersenen 16
1.3.5 Neurotransmissie 16
1.3.6 Transmitterstoffen 16
Bijlage 2- Typen van dementie
2.1 De ziekte van Alzheimer 28
2.2 Vasculaire dementie 24
2.3 Dementie met Lewy-lichaampjes 26
2.4 Frontotemporale dementieën 28
2.5 Parkinson 30
2.6 Overige vormen van dementie 31
Bijlage 3 - Dementie en zijn verloop
3.1 Beloop van dementie 32
3.2 Specifieke stoornissen bij dementie 32
3.3 Gedrag en beleving 33
3.4 Veelvoorkomende gedragsproblemen 37
3.5 Toekomstige wetenschappelijke ontwikkelingen 43
Bijlage 4 - Dementie en verpleegkundige zorg
4.1 De professionele basishouding 47
4.2 Therapeutische benaderingswijzen 49
4.3 Algemene omgangsadviezen met mensen met dementie 52
4.4 Omgangsadviezen bij gedragsproblemen 53
Bijlage 5 - Hoe wordt dementie vastgesteld? 59
Bijlage 6 - Medicijnen 62
Literatuurlijst 64
Dementie, Annemarie de Jonge Page 2

Inleiding
Bent u als helpende, verzorgende of verpleegkundige wel eens in aanraking
geweest met een dementerende of heeft u er mee te maken in uw dagelijkse
werk?
Komt het beeld van een dementerende die zijn jas aantrekt en zegt dat hij naar
huis wilt bekend voor? Of een dementerende die de woorden niet kan vinden om
uw vraag te beantwoorden? En een dementerende die koffie bij zijn water
schenkt omdat hij niet meer weet dat hij het op moet drinken?
Bent u geïnteresseerd, in de achterliggende anatomie en fysiologie, die de
oorzaak zijn van dit gedrag?
Dan heeft u bij deze de juiste scriptie, om hier achter te komen.
Vier maanden heb ik stage gelopen op een gesloten afdeling met 14
dementerende ouderen. Voor mijn studie (hbo-v) heb ik de opdracht gekregen
om de gedragsproblemen, die voorkomen bij de dementerende ouderen, te
onderbouwen vanuit de anatomie en fysiologie van dementie. Deze kennis
hierachter is zo belangrijk omdat u dan beter begrijpt waar de problemen
waarmee dementerenden te maken hebben, vandaan komen. En met deze
kennis in uw achterhoofd kunt u omgangsregels opstellen, hoe u met de
dementerende oudere om kunt gaan.
Deze scriptie bestaat uit twee delen. Het eerste deel begint met een casus die
gebaseerd is op de praktijk. Hieruit worden de belangrijkste symptomen gehaald
die vervolgens worden onderbouwd vanuit de anatomie en fysiologie. Deze
symptomen zullen een geheel beeld geven van de gedragsproblemen die men als
verpleegkundige en verzorgende op een afdeling het meest tegenkomt.
In het tweede deel zal er worden ingegaan op de belangrijkste medisch-
verpleegkundige kennis, welke kennis onder meer van belang is om het gedrag
van een dementerende oudere, te kunnen begrijpen.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 3

Deel 1: Anatomie en fysiologie van Dementie
Vanuit de praktijk
1.1 Casus met gedragsproblemen
(onderbouwd m.b.v de anatomie en fysiologie)
Mevrouw X is 92 jaar en dementerend. Ze leidt aan de ziekte van Alzheimer. Mevrouw
woont op een gesloten afdeling met andere dementerenden. Toen mevrouw hier kwam
wonen, twee jaar geleden, toonde ze erg non-verbaal agressief gedrag, ze was dan niet
te kalmeren. In de loop van de tijd is dit afgenomen. Tegenwoordig is mevrouw iemand
die overdag vooral passief aanwezig is, ook slaapt ze veel. Verder is er een duidelijke
geheugenachteruitgang. Mevrouw kan de meeste personen niet meer onthouden en het
korttermijn geheugen is erg slecht. Ook begrijpt ze vaak je vraag niet en antwoord iets
veel anders.
Mevrouw kan niet stil zitten en loopt vaak op de gang heen en weer, ze zoekt dan iets
maar weet niet wat. Mevrouw is dan erg onrustig.
De persoonlijke verzorging kan mevrouw zelf niet meer en alles moet worden
overgenomen, want anders verwaarloost ze zichzelf, want ze weet niet meer hoe het
moet. Ook is mevrouw soms incontinent van urine terwijl ze zelf vaak aangeeft dat ze
naar het toilet moet. Als ze dan van het toilet afkomt, moet je haar helpen bij het
optrekken van de onderbroek en de panty. Als mevrouw voelt dat haar rok bij het
goedtrekken, te strak zit blijft ze hier over doorgaan. Ook al zakt haar rok bij wijze
van, van haar billen af, toch zit het te strak. Als je mevrouw meeneemt naar de
huiskamer om haar te laten zitten, komt ze een paar minuten later weer met ‘mijn rok
zit veel te strak’. Mevrouw blijft hier over doorgaan, ook als je haar probeert te sturen
van ‘uw rok zit goed, ik heb hem al zo los mogelijk gemaakt’, neemt ze dit niet aan. Dit
gedrag blijft heel lang aanhouden.
Verder wil mevrouw vaak naar huis, naar haar vader en moeder. Mevrouw zit dan in de
beleving dat ze nog een kind is en naar huis moet.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 4

1.1.2 Symptomen
De belangrijkste symptomen uit de casus zijn:
Ziekte van Alzheimer
Agressief gedrag
Cognitieve achteruitgang
Passief gedrag (veel slapen)
Taalstoornis
Onrustig
Gedesoriënteerd in tijd (plaats en persoon)
Niet meer zelfstandig, hulpbehoevend
Decorumverlies
Incontinent
Claimend gedrag
1.1.3 Symptomen verklaart a.d.h.v de anatomie en fysiologie
De symptomen die vermeld zijn in de casus zijn allemaal symptomen die horen bij het
ziektebeeld, de ziekte van Alzheimer. De ziekte van Alzheimer is een type dementie
waarbij de hersencellen worden aangetast. De cellen nemen in volume en functie af. Dit
is te zien met het blote oog als na het overlijden naar de hersenen wordt gekeken.
Omdat er bij mw. sprake is van sterke cognitieve achteruitgang is er gediagnosticeerd
dat ze in stadium 2; duidelijke geheugenachteruitgang zit. (J van Ingen, 2000)
(voor verder uitleg zie de ziekte van Alzheimer, bijlage 2.1)
Agressief gedrag - Cognitieve achteruitgang
De grip op het dagelijkse leven wordt minder, handelingen die de dementerende uit
wil voeren lukken niet zo goed meer. Anderen bemoeien zich veel met de oudere en
bepalen veel voor hem/haar. Ook voelen dementerende ouderen zich vaak
onbegrepen. Ze voelen zich onbegrepen omdat ze de realiteit niet meer goed
begrijpen, ook wel cognitieve achteruitgang en gedesoriënteerd in tijd genoemd.
Mevrouw zit in de beleving dat haar ouders nog leven en dat ze daar naar toe wil. Als
dit niet mag wordt mevrouw agressief. De cognitieve achteruitgang komt doordat de
hersencellen zijn aangetast, de functie die ze hadden, prikkels doorgeven, informatie
verzamelen, informatie analyseren, etc, die functie is verstoord. Dit komt o.a. doordat
er een tekort is aan de overdrachtstof ‘acetylcholine’. Deze overdrachtstof is onder
meer nodig voor een goede werking van het geheugen. Onder normale
omstandigheden is er een goed evenwicht tussen de natuurlijke aanmaak en de
natuurlijke afbraak van acetylcholine. Nu is er meer afbraak dan aanmaak. Hierdoor
gaat het geheugen achteruit, de hersencellen worden aangetast.
Ook is het zo dat bij de ziekte van Alzheimer sprake is van overactiviteit van de
transmitterstoffen glutamaat en aspartaat. Deze overactiviteit leidt tot schade van
zenuwcellen en tot een slechtere werking van het geheugen. Kortom, bij de ziekte van
Alzheimer gaat het geheugen op verschillende manieren achteruit. En hierdoor treedt
de gedragsverandering op. (J van Ingen, 2000)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 5

Passief gedrag.
Het agressieve gedrag is bestreden met medicatie, haloperidol. Dit medicijn zorgt
ervoor dat de neurotransmitter, dopamine, in zijn werking wordt verminderd. Met
andere woorden, de prikkels in de hersenen worden minder doorgegeven, waardoor er
minder prikkels echt ‘binnenkomen’ en waardoor men rustiger wordt.
De ziekte van Alzheimer heeft een progressief verloop. Deze mw. heeft het nu al een
aantal jaren. Het agressieve gedrag wat mw. in het begin vertoonde is afgezwakt,
thans door de medicatie maar ook doordat de hersenfuncties achteruitgaan. Op een
gegeven moment is mw. zover in haar ziekteproces dat ze niet meer genoeg prikkels
binnen krijgt om agressief te worden. Dit komt deels ook omdat mw. nog steeds de
haloperidol krijgt. Mw. krijgt op een gegeven moment, zelfs zo weinig prikkels binnen
dat ze passief gedrag gaat vertonen.
Het gebruik van haloperidol is op dit moment omstreden, omdat het onder andere een
vroegtijdige dood kan veroorzaken. (J van Ingen, 2000)
Taalstoornis.
Ofwel afasie, het onvermogen om gesproken taal te begrijpen (sensorische afasie). In
de temporaal kwab ligt het centrum van Wernicke.
In dit centrum wordt de woordherkenning geregeld. Als de cellen in dit centrum
worden aangetast, zal het taalvermogen achteruit gaan. Zo is dat bij de ziekte van
Alzheimer. In het plaatje hieronder, zie je dat het centrum van de taal erg is
‘gekrompen’. Daar staat Alzheimer om bekend. De hersenen nemen in volume af, dit
komt omdat de hersencellen zijn aangetast en ze kunnen hierdoor hun functie niet
meer voor de volle 100 procent volbrengen. (Wikipedia, 2007)
Onrustig.
Door de cognitieve achteruitgang, weet mw. niet meer waar ze is en wat ze hier doet
op de afdeling. Zoals je kunt zien op plaatje hierboven, zijn de hersencellen in het
gebied van het geheugen ook in volume afgenomen, vandaar de cognitieve
achteruitgang. Doordat mw. niet weet waar ze is wordt ze onrustig, ze heeft nog een
man en is altijd gewend bij hem te wonen en onder zijn hoede te zijn. Nu is zij
helemaal alleen. Omdat mw. op zoek is naar haar man, of naar haar kamer gaat zij
lopen over de gang, mw. is dan moeilijk te corrigeren, ze zit in haar eigen wereldje,
de connectie met de realiteit is dan weg. (J van Ingen, 2000)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 6

Hulpbehoevendheid.
Het korte termijn geheugen functioneert matig, terwijl herinneringen uit een ver
verleden nog wel te herinneren zijn. De dementerende vergeet data, de tijd van de
dag en heeft moeite met het herkennen van familieleden en vrienden. Doordat mw.
sterk hulpbehoevend wordt, is professionele hulp in dit stadium van de ziekte nodig.
Ten gevolge van de geheugenachteruitgang en alle gedrags- en psychologische
veranderingen die dat met zich meebrengt, raakt mw. meer en meer afhankelijk van
de zorg van anderen. (L Souren, E Franssen, 1993)
Decorumverlies.
Bij iemand met dementie kan het besef van fatsoen wegvallen. De normen en
waarden vervagen door aantasting van het geheugen.
In de frontaalkwab wordt beoordeeld of een bepaald gedrag in een bepaalde situatie
passend is. Als de cellen in de frontaalkwab worden aangetast, zal deze functie
vervagen. Hierdoor kunnen vervelende en/of pijnlijke situaties ontstaan. De interesse
in hoe men eruit ziet, vermindert. Iemand gaat zich slechter verzorgen en kan
bijvoorbeeld ongeschoren en in vieze kleren rondlopen. Het gevoel van schaamte valt
weg, waardoor iemand zich in gezelschap bijvoorbeeld gaat uitkleden.
(T Hazelhof, 2004)
Incontinent.
Doordat de hersencellen de prikkels niet meer op een juiste manier doorgeven en de
cellen de juiste functie verliezen, kan het zijn dat de prikkels die van de blaas worden
doorgeven naar de hersenen, niet meer worden geregistreerd. De hersenen ‘weten’
dan niet dat de blaas vol is en moet worden geleegd. De spieren die worden gebruikt
om het plassen op te houden krijgen niet de prikkel van ‘hou nog even vast’. Daarom
kan het zijn dat er wordt geplast zonder dat mevrouw het doorheeft en wilt.
(J van Ingen, 2000)
Claimend gedrag.
Claimend gedrag is het herhaaldelijk op dezelfde wijze vragen van aandacht voor
zichzelf door de cliënt terwijl het geven van aandacht aan die cliënt niet leidt tot
vermindering van dit gedrag.
Doordat iemand dementeert ontstaat er, waar dan ook, een situatie waarin op de
oudere gelet wordt. Tegelijkertijd wordt de omgeving kleiner, de oudere kan zich
minder vrij bewegen. Daardoor ontstaat de situatie dat de oudere voornamelijk
contact heeft met zijn verzorgers. Er ontstaat langzaamaan de situatie dat het
grootste gedeelte van het contact bestaat uit een klein aantal personen.
Dementerenden kunnen nog wel leren van gevoelens/beloningen. De beperkte
interactie leidt ertoe dat mw. maandenlang beloond wordt voor de wijze van contact
zoeken die zij gebruikt. Door allerlei oorzaken kan mw. echter zeer regelmatig contact
gaan zoeken, bijvoorbeeld door: eenzaamheid, verveling en lichamelijk ongemak dat
niet onder woorden kan worden gebracht. Hierdoor zoekt ze regelmatig contact en
omdat er niet goed omgegaan wordt met deze wijze van contact zoeken, wordt dit
gedrag als claimend ervaren. (T Hazelhof, 2004)
(zie bijlage 3, dementie en zijn verloop, hoofdstuk 3.4.4)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 7

1.2 Belangrijkste medisch-verpleegkundige kennis
Welke kennis van de anatomie en de fysiologie van dementie is essentieel voor de
omgang met dementeren ouderen voor een verpleegkundige?
In de eerste plaats moet men weten aan welke vorm van dementie de oudere lijdt..
Er zijn namelijk veel verschillende symptomen bij elke soort van dementie. Daaruit
ontstaan verschillende gedragingen waardoor men verschillen krijgt in de omgang. Bij
iemand met Alzheimer is er meer cognitieve achteruitgang (zie paragraaf 1.1, cognitieve
achteruitgang) en bij iemand met Parkinson zal er eerder sprake zijn van lichamelijke
achteruitgang. (Zie bijlage 2.5) Op den duur is er cognitieve achteruitgang bij elk type
dementie. Maar in het begin stadia kan dit nog erg verschillend zijn.
Het belangrijkste in de anatomie en de fysiologie van dementie, waar de verpleegkundige
kennis van moet hebben is dat de hersenen worden aangetast.
De hersencellen kunnen in volume afnemen (afsterven, zoals bij de ziekte van
Alzheimer)
De grote hoeveelheid aan impulsen die binnen komen in de hersenen kunnen dan niet
meer geselecteerd worden op belangrijkheid. De cellen die over zijn kunnen dit
simpelweg niet aan. Ook kan het zijn (zoals bij de ziekte van Parkinson) dat er een
tekort is aan neurotransmitters. Neurotransmitters zorgen ervoor dat impulsen
worden overgebracht van de ene cel op de andere cel. Door een tekort aan deze
neurotransmitters, kunnen de impulsen ook niet worden overgebracht.
Door de aantasting van de hersenen kunnen er verschillende problemen veroorzaakt
worden. De belangrijkste problemen die dementerenden ondervinden zijn:
inprentingsstoornissen, afasie, apraxie, agnosie, apathie, agitatie, stemmingsstoornissen,
angst, wanen en hallucinaties, ontremming en vluchtgedrag.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 8

Om adequaat om te kunnen gaan met de volgende specifieke problemen,
veroorzaakt door dementie, is het belangrijk voor de verpleegkundige deze
problemen te herkennen;
Inprentingsstoornissen leiden op verschillende manieren tot problemen. Er vindt
geen of gebrekkige opslag in het langetermijngeheugen plaats. Gebeurtenissen die
iemand meegemaakt heeft of net gezegd heeft, zijn verdwenen. En het wordt voor
de dementerende oudere moeilijk om activiteiten te gaan doen, omdat hij niet goed
kan onthouden wat hij gaat doen.
Afasie: het onvermogen om gesproken taal te begrijpen (sensorische afasie), het
onvermogen te spreken (motorische afasie) en het onvermogen om gesproken taal
te begrijpen en te spreken (gemengde afasie).
Apraxie: het onvermogen om handelingen goed uit te voeren. Bijvoorbeeld niet
meer weten hoe je moet eten of jezelf moet aankleden.
Agnosie: het verlies van het vermogen om personen, voorwerpen, geluiden, reuk et
cetera te herkennen, terwijl de zintuiglijke waarneming wel intact is en er geen
sprake is van significant geheugenverlies over de betreffende waarneming.
Agitatie. Opgewonden, prikkelbaar zijn, fel reageren tot agressie toe. Vaak wordt dit
gedrag veroorzaakt door een combinatie van factoren. De dementerende begrijpt
minder van wat er om hem heen gebeurt, hij heeft moeite met het verwerken van
prikkels doordat de prikkelverwerking bij dementie minder wordt (tekort aan
neurotransmitters) en hij is vaak niet in staat om zijn wensen kenbaar te maken
en/of zijn frustratie te uiten(bijv. door afasie). Daarbij telt dat de dementerende het
rotgevoel van een vorig voorval vaak nog niet kwijt is als er alweer een beroep op
hem gedaan wordt.
Apathie. Doordat veel handelingen mislukken en de dementerende hier een
rotgevoel aan overhoudt, ontstaat de neiging om niets meer te doen. Bovendien
wordt het vermogen om een handeling te plannen door de dementie minder. Het
gebruik van dementie kan leiden tot apathie, vooral rustgevende medicatie (bijv,
oxazepam) die bij probleemgedrag gegeven wordt, leidt tot vervlakking van het
gevoel waardoor de interesse in allerlei onderwerpen minder wordt.
Stemmingsstoornissen. Veel mensen die lijden aan dementie kunnen hierop
depressief reageren. Het niet meer hebben van genoeg leuke ervaringen speelt
hierbij vaak een rol. Ook kan de dementerende gedurende langere tijd te vrolijk, te
ondernemend en niet goed af te remmen zijn. Dit wordt vaak mede veroorzaakt door
een gesprek aan inzicht in het eigen functioneren. ( wat een symptoom van
dementie is)
Angst, wanen en hallucinaties. Bij een beginnende dementie is er vaak nog wel
een redelijk besef en de patiënten merken dat hun hersenfuncties achteruitgaan. Dat
kan leiden tot angst. Anderzijds raken de hersenen beschadigd en dat kan daling van
sommige transmitterstoffen tot gevolg hebben en vervolgens ook leiden tot
angstklachten of depressieve stemmingsklachten. In sommige gevallen worden
dementerende mensen zelfs psychotisch. Hierbij krijgen ze last van ernstige
denkstoornissen en eventueel hallucinaties.
Ontremming. Veel dementerenden hebben (tijdelijk) last van ontremming, dat wil
zeggen dat ze niet kunnen stoppen met handelen of handelingen vertonen op een
plaats of ten opzichte van iemand waar dat niet gepast is.
Vluchtgedrag. Veel dementerenden hebben niet meer de mogelijkheden om hun
situatie te beïnvloeden of om aan te geven dat iets te belastend voor ze is. In plaats
daarvan lopen ze vaak weg. (T Hazelhof, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 9

Nadat de problemen herkend zijn is het van belang dat er verder wordt gekeken naar het
gedrag. Het gedrag van patiënten die aan een dementiesyndroom lijden is beter te
begrijpen als er een beeld is van de verschillende factoren die dit gedrag beïnvloeden.
De verschillende typen dementie hebben elk hun specifieke invloed op het gedrag van de
dementerende patiënt. Daarnaast zijn er andere factoren die invloed hebben op de wijze
waarop het dementiesyndroom tot uiting komt. Denk hierbij aan lichamelijke factoren,
persoonlijkheid, levensloop en vaardigheden die aangeleerd zijn om met moeilijkheden
om te gaan. Zij vormen de basis voor het omgaan met deze patiënten. Gedrag is altijd
de resultante van een voortdurende interactie van de persoon en zijn omgeving.
Tot slot
Liefdevolle aanpak en warme zorg zijn onontbeerlijk voor een goede zorg en begeleiding
van de dementerende medemens. Bij dementerenden met gedragsstoornissen zou
gedragstherapie een veel grotere plaats in moeten nemen dan ze nu doet.
(zie bijlage 4.2 therapeutische benaderingswijzen)
Vaak wordt er gedacht, met medicijnen kunnen we dit gedrag in toon houden. Maar
gedrag kan je op vele manieren beïnvloeden. Op de afdeling waar ik dit product op
gebaseerd heb, wordt er gewerkt met belevingsgerichte en vraaggerichte zorg. Dit
betekent dat alles wordt gedaan uit beleving van de bewoner. En dat de zorgvraag boven
het zorgaanbod staat. Bijvoorbeeld, je weet dat een bewoner graag naar muziek luistert,
dan ga je samen met de bewoner muziek luisteren als hij dat wil. Zo maak je het de
bewoner naar zijn zin en dat heeft weer effect op het gedrag. Op deze manier kunnen we
de kwaliteit van zorg waarborgen en verhogen.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 10

Bijlagen
Bijlage 1
Dementie en de hersenen
Bijlage 2
Typen van dementie
Bijlage 3
Dementie en zijn verloop
Bijlage 4
Dementie en verpleegkundige zorg
Dementie, Annemarie de Jonge Page 11

Bijlage 1 – Dementie en de hersenen
1.1 Wat is dementie?
Circa 5% van de mensen ouder dan 65 jaar lijdt aan de een of andere vorm van
dementie. Boven de 80 jaar is dit circa 20% en bij mensen boven de 90 jaar zelfs 40%.
In Nederland zijn er momenteel ruim 180.000 mensen die lijden aan dementie en dit
aantal zal in de komende jaren snel toenemen.
Dementie is het meest voorkomende psychiatrische toestandsbeeld bij oudere mensen.
Het komt vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Dat komt omdat vrouwen gemiddeld
ouder worden en daardoor meer kans lopen om dement te worden. Dementie kan
overigens ook al op jonge leeftijd voorkomen. Iemand die bijvoorbeeld op jonge leeftijd
een fors hersenletsel oploopt bij een ongeval kan hierdoor dement worden.
Dementie is een toestandbeeld waarbij een aantal functies van de hersenen niet goed
meer werken. Dementerende mensen zijn bijvoorbeeld vergeetachtig of hebben moeite
met alledaagse handelingen.
De begeleiding van dementerende mensen is vaak moeilijk. Zeker als je nooit eerder met
dementerende mensen te maken hebt gehad. Indien er in je omgeving voor het eerst
iemand dementerend is dan word je meestal zelf geconfronteerd met een flinke dosis
onvermogen. Je weet niet goed wat iemand die dementerend is nog begrijpt of kan en je
weet dikwijls niet goed hoe je moet reageren op die persoon.
( M Duijnstee, M Blom, 1999)
1.2 Dementie en de hersenen
Dementie kan in de eerste plaats veroorzaakt worden door verschillende hersenziekten.
Daarom is het noodzaak dat men weet hoe de hersenen in elkaar zitten en welke functie
zij hebben.
1.3 Anatomie van de hersenen
De menselijke hersenen zijn het waarnemende, aansturende, controlerende en
informatieverwerkende orgaan in mensen. Ze bevinden zich binnenin de schedel en
samen met het ruggenmerg vormen ze het centraal zenuwstelsel. De menselijke
hersenen zijn een extreem complex orgaan; ze zijn opgebouwd uit ca. 100 miljard
zenuwcellen (neuronen) waarvan elk in verbinding staat met een groot aantal andere
zenuwcellen, soms vele duizenden. De hersenen besturen en coördineren sensorische
systemen, beweging (zowel bewust als onbewust) en homeostatische lichaamsfuncties
zoals ademhaling, bloeddruk en lichaamstemperatuur. De hersenen zijn ook de bron van
cognitie, logisch denken, verbeelding, creativiteit, emotie en geheugen.
In hoofdlijnen zijn de hersenen te verdelen in drie grote delen:
1. grote hersenen
2. kleine hersenen
3. hersenstam
1.3.1 Grote hersenen
De grote hersenen bestaan uit twee helften. Iedere helft is verder onder te verdelen in
vier grote kwabben: de frontale kwab (voorhoofdskwab), de pariëtale kwab
(wandbeenkwab), de temporale kwab (slaapbeenkwab) en de occipitale kwab
(achterhoofdskwab).
Het oppervlak van de grote hersenen bestaat uit zes laagjes hersencellen. Dit oppervlak
wordt ook de hersenschors of grijze stof genoemd. De hersencellen staan met elkaar in
verbinding via zenuwuitlopers. Het aantal hersencellen is enorm groot omdat de
hersenschors sterk geplooid is en daardoor een groot oppervlak heeft. Het binnenste van
de hersenen wordt de witte stof genoemd en bestaat onder andere uit de zenuwuitlopers.
Hiertussen bevinden zich nog de zogenoemde ventrikels(hersenholtes), gevuld met
vocht, en verder bevinden zich er een aantal kernen. Een belangrijke groep van deze
kernen vormt samen het limbisch systeem. Gewoonlijk is een van beide hersenhelften
Dementie, Annemarie de Jonge Page 12

overheersend over de andere. De overheersende helft noemt men ook wel de dominante
helft. Voor rechtshandige is dit meestal de linker hersenhelft en voor linkshandige
andersom. Verder is de rechter hersenhelft vooral betrokken bij het beleven van emoties,
het lichaamsbesef en het ruimtelijk besef, dromen en de sociale intelligentie. De
linkerhersenhelft heeft voor rechtshandige een hoofdrol bij het spreken, redeneren en
schrijven en bij diverse praktische vaardigheden. De dominante hersenhelft wordt ook
wel eens het logische brein genoemd en de niet dominante hersenhelft wordt dan
omschreven als het artistieke brein.
De afzonderlijke kwabben van de grote hersenen hebben ook ieder hun eigen belangrijke
functies.
Figuur 1; Anatomie van de hersenen
Frontaal kwab (voorhoofdskwab)
De frontaal kwab is belangrijk voor het maken van plannen en het houden van overzicht.
Deze kwab vormt ook de belangrijkste startmotor voor alle bewuste gedragingen. Verder
zetelt hier de persoonlijkheid ofwel het karakter van iemand. De frontaal kwab
beoordeelt ook of bepaald gedrag passend is in de gegeven omstandigheden. Met andere
woorden, de frontaal kwab weegt voortdurend af of een bepaald gedrag op een bepaald
moment past bij de situatie waar iemand zich op dat moment bevindt. Ook is de frontaal
kwab betrokken bij het plannen van handelingen. Een heel belangrijke functie van de
frontaal kwab is het regelen van allerlei communicatieprocessen tussen verschillende
delen van de hersenen.
Tenslotte ligt in de frontaal kwab de zogenoemde primaire en secundaire motorische
schors. De primaire motorische schors bestaat uit hersencellen die verantwoordelijk zijn
voor de bewuste aansturing van alle grote skeletspieren. Ieder stukje van de primaire
motorische schors komt overeen met de aansturing van één bepaalde spier of één
bepaalde spiergroep. De hersencellen in de primaire motorische schors zijn
piramidevormig. Vanuit de primaire motorische schors lopen zenuwbanen haar het
ruggenmerg. Deze zenuwbanen worden, vanwege hun oorsprong, piramidebanen
genoemd. Het ruggenmerg fungeert als een schakelstation. Daar maken de
piramidebanen contact met een bepaald type cellen die motorische voorhoorncellen
worden genoemd. Vanuit deze cellen lopen uitlopers naar de grote skeletspieren. De
aansturing van de skeletspieren van de rechter lichaamshelft gebeurt, althans voor
rechtshandige, vanuit de linker frontale kwab en omgekeerd worden de skeletspieren van
de linker lichaamshelft aangestuurd vanuit de rechter frontale kwab.
Voorbeeld
Een rechtshandig persoon bedankt dat hij een bekertje koffie wil oppakken. In dat
geval gaat er een impuls van de primaire motorische schors van de linker frontale
kwab via de piramidebanen in de richting van het ruggenmerg. Ter hoogte van de
hersenstam kruisen de banen naar de rechterhelft van het ruggenmerg. In het
ruggenmerg vindt schakeling plaats naar een groepje motorische voorhoorncellen.
Vervolgens geven deze motorische voorhoorncellen via hun uitlopers het elektrische
prikkeltje door naar de spieren van de rechterhand en het bekertje kan worden
opgepakt.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 13

In de secundaire motorische schors liggen vooral cellen die betrokken zijn bij complexe
bewegingen. In het geheugen van deze cellen zijn gecompliceerde
bewegingsprogramma’s opgeslagen. Deze programma’s kunnen van de secundaire
motorische schors worden doorgespeeld naar de primaire motorische schors en
vervolgens ten uitvoer worden gebracht. In het secundaire motorische schors bevindt
zich ook het centrum van Broca. Dit is een groep cellen die noodzakelijk is voor de
aansturing van de spraakspieren. Het centrum van Broca bevindt zich echter alleen maar
in de secundaire motorische schors van een van beide frontale kwabben. Rechtstandige
mensen hebben hun centrum van Broca in de linker frontale kwab en linkshandige
mensen hebben hun centrum van Broca in circa 50% van de gevallen in de rechter
frontale kwab. Indien het centrum van Broca op de een of andere wijze beschadigd raakt,
is de betrokken persoon niet meer in staat om woorden goed uit te spreken. Hij weet de
woorden nog wel, maar de spraakspieren worden niet meer goed aangestuurd. Dit heet
ook wel motorische afasie.`
Pariëtale kwab (wandbeenkwab)
De pariëtale kwab omvat met name de sensibele schors en de associatieve sensibele
schors. De sensibele schors is betrokken bij de gewaarwording van verschillende soorten
gevoelsprikkels zoals pijn, temperatuur, tast, druk en het bewegingsgevoel. Vanuit het
lichaam lopen vele zenuwbanen naar de sensibele schors toe. Net zoals bij de primaire
motorische schors communiceren bepaalde gebiedjes van de sensibele schors steeds met
bepaalde regio’s in het lichaam. Bijvoorbeeld het tastgevoel van een vingertopje tot via
gevoelszenuwen en het ruggenmerg steeds op hetzelfde deel van de sensibele schors
terecht.
De associatieve sensibele schors omvat cellen die hun geheugen allerlei associaties
hebben vastgelegd. Als je bijvoorbeeld met je vinger iets voelt van een bepaalde
afmeting en hardheid, dan wordt in de associatieve sensibele schors de associatie met
een bepaald voorwerp gelegd.
Temporaal kwab (slaapbeenkwab)
De temporaal kwab wordt ook wel de slaapbeenkwab genoemd omdat ze achter het
schelbot ligt dat het slaapbeen wordt genoemd. Deze zit boven en voor de oren. De
temporaal kwab heeft verschillende functies. Met de temporaal kwab worden we geluiden
gewaar en met een bepaald deel van de kwab herkennen we woorden en taal. De
temporaal kwab bestaat uit een aantal ‘kwabben’. In de dominante kwab ligt het centrum
van Wernicke. Dit is een groep cellen die betrokken is bij de woordherkenning. Indien het
centrum van Wernicke beschadigd raakt, kan de betrokken persoon de woorden in
principe nog wel uitspreken maar kan hij de juiste woorden niet vinden, dit heet
sensorische afasie.
De temporaal kwab heeft ook een functie bij de visuele waarneming. Met name de
herkenning van bepaalde complexe vormen en gezichten is sterk afhankelijk van een
goed functionerende temporaal kwab. In het onderste deel van de temporaal kwab liggen
nog twee belangrijke structuren, namelijk de amygdala ( amandelkern) en de
hippocampus. (zeepaardenkern)
De amygdala speelt een rol bij emotionele herinneringen, emotionele belevingen en
processen zoals angst, vluchtgedrag, woede, eetgedrag en seksuele opwinding.
De hippocampus heeft een hoofdrol bij het ‘zakelijke’ (niet-emotionele) geheugen voor
feiten, gebeurtenissen uit het leven en complexe visuele herinneringen. Indien de
hippocampus beschadigd raakt, bijvoorbeeld in het dementeringsproces, ontstaan
ernstige geheugenproblemen. Betreffende personen kunnen dan meestal nog wel
herinneringen van vroeger terughalen, maar ze kunnen geen nieuwe zaken meer
aanleren. In de praktijk kan het zo ver gaan dat ze steeds opnieuw moeten kennismaken
met een persoon indien die ook maar even uit het beeld verdwijnt. Op grond van hun
functie worden de amygdala en de hippocampus gerekend tot het limbisch systeem.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 14

Occipitaal kwab (achterhoofdskwab)
De occipitaal kwab heeft als belangrijkste taak het registreren van beelden, vormen en
kleuren. Het netvlies staat via de oogzenuw in directe verbinding met de occipitaal kwab.
In de praktijk is het zo dat beelden die van rechts komen op de linker occipitaal kwab
terechtkomen, terwijl beelden die van links komen op de rechter kwab terechtkomen.
Met deze anatomische kennis is het gemakkelijk te begrijpen dat uitval van één van
beide occipitale kwabben kan leiden tot een halfzijdige uitval in het gezichtvermogen.
Met noemt zo’n halfzijdige uitval een hemianopsie.
1.3.2 Limbisch systeem
In het binnenste van de hersenen bevindt zich een verzameling kernen die samen het
limbisch systeem worden genoemd. Dit zijn de o.a. de thalamus, hypothalamus, en de
hippocampus. Ieder van deze kernen heeft zijn eigen specifieke taken, maar het komt
erop neer dat het limbisch systeem in zijn geheel verantwoordelijk is voor allerlei emoties
zoals angstgevoelens, agressieve gevoelens en seksuele driften. Beloning (prettige
gevoelens) en straf (onprettige gevoelens) worden door het limbisch systeem
geregistreerd.
Het limbisch systeem herbergt daarnaast nog het zogenoemde werkgeheugen. Hierbij
heeft het limbisch systeem een soort poortwachterfunctie. Nagenoeg iedere prikkel die
op ons afkomt wordt namelijk eerst op zijn belang gecontroleerd door het limbisch
systeem. Alleen de prikkels die van belang zijn worden doorgelaten naar andere delen
van de hersenen. Daarna kunnen de prikkels bewust worden waargenomen en worden
opgeslagen in het geheugen of ze kunnen aanleiding geven tot bepaalde gedragingen.
Daarom wordt het limbisch systeem ook wel eens het emotiecentrum en werkgeheugen
genoemd, er is namelijk veel werk te doen voor dit systeem. Als je iets waarneemt moet
die waarneming erkend worden, vergeleken worden met eerdere ervaringen.
Tegelijkertijd moet beoordeeld worden of je iets moet doen en of je iets wat je
waarneemt moet onthouden. Als je iets wilt herinneren, dan moet het limbisch systeem
deze gegevens uit de grote hersenen halen. Omdat het limbisch systeem steeds onthoudt
welk gevoel we eerder kregen na een handeling, leert dit systeem via het principe van
beloning en straf. Met andere woorden, dit onderdeel van de hersenen houdt in de gaten
hoe we beloond worden. Bij dementerende mensen blijven de ‘herinneringen’ van het
limbisch systeem nog lang intact, zodat betrokkenen nog lang gevoelig blijven voor
beloningen en straf.
1.3.3 Hersenstam
De hersenstam regelt allerlei basale functies, zoals de hartslag, de ademhaling en de
mate van activering van ons lichaam. In de hersenstam liggen ook weer een aantal
kernen die verbinding hebben met de zogenoemde hersenzenuwen. Deze hersenzenuwen
zijn het eenvoudigst voor te stellen als kabels die vanuit de hersenstam direct van en
naar diverse organen lopen. Dit in tegenstelling tot alle overige zenuwbanen die via het
ruggenmerg geschakeld worden voordat ze bepaalde organen bereiken. Er zijn twaalf
hersenzenuwen die betrokken zijn bij verschillende functies zoals de zintuigen en de
genoemde basale functies. Daarnaast heeft de hersenstam een belangrijke rol bij het
doorlaten van prikkels vanuit ons lichaam naar de hersenen en omgekeerd. De
hersenstam werkt dus op zichzelf ook als een schakelstation. Ook alle zenuwen van het
ruggenmerg staan in verbinding met de hersenstam.
Via de hersenstam komen verschillende automatische spierbewegingspatronen tot stand.
Denk aan bijvoorbeeld ademhalen, kauwen, slikken, lachen, maar ook reflexmatige
bewegingen zoals zwembewegingen.
De hersenstam heeft een belangrijke functie bij het vermijden van gevaar. De
hersenstam weet van nature dat sommige prikkels gevaarlijk zijn. Bij andere prikkels
leert de hersenstam snel en slaat de geleerde informatie grondig op. Voorbeeld: Iemand
komt met zijn of haar hand tegen een warme kachel. De hersenstam merkt dit op enz
zorgt ervoor dat de hand automatisch wordt teruggetrokken (reflex) .
Dementie, Annemarie de Jonge Page 15

Bij dementie blijft de hersenstam meestal redelijk intact. De basale functies gaan
automatisch door, ondanks dat een dementerend mens veel minder besef van alles
heeft.
1.3.4 Kleine hersenen
De kleine hersenen bestaan uit één kleinere middenlob en twee grotere (rechter-linker)
lobben. De kleine hersenen zijn direct verbonden met de hersenstam. De rechterlob heeft
verdere verbinding met de linker hersenhelft en de linkerlob heeft verbinding met de
rechter hersenhelft. Een belangrijke functie van de kleine hersenen is fijn regeling van
onze spierbewegingen. Zonder de kleine hersenen zijn onze spierbewegingen erg grof.
De kleine hersenen hebben ook een rol bij het volgen van bewegende dingen met onze
ogen. En tenslotte hebben de kleine hersenen een rol bij sommige specifieke
(driedimensionale) herkenningsprocessen.
1.3.5 Neurotransmissie
De informatieoverdracht van de ene zenuwcel naar de volgende verloopt door elektrische
prikkeltjes via de uitlopers van de zenuwcellen. Deze uitlopers van een zenuwcel worden
zenuwvezels genoemd. Iedere afzonderlijke zenuwvezel is gewoonlijk voorzien van een
myelineschede (een isolatielaagje dat noodzakelijk is voor de elektrische voorgeleiding).
Het contactpunt tussen twee zenuwuitlopers wordt een synaps genoemd. Indien een
elektrisch prikkeltjes van de ene zenuwcel ter plaatse van het uiteinde van de
zenuwuitloper aankomt, wordt daar een stofje vrijgemaakt. Zo’n stofje heet een
neurotransmitter. De transmitterstof wordt vervolgens opgevangen in een soort
bekertjes van de zenuwuitloper van de volgende cel, dat veroorzaakt dat er weer een
elektrisch prikkeltje wordt opgewerkt. Dit elektrische prikkeltje verplaatst dan naar de
volgende zenuwcel en zo kan de informatie dus worden doorgegeven.
Figuur 2; Synaps met neurotransmissie
1.3.6 Transmitterstoffen
De vier transmitterstoffen, serotonine, dopamine, acetylcholine en noradrenaline, zijn de
belangrijkste in het dementie proces, omdat verandering in hun hoeveelheden een rol
kan spelen bij bepaalde dementeringsvormen.
Serotonine
Serotonine is een veelvoorkomende transmitterstof in de hersenen, maar komt ook op
andere plaatsen in het lichaam voor. In de hersenen wordt serotonine in grote
hoeveelheden aangemaakt in de zogenoemde raphekernen, die zijn gelegen in de
hersenstam. Serotonine wordt onder meer gebruikt voor de prikkeloverdracht vanuit de
hersenstam naar andere hersengedeelten. Serotonine speelt onder andere een rol bij de
regulatie ban de hersendoorbloeding, bij de stemming, pijnbeleving, agressie, angst en
slaappatroon. Bij mensen met de ziekte van Alzheimer en onder meer bij mensen met
depressieve stemmingsklachten, angstklachten en zeer dwangmatig gedrag kan op
bepaalde plaatsen in de hersenen een tekort aan serotonine worden vastgesteld.
Dopamine
Dopamine is een transmitterstof die ook op meer plaatsen in het lichaam is terug te
vinden. Dopamine wordt onder andere aangemaakt in de bijnieren. Het speelt in het
lichaam onder meer een rol bij de verwijding van de bloedvaten van de darmen en de
kransslagaders van het hart. In de hersenen vinden we veel dopamine terug in de
zogenoemde substantia nigra (zwarte kernen). Dit is een cellengebied in het binnenste
van de hersenen. Daar heeft dopamine een uiterst belangrijke rol bij de aansturing van
de skeletspieren. Dopamine is verder erg belangrijk om logisch en in een goed tempo te
Dementie, Annemarie de Jonge Page 16

kunnen denken. Het speelt ook een belangrijke rol bij motivatie. Een tekort aan
dopamine leidt tot symptomen van de ziekte van Parkinson. Een overschot aan dopamine
kan leiden tot ernstige verwardheid, angst en agressieve toestanden.
Acetylcholine
Acetylcholine is de meest voorkomende transmitterstof van het menselijk lichaam. In de
hersenen vinden we deze transmitterstof op tal van plaatsen terug. Acetylcholine speelt
onder andere een belangrijke rol bij het geheugen, bij de regulatie van emoties en
gedrag, bij het gehoord en de reik en (samen met dopamine) bij de aansturing van de
skeletspieren. Het is bekend dat er bij de ziekte van Alzheimer een tekort aan
acetylcholine optreedt, dat leidt tot ernstige geheugenproblemen en eventueel
gedragsproblemen.
Noradrenaline
Noradrenaline komt op veel minder plaatsen in het lichaam voor dan bovengenoemde
transmitterstoffen. In de hersenen is noradrenaline maar op een beperkt aantal plaatsen
terug te vinden. Het is vooral in grotere hoeveelheden aanwezig in een bepaald
cellengebied in de hersenstam. Desondanks speelt noradrenaline een uiterst belangrijke
rol bij de regulatie van de ademhaling, het tempo van het hart, de slaap-waak cyclus, de
mate van alertheid, de stemming en sommige leer- en geheugenprocessen. Sterk
geremde toestandsbeelden met een depressieve stemming, waarbij de betrokkene tot
vrijwel geen enkele activiteit kan komen, worden in verband gebracht met een tekort aan
noradrenaline.
(L. Grégoire, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 17

Bijlage 2 - Typen van dementie
In dit hoofdstuk behandel ik een aantal vormen van dementie: onder meer de ziekte van
Alzheimer, de vasculaire dementie, de dementie met Lewy-lichaampjes en dementie ten
gevolge van de ziekte van Parkinson. Ik beschrijf bij iedere vorm eerst de symptomen,
vervolgens de oorzaken en de risicofactoren en schenk ten slotte aandacht aan de
huidige behandelingswijzen.
2.1 De ziekte van Alzheimer
De dementie van het Alzheimer type is vernoemd naar dr. Alois Alzheimer. Dr. Alzheimer
werkte destijds in het universiteitsziekenhuis te München.
Alzheimer is het meest voorkomende dementietype, circa 65% van alle dementieën. Bij
de ziekte van Alzheimer is er sprake van een aftakeling van bepaalde hersengedeelten.
Door het afsterven en slechter functioneren van hersencellen gaat een groot deel van de
communicatie tussen de hersencellen verloren, wat leidt tot de verschijnselen van
dementie. Vrij snel treden inprentingsstoornissen op. De dementerende kan vlak na het
eten niet meer vertellen wat hij gegeten heeft en zelfs of hij gegeten heeft.
De symptomen worden ingedeeld in symptomen van de eerste en de tweede orde.
2.1.1 Symptomen van de eerste orde
Symptomen van de eerste orde behoren tot de kernsymptomen, dat wil zeggen, ze
moeten aanwezig zijn om iemand als dement te kunnen diagnosticeren.
1. Inprentingsstoornissen met desoriëntatie in tijd, plaats en persoon.
2. Op zijn minst een van de volgende vier stoornissen: afasie, apraxie, agnosie,
stoornissen in de uitvoering.
3. Sterke achteruitgang in het beroepsmatig en/of sociaal functioneren.
4. De achteruitgang in functioneren is geleidelijk progressief.
5. De stoornissen mogen niet het gevolg zijn van andere stoornissen in het centrale
zenuwstelsel.
6. De stoornissen moeten ook voorkomen als de patiënt niet in een delier verkeert.
2.1.2 Symptomen van de tweede orde
Symptomen van de tweede orde komen vaak voor bij mensen die lijden aan dementie,
maar ze zijn er niet kenmerkend voor. Ze dienen dan ook niet als diagnosecriterium.
Deze symptomen komen niet bij iedere dementerende oudere voor. Symptomen van de
tweede orde zijn:
Omkering van het dag en nachtritme
Voorbijgaande periodes van verwardheid
Voorbijgaande periodes van depressie
Decorumverlies (vervaging van normen en waarden)
Confabuleren (verhalen invullen met verzinsels)
Dwalen
Emotionele ontremming
Agressie
Alzheimer wordt naast de algemene kenmerken van dementie vooral gekenmerkt door
het geleidelijk beloop. Aanvankelijk merk je slechts kleine veranderingen in het
psychische functioneren, met name lichte concentratieproblemen of lichte
vergeetachtigheid. Deze subtiele veranderingen worden ook wel minimal cognitieve
impairment genoemd. Op het ogenblik lopen er nog onderzoeken naar dit verschijnsel.
Ouderen die klagen over geheugenklachten en waarbij de tests uitwijzen dat dit maar
zeer lichte klachten zijn, worden enkele jaren gevolgd. Men wil kijken of deze lichte
beschadigingen een voorloper zijn voor het ontstaan van dementie. De resultaten zijn
nog niet eenduidig. In één onderzoek wordt een groep mensen met lichte cognitieve
beschadigingen ten minste drie jaar lang behandeld met ontstekingsremmers. Men zal de
verdere onderzoeksresultaten moeten afwachten om te zien of de behandelde groep
minder vaak/snel dement wordt dan de niet behandelde groep.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 18

Soms begint Alzheimer met alleen vage angstklachten, achterdocht, depressie, suïcidale
gedachten of een scala een lichamelijke klachten waarvoor geen onderliggende oorzaak
te vinden is. Het komt ook nogal eens voor dat iemand als voorteken van de ziekte van
Alzheimer op een bepaald moment zonder aanleiding last krijgt van een periode van
depressieve klachten. Na behandeling verdwijnen deze stemmingsklachten dan weer,
maar na een of twee jaar blijkt er vervolgens duidelijk sprake te zijn van een beginnende
dementie van het Alzheimer type. Mensen komen dan in het eerste stadium van
dementie. (L Souren, E Franssen, 1993)
2.1.3 Stadia van Alzheimer
Stadium 1: desoriëntatie in tijd en plaats
In dit stadium komen de geheugenproblemen steeds meer op de voorgrond. Vooral de
inprenting (‘het éénminuutsgeheugen) en het kortetermijngeheugen (‘het 24uursgeheugen’)
gaan achteruit. Daarnaast raakt iemand die dementerend is, toenemend
gedesoriënteerd in tijd en plaats.
De meeste dementerende mensen weten zich in dit stadium meestal toch nog redelijk
aan te passen. Sommigen daarentegen negen er sterk toe om hun problematiek te
verbloemen. Onderliggend kan sprake zijn van forse onzekerheid en angstgevoelens. Ten
aanzien van de beleving van de dementerende persoon spreekt men in dit stadium wel
van ‘het bedreigde ik’.
Stadium 2: duidelijke geheugenachteruitgang
Het is nu duidelijk te zien dat de Alzheimerpatiënt belemmeringen ondervindt in het
dagelijkse leven. Het korte termijn geheugen functioneert matig, terwijl herinneringen uit
een ver verleden vaak helder voor ogen staan. Ze vergeten data, de tijd van de dag en
hebben moeite met het herkennen van familieleden en vrienden. Doordat de patiënt
sterk hulpbehoevend wordt, is professionele hulp in dit stadium van de ziekte geboden.
Ten gevolge van de geheugenachteruitgang en alle gedrags- en psychologische
veranderingen die dat met zich meebrengt, raakt de persoon in kwestie meer en meer
afhankelijk van de zorg door anderen. Ten aanzien van de beleving van de persoon
spreekt men in dit stadium wel van ‘het verdwaalde ik’.
Stadium 3: voortdurende beweging
In dit derde stadium van het dementeren raakt de dementerende mens meer en meer in
zichzelf gekeerd. De taal wordt steeds armer en bestaat vaak alleen nog uit stereotype
zinnetjes. Het taalbegrip neemt ook af en de communicatie wordt steeds moeilijker. De
herkenning gaat steeds verder achteruit en op het laatst herkent de dementerende mens
zijn of haar partner en familieleden niet eens meer. Hoewel het contact in het algemeen
alleen mogelijk is door aanraking en non-verbale uitdrukkingen, zijn er eventueel
plotseling nog heldere momenten, maar meestal is er juist sprake van algehele
geremdheid. In dit stadium spreekt men ten aanzien van de beleving van ‘het verborgen
ik’.
Stadium 4: vegeteren
In het laatste stadium heeft de ziekte van Alzheimer de patiënt de essentie van het leven
ontnomen. Ze hebben 24 uur per dag verzorging nodig en zijn hiervoor geheel
afhankelijk van anderen. Mogelijke symptomen in dit stadium zijn slaapstoornissen,
hallucinaties, slaapwandelen en verlies van controle over hun ontlasting. De lichamelijke
problemen verergeren zo sterk dat vele complicaties ontstaan. Patiënten verliezen het
vermogen om te kauwen en te slikken en zijn vatbaarder voor longontsteking en andere
infecties. De ademhaling verloopt uiterst moeizaam, vooral bij patiënten die bedlegerig
zijn. Uiteindelijk leidt dit alles tot een onvermijdelijke dood. Men omschrijft de beleving
tijdens dit stadium als ‘het verzonken ik’. (J van Ingen, 2000)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 19

2.1.4 Oorzaken van Alzheimer
Het onderliggende ziekteproces van de demente van het Alzheimertype is nog niet tot in
alle details bekend. Onderzoekers komen elke dag wel iets nieuws te weten over deze
ziekte. Alzheimer wordt gerekend tot corticale dementie. Dementie verwijst naar
dementievormen waarbij vooral de hersenschors (cortex) is aangedaan. Hierbij staan
geheugenstoornissen en/of afasie, apraxie en agnosie voorop. Bij corticale dementie
kunnen vele functies van de grote hersenen aangedaan zijn, zoals redeneren, abstract
denken, rekenen, overzicht houden, analyseren en klokkijken.
In grote lijnen speelt er zich in de hersenen een ziekteproces af waarbij de hersencellen
in volume en functie afnemen. Na overlijden is met het blote oog te zien dat het totale
volume van de hersenen is afgenomen, met name het volume van de frontaal kwab en
de temporaal kwab. Daarbij is ook het volume van de hersenholtes vergroot. Met een
microscoop valt te zien dat ertussen de hersencellen zogenoemde seniele plaques
voorkomen die bestaan uit een mengeling van ontstekingscellen en celresten. In deze
plaques kunnen tevens bepaalde stoffen aangetoond worden die kenmerkend zijn voor
een ontstekingsachting proces en verder neerslagen van de stof amyloïd. Hier wordt
volop onderzoek naar gedaan.
Figuur 3; Dwarsdoorsnede van de hersenen
Schadelijke eiwitten
Het wetenschappelijk onderzoek naar het ontstaan van de ziekte van Alzheimer richt
vooral op de vorming van twee soorten onoplosbare eiwitten in de hersenen. De
ophopingen van deze eiwitten in de hersenen zijn kenmerkend voor de ziekte van
Alzheimer.
Bèta-amyloïd
Het eerste eiwit, bèta-amyloïd, vormt zogenaamde plaques rond de neuronen. Dit zijn
dichte structuren die alleen onder de microscoop waarneembaar zijn. Bèta-amyloïd
ontstaat uit een groter eiwit, dat Amyloïd Precursor Proteïne (APP) wordt genoemd. APP
speelt een belangrijke rol bij de groei van zenuwcellen. Daarnaast is het ook betrokken
bij het repareren van schade aan deze cellen.
Het APP in de neuronen wordt regelmatig vervangen. Daarbij wordt het oude APP door
enzymen, die proteases worden genoemd, in kleinere stukjes geknipt. Meestal ontstaan
hierbij fragmenten die geen schade kunnen aanrichten. Onder bepaalde omstandigheden
ontstaat bij het afbreken van APP een ander eiwit, bèta-amyloïd genaamd. Losse bètaamyloïd
eiwitten plakken na hun vorming samen tot onoplosbare draden. Deze draden
kleven aan elkaar en aan stervende zenuwcellen vast. Hierbij vormen ze steeds groter
wordende structuren: de plaques. Het is nog niet duidelijk of plaques een oorzaak zijn
van de ziekte van Alzheimer of slechts een gevolg. Veel wetenschappers nemen aan dat
bèta-amyloïd schadelijk is voor zenuwcellen. Mogelijk veroorzaken de plaques een
ontstekingsreactie in de hersenen waarbij ons afweermechanisme schade aanricht aan
onze neuronen.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 20

Figuur 4; De amyloïd plaques zijn goed te zien bij de ziekte van Alzheimer
Tau
Het andere eiwit dat karakteristiek is voor de ziekte van Alzheimer is het Tau-eiwit.
Onder normale omstandigheden speelt dit eiwit een belangrijke rol bij het in stand
houden van de stevigheid van het ‘skelet’ van de zenuwcellen. Dit skelet, dat uit
minuscule buizen of ‘micro-tubili’ bestaat, is ook van belang voor het transport van
voedingsstoffen door de zenuwcel. Door een nog onbekende oorzaak kan de structuur
van het Tau-eiwit veranderen. Dit veranderde of gemuteerde tau-eiwit is niet meer in
staat bij te dragen aan de stevigheid van de cel. Als gevolg hiervan raakt ook de
communicatie tussen zenuwcellen aangetast. Uiteindelijk kan een aangetaste zenuwcel
zelfs geheel afsterven. Twee gemuteerde tau-eiwitten vormen samen een in elkaar
gedraaide streng. Deze strengen vormen het belangrijkste bestanddeel van zogenaamde
neuro- fibrilaire tangles of knopen. Net als plaques zijn ook deze structuren alleen na het
overlijden van de patiënt onder de microscoop waarneembaar.
De consequentie van al het bovenstaande is dat de functies van de aangedane
hersencellen ernstig verstoord raken. Bepaalde transmitterstoffen worden niet meer
voldoende aangemaakt en hiermee raakt de signaaloverdracht van de ene hersencel naar
de volgende hersencel belemmerd. (J van Ingen, 2000)
2.1.5 Risicofactoren van de ziekte van Alzheimer
Leeftijd
Het risico voor het ontwikkelen van de ziekte van Alzheimer neemt toe naarmate men
ouder wordt. 1 op de 17 personen van 65 jaar of ouder is slachtoffer van de ziekte van
Alzheimer, hoewel slachtoffers van de vroege vorm de ziekte al tussen hun 30e en 60e
levensjaar kunnen krijgen.
Erfelijkheid
Circa 10% van de Alzheimerpatiënten lijdt aan de vroege vorm van de ziekte van
Alzheimer, die in veel gevallen van generatie op generatie worden doorgegeven. Bij de
late vorm, waaraan 90% van de Alzheimerpatiënten lijdt, is nog geen patroon van
overerving te ontdekken, al denkt men dat er wel degelijk genetische factoren een rol
spelen bij de ontwikkeling hiervan. Statistisch gezien hebben familieleden van patiënten
met de late vorm van de ziekte van Alzheimer slechts een gering verhoogde kans op de
ziekte.
Andere
Sommige wetenschappelijke studies noemen hoofdletsel op jongere leeftijd, een lager
opleidingsniveau en het vrouwelijke geslacht als mogelijke risicofactoren. Hoe dan ook,
op dit moment zijn er nog geen definitieve oorzaken bekend.
( M Duijnstee, M Blom, 1999)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 21

2.1.6 Medicatie bij dementie van het Alzheimertype
Allerlei onderzoek is gaande, maar een echt geneesmiddel bij dementie van het
Alzheimertype is nog niet gevonden. Hoopgevend is het onderzoek met
‘Alzheimermuizen’. Deze muizen worden gebruikt als proefdieren omdat ze zonder
behandeling in 100% van de gevallen op latere leeftijd hersenafwijkingen en
ziekteverschijnselen krijgen die lijken op de symptomen van de ziekte van Alzheimer bij
de mens. Gebleken is dat deze muizen na inspuiten van een bepaald vaccin op jonge
leeftijd later geen Alzheimer verschijnselen krijgen. Uiteraard is het de vraag of een
dergelijke vaccinatie ooit bij de mens toepasbaar zal zijn. In ieder geval bieden de
bevindingen aanknopingspunten voor verder onderzoek en een beter inzicht in het
ziekteproces. Inmiddels zijn er voor toepassing bij de mens wel diverse medicijnen
gevonden die de symptomen van de ziekte van Alzheimer kunnen verlichten.
De eerste groep omvat de zogenoemde acetylcholine-esteraseremmers.
Bij Alzheimer is er in de hersenen onder andere een tekort aan de overdrachtstof
‘acetylcholine’. Deze overdrachtstof is onder meer nodig voor een goede werking van het
geheugen. Onder normale omstandigheden is er een goed evenwicht tussen de
natuurlijke aanmaak en de natuurlijke afbraak van acetylcholine. De natuurlijke afbraak
staat hierbij onder invloed van een andere stof met de naam ‘acetylcholine-esterase’.
Door nu deze laatste stof te remmen kan de hoeveelheid acetylcholine in de hersenen
weer iets toenemen en dat kan in de praktijk bijdragen aan enige vertraging in het
proces van geheugenachteruitgang. Het gebruik van acetylcholine-esteraseremmers
heeft naast licht positieve effecten op vertraging van de geheugenachteruitgang vooral
ook een goede invloed op de gedragsonrust bij Alzheimer. Dit laatste effect is eigenlijk de
belangrijkste reden om deze medicijnen toe te passen. De belangrijkste bijwerking is dat
het ook misselijkheid kan veroorzaken. Vanwege deze bijwerking is het nodig om de
dosering geleidelijk op te bouwen. In sommige gevallen is het nodig om een middel
tegen misselijkheid toe te voegen.
De tweede groep medicijnen zijn de zogenoemde antagonisten. De werking van deze
stoffen houdt verband met het feit dat bij de ziekte van Alzheimer sprake is van
overactiviteit van de transmitterstoffen glutamaat en aspartaat. Deze overactiviteit leidt
tot schade van zenuwcellen en tot een slechtere werking van het geheugen. Antagonisten
remmen deze transmitterstoffen. In diverse onderzoeken is een gunstig effect
aangetoond bij gevorderde dementie van het Alzheimertype. Er is momenteel onderzoek
gaande naar het effect bij beginnende dementie.
De derde groep medicijnen zijn de ontstekingsremmers. Bij de ziekte van Alzheimer is er
sprake van een ontstekingsachting proces in de hersenen. Het ligt dan ook voor de hand
om te onderzoeken of ontstekingsremmers van waarde zijn voor de behandeling. Het is
al langer bekend dat Alzheimer minder vaak voorkomt bij reumapatiënten. Deze mensen
hebben vaak langdurig ontstekingsremmers gebruikt vanwege de ontstekingen in hun
gewrichten.
De vierde groep medicijnen zijn de zogenoemde antioxidanten. Deze stoffen hebben een
beschermend effect op de zenuwcellen. Het bekendste voorbeeld is vitamine E. Het
gebruik van antioxidanten heeft voor zover nu bekend geen gunstige effecten op het
geheugen, maar in een grootschalig onderzoek is wel aangetoond dat mensen met
Alzheimer die vitamine E gebruikten, langer in staat waren om zelfstandig te blijven
wonen.
Naast de genoemde groepen zijn er nog tal van andere medicijnen die worden
aangeprezen bij de ziekte van Alzheimer, maar deze middelen zijn ofwel onvoldoende
onderzocht, of hun effect is onvoldoende aangetoond. Voorlopig is eerst verder
onderzoek en studie nodig. (J van Ingen, 2000)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 22

2.1.7 Geheugentraining en reminiscentietherapie bij de ziekte van Alzheimer
Naast de toepassing van medicatie worden tal van andere therapieën toegepast voor de
behandeling van Alzheimer. Twee belangrijkste therapievormen zijn geheugentraining en
reminiscentietherapie.
Geheugentraining
In de eerste plaats is het zinnig om te weten dat oefening van de hersenen gunstig is om
de gevolgen van het dementeringsproces te compenseren. Mensen met een hoge
intelligentie en een hoge schoolopleiding zullen pas later de gevolgen merken als ze gaan
dementeren dan mensen met een lagere intelligentie en lagere schoolopleiding.
In de praktijk komt hierdoor een dementie van het Alzheimertype minder voor naarmate
mensen hoger opgeleid zijn. Ook is aangetoond dat het aantal verbindingen tussen de
hersencellen onderling toeneemt als de hersenen meer getraind zijn. Samengevat
betekent het dat je, je hersenen moet gebruiken om de functie niet te verliezen.
In dit opzicht is geheugentraining ook zinnig. Met geheugentraining kan het proces van
het zichtbaar worden van de symptomen van Alzheimer enigszins worden afgeremd. Met
geheugentraining kan overigens niet het werkelijke, onderliggende ziekteproces worden
afgeremd.
Reminiscentietherapie
Het ophalen van herinneringen wordt ook toegepast als reminiscentietherapie. Hierbij
gaat het enerzijds om het plezier of het goede gevoel dat men overhoudt aan het
ophalen van plezierige herinneringen. Anderzijds kan het ophalen van herinneringen
bijdragen aan het opmaken van de levensbalans zodat tevreden kan worden
teruggekeken naar vroeger.
Reminiscentietherapie kan zowel individueel als in groepsverband plaatsvinden. Daarbij
wordt vaak gebruik gemaakt van allerlei hulpmiddelen zoals foto’s, plakboeken en
rollenspellen.
( M Duijnstee, M Blom, 1999)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 23

2.2 Vasculaire dementie
Vasculaire dementie ontstaat als gevolg van een stoornis in de bloedvoorziening van de
hersenen. Er kan hierbij sprake zijn van een kapot bloedvat (hersenbloeding) of een
verstopt bloedvat (herseninfarct). In beide gevallen raakt het hersenweefsel beschadigd.
De symptomen zijn afhankelijk van de ernst en de plaats van de beschadiging. Van de
naar schatting 180.000 dementerenden in Nederland lijdt circa 16% (29.000) aan
vasculaire dementie. In 80% van deze gevallen is er sprake van een herseninfarct.
2.2.1 Oorzaken
De belangrijkste oorzaken van vasculaire dementie zijn:
- hersenbloedingen,
- herseninfarcten,
- aderverkalking,
- hoge bloeddruk.
Hersenbloedingen kunnen ontstaan op plaatsen waar zwakke plekken voorkomen in de
wanden van de bloedvaten in de hersenen. Zodra de vaatwand lek raakt, kan het bloed
vrij door het hersenweefsel stromen. Hierdoor kunnen beschadigingen optreden die
uitvalsverschijnselen tot gevolg kunnen hebben.
Herseninfarcten ontstaan op plaatsen waar de bloedvoorziening van het hersenweefsel
niet toereikend is. Dit kan verschillende oorzaken hebben. Hartstoringen kunnen een
oorzaak zijn van het ontstaan van stolsels of bloedproppen. Zulke stolsels kunnen
verstoppingen veroorzaken in de kleinere bloedvaten. Als dergelijke verstoppingen
optreden in de hersenen, is er sprake van een embolie.
Een embolie kan ook ontstaan door arteriosclerose, ofwel aderverkalking. Hierbij wordt
een laag gevormd aan de binnenkant van een bloedvat. Onder bepaalde omstandigheden
kan een deel van het in het bloedvat afgezette materiaal loslaten en in het bloed
terechtkomen. In dunnere bloedvaatjes kan dit losgekomen materiaal tot verstopping
leiden. Als het materiaal niet loslaat, kan een bloedvat uiteindelijk zelfs geheel
dichtgroeien. Ook een te hoge bloeddruk kan er de oorzaak van zijn dat de kleinste
bloedvaatjes in de hersenen worden dichtgedrukt.
Bij een embolie krijgen delen van de hersenen geen vers bloed meer toegevoerd.
Hierdoor ontstaat een acuut zuurstoftekort. Als gevolg hiervan sterven de betrokken
delen van de hersenen af. Meestal zijn het de dieper liggende delen van de hersenen die
hierbij worden getroffen, de zogenaamde witte stof. Bij beschadigingen van de witte stof
blijven de meeste functies in tact. Wel lijkt de patiënt een stuk trager te zijn geworden in
zijn of haar reactie. Bij ernstigere vormen van vasculaire dementie kan ook de buitenkant
van de hersenen, de zogenaamde hersenschors, beschadigd raken. Hierbij ontstaat een
ziektebeeld dat sterk lijkt op dat van de ziekte van Alzheimer of de ziekte van Parkinson.
2.2.2 Ziektebeeld
De veranderingen die optreden bij een patiënt met vasculaire dementie zijn meestal
meervoudig. Naast geestelijke veranderingen komen vaak spraak en slikproblemen voor.
Ook kunnen er problemen ontstaan met de spierbeheersing. Als gevolg hiervan kan de
patiënt incontinent worden, hetgeen weer kan leiden tot urineweginfecties.
In tegenstelling tot patiënten met de ziekte van Alzheimer of de ziekte van Parkinson,
heeft de patiënt met vasculaire dementie meestal een duidelijk besef van zijn of haar
situatie. Hoewel het ziektebeeld van deze drie aandoeningen veel overeenkomsten
vertoont, zijn er ook duidelijke verschillen. Het meest opmerkelijke verschil is de
voortgang van de ziekte. Zowel de ziekte van Alzheimer als de ziekte van Parkinson
worden gekenmerkt door een progressief karakter. Daarentegen blijft bij vasculaire
dementie de patiënt vrij stabiel. Pas na een volgende hersenbloeding of herseninfarct
gaat de patiënt weer verder achteruit.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 24

2.2.3 Preventie
De kans op het krijgen van een hersenbloeding of herseninfarct is deels te beïnvloeden.
Gezonde, cholesterolverlagende voeding, kan hierbij een belangrijke rol spelen. Ook het
bijtijds behandelen van een te hoge bloeddruk en suikerziekte verkleinen het risico. Voor
patiënten met vasculaire dementie is het belangrijk het herhalingsrisico te verkleinen.
Naast de hierboven genoemde maatregelen kan het verlagen van de stolbaarheid van het
bloed de vorming van bloedproppen voorkomen. Daar waar er sprake is van ernstige
vormen van aderverkalking in grotere en goed bereikbare bloedvaten, kan een
vaatoperatie soms uitkomst bieden. (J van Ingen, 2000)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 25

2.3 Dementie met Lewy-lichaampjes
Dementie met Lewy-lichaampjes wordt ook wel aangeduid met de Engelse term
‘Dementia with Lewy bodies’ of DLB. Deze ziekte wordt gekenmerkt door het voorkomen
van abnormale verdikkingen in hersencellen; de zogenaamde Lewy-lichaampjes. De
symptomen van deze ziekte vertonen sterke overeenkomst met die van de ziekte van
Parkinson en de ziekte van Alzheimer. Hoewel DLB voor het eerst in 1961 werd
beschreven, is de oorzaak nog steeds onbekend. Ook is er nog relatief weinig bekend
over het aantal mensen dat DLB heeft. De eerste schattingen lopen daardoor sterk
uiteen. Voor Nederland betekent dit dat er naar verwachting tussen 27.000 en 54.000
mensen aan deze ziekte lijden.
In grote lijnen worden er twee vormen van DLB onderscheiden. De eerste vorm wordt
‘Klassiek’ of ‘Hersenstam DLB’ genoemd. Deze vorm wordt gekenmerkt door het
voorkomen van Lewy-lichaampjes in de diepere delen van de hersenen. Een van deze
diepere delen, de ‘substantia nigra’ is ook betrokken bij de ontwikkeling van de ziekte
van Parkinson. Bij de tweede vorm van deze ziekte komen de Lewy-lichaampjes
verspreid in de buitenste laag van de hersenen voor. Deze laag wordt ook wel
hersenschors of cortex genoemd. Deze vorm wordt daarom ook wel ‘Corticale’ of ‘Diffuse
DLB’ genoemd.
2.3.1 Diagnose
Net als de ziekte van Alzheimer kan DLB pas met zekerheid na het overlijden van de
patiënt worden vastgesteld. Hiervoor is het noodzakelijk de hersenen nader te
onderzoeken. Ondanks dat er geen test bestaat waarmee deze ziekte kan worden
aangetoond, kan aan de hand van enkele specifieke kenmerken de ziekte met vrij grote
zekerheid worden vastgesteld. Hierbij worden de volgende criteria gehanteerd:
1. Er moet duidelijk sprake zijn van geheugenstoornissen.
De aard van deze stoornissen moet dusdanig zijn, dat het werk en de sociale activiteiten
van de patiënt merkbaar negatief worden beïnvloed. Bij sommige patiënten treden ook
problemen op met het vinden van woorden en met de spraak. Soms blijven
geheugenstoornissen in de beginfase van de ziekte uit.
2. Daarnaast moet er sprake zijn van de volgende criteria:
- Schommelingen in het geheugen, de aandacht en alertheid.
Het belangrijkste onderscheid tussen de ziekte van Alzheimer en DLB ligt in de
achteruitgang van het geheugen. Bij de ziekte van Alzheimer glijdt het geheugen van de
patiënt steeds verder weg. Een DLB-patiënten daarentegen kan de ene dag een redelijk
gesprek voeren, terwijl hij de volgende dag een geheel afwezige indruk maakt en amper
in staat is te praten. De oorzaak van deze wisselingen is vooralsnog onbekend.
- Terugkerende hallucinaties.
De meeste DLB-patiënten ervaren regelmatig terugkerende hallucinaties. Doordat de
beelden vaak levensecht zijn, is het niet goed mogelijk ze te onderscheiden van de
werkelijkheid.
- Spontane aandoeningen van het bewegingsapparaat, zoals die optreden bij de ziekte
van Parkinson.
Het gaat hierbij om een afwijkende lichaamshouding, spierstijfheid, ongecontroleerde
bewegingen en traagheid in de beweging. Het sterke beven, dat typerend is voor de
ziekte van Parkinson, wordt niet bij alle DLB-patiënten waargenomen. Soms is er ook
sprake van onwillekeurige samentrekking van spieren, ook wel myoclonieën genoemd.
3. Behalve de hier voor genoemde criteria zijn er nog enkele kenmerken die de
diagnose kunnen ondersteunen. Het zijn:
- Herhaaldelijk vallen.
- Kortstondig verlies van het bewustzijn
- Het hebben van waanideeën.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 26

2.3.2 Therapie bij dementie met Lewy-lichaampjes
De therapie bij dementie met Lewy-lichaampjes is beperkt door de gevoeligheid voor
klassieke anti-psychotica. Gewoonlijk worden waangedachten en hallucinaties redelijk
goed bestreden met dergelijke medicijnen, maar mensen met deze dementie krijgen er
gemakkelijk forse spierbijwerkingen van zoals stijfheid en bibberen.
Juist de mensen met dementie met Lewy-lichaampjes reageren gewoonlijk zeer gunstig
op de toepassing van acetylcholine-esteraseremmers. In veel gevallen zie je hiervan niet
alleen een lichte verbetering van het geheugen, maar ook nogal eens spectaculaire
verbeteringen van de gedragsonrust en het volledig verdwijnen van de psychotische
symptomen. Verdere therapie bij deze dementie is vergelijkbaar met de therapeutische
mogelijkheden zoals bij de ziekte van Alzheimer. ( M Duijnstee, M Blom, 1999)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 27

2.4 Frontotemporale dementieën
Deze term wordt vaak als verzamelnaam voor een aantal verwante aandoeningen
gebruikt. Fronto-Temporale Dementie (FTD) is hiervan de bekendste. Kenmerkend bij al
deze aandoeningen is de aantasting van de frontale hersenkwab (voorhoofdskwab). De
symptomen lijken vaak op die van de ziekte van Alzheimer.
Andere, minder vaak voorkomende vormen zijn progressieve afasie, semantische
dementie, FTD met motorisch voorhoornlijden en de ziekte van Pick. Hoewel nauwkeurige
gegevens ontbreken, lijden naar schatting enkele duizenden Nederlanders aan FTD.
Veertig procent van hen heeft een ouder, broer of zus die lijdt aan een vorm van
dementie. De oorzaak van FTD is tot nu toe onbekend. Frontotemporale dementie wordt
ook wel gelokaliseerd als corticale dementie. Corticale dementie verwijst naar
dementievormen waarbij vooral de hersenschors (cortex) is aangedaan.
2.4.1 Ziektebeeld
De aandoening begint meestal tussen het 50 e en 60 e levensjaar, maar kan ook eerder tot
uiting komen. De FTD-patiënt maakt in het begin van de ziekte een normale indruk.
Naarmate de ziekte vordert, veroorzaakt aantasting van de frontaalkwab van de
hersenen veranderingen in het gedrag en in het contact met anderen. De oriëntatie in
tijd en ruimte, het geheugen en de visueel-ruimtelijke functies zijn, in tegenstelling tot
bij Alzheimerpatiënten, intact. Ingewikkelde handelingen, zoals autorijden worden echter
gevaarlijk doordat de patiënt snel wordt afgeleid, stoplichten volledig negeert of in te
hoge of te lage snelheid rijdt.
2.4.2 Verschillen met de ziekte van Alzheimer
Net als bij de ziekte van Alzheimer, verloopt de ontwikkeling van FTD langzaam en
progressief. Ook hier ontbreekt het inzicht van de patiënt in de eigen situatie. De
gedragsveranderingen verschillen echter duidelijk in ernst en karakter. Zo komen
ontremming, apathie en zwerfgedrag veel vaker voor. Alzheimerpatiënten zijn
daarentegen vaak angstig en/of geagiteerd. Voor geen van beide aandoeningen bestaan
medicijnen die de oorzaak kunnen bestrijden. Het behandelen van de typische
gedragsveranderingen wordt meestal door of in overleg met de psychiater gedaan.
2.4.3 Diagnostiek
Essentieel in het stellen van de diagnose is onderzoek met behulp van een CT- of MRIscan.
Hierbij ontstaat een beeld van de hersenen. Dit is nodig om andere oorzaken van
een fronto-temporale dementie uit te sluiten. Bij twijfel, of bij een normaal ogende
CT/MRI-scan, is het maken van een SPECT-scan noodzakelijk. Een verminderde
doorbloeding van de voorste hersendelen is al in een vroege fase op een SPECT-scan
zichtbaar. Dit beeld is echter niet specifiek voor FTD.
2.4.4 Symptomen
- Ontremming uit zich in ongepast gedrag naar de omgeving (schelden, luid
becommentariëren van andermans uiterlijk, stelen e.d.) en is vaak een eerste
symptoom. Ook de houding t.o.v. familieleden of vrienden verandert vaak zonder
aanleiding in negatieve zin (vijandig, wantrouwig e.d.).
- Verlies van initiatief en onverschilligheid manifesteren zich vaak in de eerste fase,
terwijl andere patiënten overdreven uitgelaten, claimend of opdringerig worden. De
emotionele onverschilligheid t.a.v. ingrijpende levensgebeurtenissen zoals overlijden van
familie of geboorte van kleinkinderen is vaak bijzonder pijnlijk voor direct betrokkenen.
Inzicht in de eigen situatie ontbreekt. De patiënt is ervan overtuigd dat anderen
verantwoordelijk zijn voor ontstane conflicten, aanrijdingen in het verkeer e.d.
- Ongedurigheid of rusteloosheid manifesteert zich in het voortdurend heen en weer
lopen in huis of het herhaaldelijk buitenshuis wandelen volgens vaste routes.
- Een veranderd eetpatroon zich uitend in gulzigheid en overmatig snoepen leidt
regelmatig tot aanzienlijke gewichtstoename.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 28

- Obsessief-compulsief gedrag komt tot uiting in het extreem vasthouden aan tijden
(maaltijden, koffie e.d.), het gefixeerd zijn op bepaalde activiteiten (legpuzzels maken,
tellen van voorwerpen, verzamelen van dingen) en patronen of schema’s.
- Impulsiviteit en onvermogen tot financieel overzicht kunnen de patiënt en familie tot
hoge schulden brengen (bestellen bij postorderbedrijven).
- De zelfverzorging gaat in de meeste gevallen sterk achteruit, waarbij vervuiling van de
patiënt door dagelijkse aansporing door de verzorger kan worden voorkomen.
- De spontane spraak wordt minder: de patiënt neemt geen deel meer aan gesprekken,
geeft slechts korte antwoorden op vragen en kan af en toe niet op bepaalde woorden
komen. Ook kan het voorkomen dat de patiënt een woord of een deel daarvan veelvuldig
herhaalt. De spraakstoornissen verergeren geleidelijk. Uiteindelijk verliest de patiënt
zijn/haar spraakvermogen. Het verlies van taalvaardigheid houdt direct verband met
achteruitgang van de temporale- of slaapkwabben van de hersenen.
2.4.5 Andere vormen van fronto-temporale dementie
Progressieve afasie (PA)
Ernstige stoornissen in het taalgebruik kenmerken PA. Patiënten gaan minder praten en
treden benoemingsstoornissen op. Ook het uitspreken van woorden gaat moeizaam.
Tevens ontstaan er problemen met lezen en grammaticale en spellingsfouten bij het
schrijven. Een aantal PA-patiënten ontwikkelt na enkele jaren tevens de typische
gedragsveranderingen zoals die voorkomen bij FTD.
Semantische dementie
De semantische dementie is een vorm van progressieve afasie. De patiënten met deze
aandoening spreken vloeiend en spontaan maar missen diepgang. De betekenis van
afzonderlijke woorden wordt niet meer begrepen. De patiënt probeert actief de betekenis
van woorden te achterhalen door vragen te stellen. Het korte termijn geheugen, de
visueel-ruimtelijke functies en het lezen en schrijven zijn normaal. Daarnaast treden
gedragsveranderingen op, zoals het verlies van emotionele betrokkenheid en het
ontstaan van compulsieve bezigheden (dagenlang legpuzzels e.d.).
FTD met motorisch voorhoornlijden
In minder dan 5% van de gevallen gaat FTD gepaard met motorisch voorhoornlijden.
Deze laatste aandoening wordt ook wel aangeduid met de Engelse term ‘Motoric Neuron
Disease’ (MND). In Nederland zijn slechts enkele families bekend waarbij een combinatie
van deze aandoeningen voorkomt. Het ziektebeeld is gelijk aan dat van FTD. In de loop
der tijd ontwikkelen zich slikstoornissen en vaak overlijden patiënten binnen enkele jaren
aan problemen met de ademhaling.
Ziekte van Pick
In ongeveer 20% van de FTD gevallen worden zogenaamde Pick-lichaampjes in de
hersenen aangetroffen. Men spreekt dan van de ziekte van Pick. Deze lichaampjes, die
bestaan uit gezwollen of anderszins afwijkende hersencellen, kunnen alleen na het
overlijden van de patiënt door een microscoop worden waargenomen.
2.4.6 Therapie bij fronto-temporale dementieën
Er is geen specifieke medicatie beschikbaar voor de behandeling van fronto-temporale
dementieën. Er is onderzoek gaande naar een groep medicijnen die bekend staat onder
de moeilijke naam NMDA-antagonisten. Dit zijn medicijnen die een bepaalde
transmitterstof (glutamaat) in de hersenen verlagen. Het is nog onduidelijk of deze
medicijnen het ziekteproces bij fronto-temporale dementie kunnen afremmen. Voor de
behandeling van ontremd gedrag wordt wel gebruik gemaakt van antidepressiva, antiepileptica,
antipsychotica en rustgevende medicatie.
Naast medicatie is de begeleiding van de familie erg van belang. Enerzijds omdat het
gedrag van mensen met deze vorm van dementie voor familieleen vaak erg
confronterend is. Anderzijds is specialistische begeleiding gewenst bij het vermoeden op
een erfelijke/familiaire variant. (J van Ingen, 2000)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 29

2.5 Parkinson
Na de ziekte van Alzheimer en vasculaire dementie is de ziekte van Parkinson de meest
voorkomende oorzaak van dementie. Van de naar schatting 180.000 dementerenden in
Nederland lijdt circa 6% (11.000) aan deze ziekte. Dit is ongeveer een kwart van alle
Parkinsonpatiënten. Hoewel de ziekte van Parkinson ook op jongere leeftijd tot uiting kan
komen, zijn de meeste patiënten boven de vijftig. De ziekte van Parkinson werd in 1817
voor het eerst beschreven door de Engelse arts James Parkinson. De oorzaak van de
ziekte is tot op heden niet bekend. Parkinson wordt ook wel gerekend tot het subcorticale
type. Subcorticale dementie verwijst naar dementievormen waarbij vooral de witte stof,
het binnenste van de hersenen, is aangedaan. Hierbij staat traagheid in het denken en
handelen voorop en vaak blijkt het moeilijk om informatie uit het geheugen op te halen.
De geheugeninformatie is dan wel aanwezig maar het duurt erg lang voordat de
herinneringen aan de oppervlakte komen. Bij dit type van dementie is de herkenning
meestal nog wel goed.
2.5.1 Symptomen
Net als bij de ziekte van Alzheimer gaan ook bij de ziekte van Parkinson hersencellen
verloren. Alzheimerpatiënten verliezen vooral hersencellen in de buitenste laag van hun
hersenen, de zogenaamde hersenschors. Parkinsonpatiënten daarentegen verliezen
hersencellen in een veel dieper in de hersenen gelegen gebied; de zogenaamde
substantia nigra. De hersencellen in dit gebied produceren de stof dopamine. Deze
chemische boodschapper of neurotransmitter speelt een belangrijke rol bij de aansturing
van de spieren. Door het afsterven van deze hersencellen, produceren
Parkinsonpatiënten te weinig dopamine. Als gevolg hiervan wordt de ziekte van Parkinson
gekenmerkt door aantasting van het bewegingsapparaat. Dit komt vooral tot uiting in
een afwijkende lichaamshouding, spierstijfheid, ongecontroleerde bewegingen, sterk
beven en traagheid in de beweging. Een deel van de Parkinsonpatiënten ontwikkelt in
een later stadium ook dementie. Ondanks dat de symptomen met de jaren verergeren,
kent de ziekte van Parkinson geen dodelijke afloop.
2.5.2 Medicatie
Net als voor de ziekte van Alzheimer bestaat er nog geen geneesmiddel voor de ziekte
van Parkinson. De medicatie is daarom vooral gericht op het aanvullen van het tekort
aan dopamine. Hiervoor wordt veelal gebruik gemaakt van Levodopa, ook wel L-dopa
genoemd. Na toediening wordt L-dopa in het lichaam omgezet in dopamine. Helaas kan
hiermee niet het volledige tekort aan dopamine teniet worden gedaan.
Recent is een nieuwe generatie geneesmiddelen ontwikkeld die bij proefdieren de ziekte
van Parkinson kunnen stopzetten. Van een van deze producten, THC346, zal binnenkort
de werkzaamheid bij Parkinsonpatiënten worden getest. De werking is gebaseerd op het
voorkomen van verdere sterfte van hersencellen. Deze producten kunnen de door de
ziekte ontstane schade niet repareren. Voordat deze geneesmiddelen verkrijgbaar zullen
zijn, moeten ze eerst uitvoerig worden getest op hun werkzaamheid. Aangezien het
afsterven van hersencellen ook een belangrijke rol speelt bij de ziekte van Alzheimer,
kunnen deze nieuwe geneesmiddelen mogelijk ook worden gebruikt voor de behandeling
van deze ziekte.
(Alzheimer Nederland, 2007)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 30

2.6 Overige vormen van dementie
Naast de meest voorkomende vormen van dementie, zijn er nog vele andere. Deze zal ik
hieronder kort omschrijven.
2.6.1 Dementie als gevolg van de ziekte van Huntington
De ziekte van Huntington is een erfelijke aandoening waarbij vooral de hersenschors en
de basale ganglia (dit is een kleine kern van gespecialiseerde zenuwcellen in de
hersenen) worden aangetast. In het gevorderde stadium van deze ziekte ontstaat ook
dementie. De ziekte van Huntington hoort bij het type subcorticale dementieën.
2.6.2 Dementie als gevolg van de ziekte van Creutzfeld-Jacob
Bij deze ziekte is een virus de veroorzaker. In de volksmond is de ziekte meer bekend als
“gekkekoeienziekte.” Naast het dementiesyndroom zijn er ook andere karakteristieke
kenmerken aanwezig. Deze ziekte verloopt snel. Meestal overlijdt de patiënt binnen een
jaar.
2.6.3 Dementie als gevolg van stoornissen in de bloedvoorziening van de
hersenen
Dit type dementie noemt men ook wel vasculaire dementie. Hierbij ligt de oorzaak in een
stoornis in de doorbloeding van de hersenen. Er kan hierbij sprake zijn van een kapot
bloedvat (hersenbloeding) of een verstopt bloedvat (herseninfarct). In beide gevallen
raakt het hersenweefsel beschadigd. De symptomen zijn afhankelijk van de ernst en de
plaats van de beschadiging.
2.6.4 Dementie als gevolg van een HIV-infectie
HIV, ofwel Human Immunodeficiency Virus, is de veroorzaker van AIDS. Dit virus tast het
immuunsysteem van het lichaam aan waardoor mensen extra vatbaar worden voor
infectieziekten. Als gevolg van deze verhoogde vatbaarheid kan bijvoorbeeld hersenvlies
of hersenontsteking ontstaan waarbij het hersenweefsel beschadigd raakt.
2.6.5 Dementie als gevolg van middelenmisbruik
Het gaat hierbij om bijvoorbeeld alcohol, vluchtige stoffen (lijm, gassen), drugs en
sommige medicijnen. Vaak is dit proces omkeerbaar, hoewel er bij chronisch
middelenmisbruik van vooral alcohol blijvende beschadigingen in de hersenen kunnen
ontstaan (Korsakov).
2.6.6 Dementie als gevolg van ernstig hoofdletsel
Afhankelijk van de plaats van de beschadigde delen in de hersenen, kunnen er ook
verschijnselen van dementie ontstaan.
2.6.7 Dementie door somatische, niet specifiek neurologisch ziekten
Stofwisselingsstoornis, zoals suikerziekte en lever- of nieraandoeningen, kunnen het
functioneren van de hersenen negatief beïnvloeden. Aandoeningen van hart en/of longen
verminderen vaak het vermogen om voldoende zuurstof op te nemen. Hierdoor kunnen
de hersenfuncties worden aangetast. Bij somatische aandoeningen is het proces veelal
omkeerbaar. Zodra de oorzaak wordt bestreden, verdwijnen ook de symptomen.
2.6.8 Dementie als gevolg van psychiatrische aandoeningen
Bij sommige psychiatrische aandoeningen worden bewustzijn, concentratievermogen en
maatschappelijk functioneren negatief beïnvloed. Met name bij depressieve stoornissen is
dit het geval. Vooral bij oudere mensen komt het wel eens voor dat er gedacht wordt aan
dementie, terwijl de oorzaak een onderliggende ernstige depressie is.
(J van Ingen, 2000)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 31

Bijlage 3 - Dementie en zijn verloop
In dit hoofdstuk ga ik in op verschillende onderwerpen die met dementie te maken
hebben. Dit is nog wel in zijn algemeenheid. Het hoofdstuk hierop zal ik ingaan op de
verpleegkundige zorg ten opzichte van dementie.
3.1 Beloop van dementie
Volgens de klassieke definitie is dementie een aandoening die in de loop der tijd steeds
verder verslechtert en die ongeneeslijk is. Dit is het beeld dat past bij bijvoorbeeld de
ziekte van Alzheimer. Volgens de moderne definitie wordt dementie echter gedefinieerd
als een toestandsbeeld van slecht cognitief functioneren, maar dat zegt dan verder niets
over de onderliggende oorzaak of het beloop. Volgens deze definitie bestaan er dus ook
dementiële toestandsbeelden die tijdelijk van aard zijn, die na behandeling weer
opknappen. Het nut van deze definitie is de waarschuwing dat er soms herstel mogelijk
is. Het is met andere woorden altijd gewenst om zorgvuldig diagnostiek te verrichten als
iemand een dementerende indruk maakt. Je mag er nooit zomaar van uitgaan dat
iemand toch niet meer zal herstellen, als je niet zeker weet wat er precies aan de hand
is.
3.2 Specifieke stoornissen bij dementie
In hoofdstuk één is er uitgelegd hoe de hersenen werken. Nu gaan we kijken naar de
specifieke stoornissen die voorkomen bij de verschillende soorten dementie. De
belangrijkste stoornissen zijn, inprentingsstoornissen, afasie, apraxie, agnosie, apathie,
agitatie, stemmingsstoornissen, angst, wanen en hallucinaties, ontremming en
vluchtgedrag.
3.2.1 Inprentingsstoornissen
Bij veel dementieën komen inprentingstoornissen voor. Inprenting is op twee manieren
van groot belang voor ons:
1. Alles wat we belangrijk vinden, slaan we op in ons langetermijngeheugen.
2. Alles wat we willen gaan doen, slaan we op in ons werkgeheugen.
Inprentingsstoornissen leiden dus op verschillende manieren tot problemen.
Er vindt geen of gebrekkige opslag in het langetermijngeheugen plaats. Dingen
die iemand meegemaakt heeft of net gezegd heeft, zijn verdwenen.
Het wordt voor de dementerende oudere moeilijk om dingen te gaan doen, omdat
hij niet goed kan onthouden wat hij gaat doen.
Inprentingsstoornissen leiden tot desoriëntatie. Je moet namelijk:
o Kunnen onthouden hoe laat het ongeveer is, anders raak je
gedesoriënteerd in tijd
o Kunnen onthouden waar je bent of waar je naar toe gaat, anders raak je
gedesoriënteerd in plaats.
o Kunnen onthouden wie degene is die tegenover je staat, anders raak je
gedesoriënteerd in persoon
3.2.2 Afasie, apraxie en agnosie
Afasie: het onvermogen om gesproken taal te begrijpen (sensorische afasie), het
onvermogen te spreken (motorische afasie) en het onvermogen om gesproken taal te
begrijpen en te spreken (gemengde afasie).
Apraxie: het onvermogen om handelingen goed uit te voeren. Bijvoorbeeld niet meer
weten hoe je moet eten of jezelf moet aankleden.
Agnosie: het onvermogen om zaken te herkennen.
Deze stoornissen zorgen ervoor dat het voor dementerende mensen zeer moeilijk
gemaakt wordt om grip op de wereld te houden en om hun omgeving adequaat te
beïnvloeden. Dit levert veel frustratie op. (T Hazelhof, 2004)
Ook zijn er nog aanvullende symptomen te noemen, zoals agitatie, apathie,
stemmingsstoornissen, angst, wanen, hallucinaties, ontremming en vluchtgedrag
Dementie, Annemarie de Jonge Page 32

3.3 Gedrag en beleving
Het gedrag van patiënten die aan een dementiesyndroom lijden is beter te begrijpen als
er een beeld is van de verschillende factoren die dit gedrag beïnvloeden.
De verschillende typen dementie hebben elk hun specifieke invloed op het gedrag van de
dementerende patiënt. Daarnaast zijn er andere factoren die invloed hebben op de wijze
waarop het dementiesyndroom tot uiting komt. Denk hierbij aan lichamelijke factoren,
persoonlijkheid, levensloop en vaardigheden die aangeleerd zijn om met moeilijkheden
om te gaan. Zij vormen de basis voor het omgaan met deze patiënten. Gedrag is altijd
de resultante van een voortdurende interactie van de persoon en zijn omgeving. Bij
mensen die aan een dementiesyndroom lijden wordt het gedrag bepaald door factoren
vanuit de specifieke ziekte, zoals cognitieve en lichamelijke achteruitgang en daarnaast
door factoren als ziektebesef, persoonlijkheid, verworven vaardigheden, levensloop en
sociale omgeving.
3.3.1 Cognitieve achteruitgang
Ieder type dementie heeft zijn eigen patroon van cognitieve achteruitgang. Tussen deze
patronen bestaan grote individuele verschillen. Bij een progressief verlopend
dementiesyndroom is de dementerende door de cognitieve achteruitgang steeds minder
in staat informatie op te nemen en te verwerken. Het zelfstandig functioneren wordt
hierdoor bedreigt. We zien uiteindelijk een patiënt die voor al zijn behoeften afhankelijk
is van anderen en teruggetrokken in zichzelf tot weinig tot geen contact meer heeft met
mijn omgeving.
Problemen op het gebied van geheugen en oriëntatie staan bij sommige typen dementie
op de voorgrond: besef van tijd kwijtraken, de weg niet meer kunnen vinden, mensen
om je heen niet meer herkennen, dit alles heeft invloed op het gedrag.
De mate waarin de taalfunctie is aangetast, is bepalend of iemand in staat is te vertellen
wat hij wil of te vragen wat hij nodig heeft. Taalstoornissen leiden er toe dat de
dementerende niet altijd begrijpt wat de ander zegt. Bij patiënten met kenmerken van
een subcorticaal dementiesyndroom bemoeilijken spraakproblemen soms de
communicatie. Het contact met aanderen kan daardoor verstoord raken. De
dementerende leeft vaak in een wereld van onbegrip en misverstanden. Ook het niet
meer logisch kunnen nadenken en redeneren draagt bij tot het ontstaan van
misverstanden.
Probleem: Uit zich in:
Geheugenverlies Besef van tijd, plaats en persoon kwijtraken
Taalstoornis Niet begrijpen van vragen/verhalen etc
3.3.2 Lichamelijke factoren
Het verloop van het dementeringsproces gaat gepaard met een algemene achteruitgang
van het lichamelijk functioneren. De verschillende dementievormen hebben elk andere
gevolgen voor dit proces. Bij subcorticale beelden zijn bijvoorbeeld vaker motorische
problemen te zien. Patiënten met een corticaal dementiesyndroom hebben, zeker in de
beginfase, een goede lichamelijke conditie. Goede observatie van de lichamelijke conditie
is bij dementerenden extra belangrijk, omdat zij zelf klachten hierover vaak niet uiten.
Ook zintuigproblemen worden meestal niet door de patiënt zelf aangegeven en leiden
nogal eens tot onnodige problemen. Benauwdheid tengevolge van hartklachten of
longproblemen kan de oorzaak van onrust bij de patiënt zijn. Ook koorts en
urinewegproblemen, zoals een infectie of een volle blaas, zijn bekende veroorzakers van
onrustig gedrag. Pijn wordt niet altijd aangegeven, maar is vaak door een duidelijke
gedragsverandering waar te nemen. Vermoeidheid, die bij ouderen sneller optreedt, kan
zich uiten in wegsuffen.
Probleem: Uit zich in:
Hartklachten, longproblemen, Onrustig gedrag
koorts en urinewegproblemen
Pijn Gedragsverandering (boos, opstandig)
Vermoeidheid Wegsuffen
Dementie, Annemarie de Jonge Page 33

3.3.3 Ziektebesef en ziekte-inzicht
In een vroeg stadium van dementie heeft de patiënt vaak het besef dat er ‘iets’ met hem
aan de hand is, een gevoel dat er iets niet klopt. Dit geeft hij niet altijd aan, soms blijkt
het uit het feit dat hij zich terugtrekt uit sociaal contact of confrontaties met mislukken of
falen vermijdt. Dit noemen we ziektebesef. Ziekte-inzicht gaat verder. De patiënt weet
dan wat er aan de hand is en wat de consequenties voor hem zijn. Bij corticale
dementiesyndromen komt ziekte-inzicht zelden voor. Bij sub-corticale vormen van
dementie kan er, zeker in de beginfase, wel sprake zijn van ziekte-inzicht; de patiënt
weet bijvoorbeeld dat hij minder snel zaken kan verwerken en dat dit tot problemen
leidt.
Naarmate het dementieproces voortschrijdt is reflectie op de eigen persoon meestal niet
meer mogelijk en verdwijnt het ziektebesef. De praktijk lijkt niet altijd in
overeenstemming met de theorie. Soms geven mensen, tegen de verwachting in, juist in
moeilijke situaties blijk van een besef dat het niet goed gaat. Bij andere vormen van
dementie, zoals bij subcorticale typen, is het ziektebesef vaak sterker aanwezig. Dit
besef gaat nogal eens gepaard met emoties als opstandigheid, boosheid en verdriet,
maar ook met angst. Vaak is er bij deze patiënten ook sprake van een sombere
stemming of een depressie.
Probleem: Uit zich in:
Ziektebesef Het gevoel hebben dat er iets niet klopt
Sombere stemming/depressie, opstandigheid
Zieke-inzicht Weten wat er aan de hand is
3.3.4 Persoonlijkheid
Onder het begrip persoonlijkheid wordt hier verstaan het geheel van kenmerken en
eigenschappen dat bepaald wie de persoon is en hoe die zich gedraagt. Dit kunnen
erfelijke kenmerken zijn, zoals temperament, maar ook vaardigheden die iemand zich in
de loop van zijn leven heeft eigen gemaakt, zoals de manier waarop iemand met
moeilijkheden omgaat of op emoties reageert.
De persoonlijkheid bepaalt en kleurt het gedrag van ieder mens en dus ook van een
dementerende. Maar het dementeringsproces heeft ook invloed op de persoonlijkheid.
Soms treedt een verscherping op van bepaalde aspecten van de persoonlijkheid, soms
verdwijnen juist de scherpe kantjes ervan. De persoonlijkheid bepaalt in belangrijke
mate hoe een individu reageert op zijn cognitieve achteruitgang. Verlies van functies en
vaardigheden betekent verlies van controle en houvast. Een afhankelijk ingesteld
persoon zal zijn zaken eerder aan de ander overlaten en zich passief opstellen, dan
iemand die de touwtjes liever zelf in handen had.
Mensen verschillen in de mate waarin zij de dingen die hen overkomen toeschrijven aan
zichzelf of juist aan wat er van buiten op hen af komt. Iemand met een sterk gevoel zelf
controle te hebben over wat hem overkomt, raakt sneller geïrriteerd, opstanding of juist
depressief van fouten die hij maakt of van zijn onvermogen tot iets, dan een ander die
juist het idee heeft dat het lot bepaalt wat hem overkomt.
Probleem: Uit zich in:
Dementeringsproces Verscherping persoonlijkheid of verdwijnen
van scherpe kantjes
Afhankelijk ingesteld persoon Apathie
Zelfstandig persoon Opstandigheid, wil alles zelf kunnen/doen
Dementie, Annemarie de Jonge Page 34

3.3.5 Levensverhaal
Levensloop, persoonlijkheid en verworven vaardigheden zijn als factoren van invloed op
het gedrag natuurlijk niet los van elkaar te zien. De levensloop met al zijn
gebeurtenissen, mogelijkheden en beperkingen heeft invloed op hoe iemand nu in het
leven staat, terugblikt en vooruit kijkt. Informatie over de levensloop en de belangrijke
gebeurtenissen die zich hierin hebben voorgedaan geeft inzicht in het huidige gedrag van
een patiënt. Ervaringen uit het verleden met de bijhorende emoties komen boven alsof
ze zich nu afspelen, zoals oorlogservaringen. Deze tijdsgebonden ervaringen hebben op
veel ouderen invloed.
Daarnaast zijn er de individuele gebeurtenissen: verlies van dierbaren, ouders, partners,
kinderen etc kunnen opnieuw beleefd worden. Traumatische ervaringen zoals
ongelukken, mishandelingen etc komen soms boven en kunnen aanleiding geven tot
hevige emotionele reacties. Als informatie uit het recente en verre verleden niet meer
toegankelijk is, verdwijnt ook de herinnering aan de laatste veranderingen in de
levenssituatie.
Probleem: Uit zich in:
Tijdsgebonden ervaringen Emoties van toen komen weer boven alsof
ze zich nu afspelen
3.3.6 Sociale omgeving
Patiënten met een dementiesyndroom zijn in toenemende mate afhankelijk van hun
omgeving. Zij hebben de zorg van hun omgeving nodig om zich staande te houden. Hoe
de sociale omgeving reageert en de noodzakelijke zorg verleent, is onder meer
afhankelijk van hoe de relatie met de oudere was in betere tijden. Gedrag ontstaat in
wisselwerking met die omgeving. Gevoelens van onveiligheid, zich uitend in onrustig en
zoekend gedrag, kunnen versterkt of juist weggenomen worden door de naasten.
Een dementerende is zeer gevoelig voor het relationele aspect in het contact met
anderen. Als de betekenis van woorden wegvalt, blijft over dat wat ertussen mensen is:
de verhouding en de gevoelens. Dementerenden reageren sterk op de non-verbale
aspecten in het gedrag van de ander. Familie en hulpverleners hebben nogal eens te
hoge verwachtingen van een dementerende. Er kan dan ergernis optreden bij de patiënt
of het gevoel van tekortschieten. Dit werkt een passieve opstelling in de hand. Wanneer
men de ander onderschat, ziet men vaak reacties van boosheid en gekrenktheid.
Het samenleven met andere dementerenden in één huiskamer kan zowel frustraties
opleveren als dat het de interactie stimuleert. Hierdoor kan bijvoorbeeld iemand die thuis
erg passief was, juist opbloeien in het contact en met plezier aan activiteiten deelnemen.
Probleem: Uit zich in:
Familie heeft te hoge verwachtingen Ergernis, gevoel van tekort schieten
Onderschat worden Boosheid en gekrenktheid
Dementie, Annemarie de Jonge Page 35

3.3.7 Woonomgeving
Ook de woonomgeving heeft een belangrijke invloed op het gedrag. De eigen vertrouwde
omgeving met meubels en spullen waar iemand aan gehecht is, biedt de veiligheid die zo
belangrijk is voor iemand die de grip op het leven verliest. Hoewel praktische veiligheid
en comfort voor dementerenden belangrijk zijn, kunnen veranderingen aanleiding geven
tot verwarring en irritatie. Bij de ziekte van Alzheimer komt nogal eens drang tot
bewegen en lopen voor, het huis is dan letterlijk te klein.
Verandering van omgeving door ziekenhuisopname of verhuizing gaat vaak samen met
een achteruitgang van functioneren. Oriëntatieproblemen lijken te verergeren, onrust
neemt toe, de patiënt gaat vaak op zoek naar zijn huis. Men moet niet onderschatten
welke invloed regels op het gedrag van dementerenden hebben. Als de behoefte aan
structuur voor iemand belangrijk is, biedt een duidelijke regelmaat houvast en veiligheid.
Strakke regels met veel moeten en weinig mogen dragen bij tot enerzijds verzet en
agressie en anderzijds passiviteit en apathie. Dit is afhankelijk van de manier waarop
iemand in zijn leve gewoon is te reageren op regels die hem opgelegd worden.
Probleem: Uit zich in:
Veranderingen in wonen Verwarring, irritatie
Verandering van omgeving (verhuizing, ziekenhuis) Achteruitgang van functioneren
(Oriëntatieproblemen, toename van onrust)
Strakke regels met veel moeten en weinig mogen Enerzijds verzet en agressie
Anderzijds passiviteit en apathie
3.3.8 Beleving van dementie
Het is moeilijk om er achter te komen hoe dementerenden hun achteruitgang beleven.
Daarom moeten wij ons een voorstelling maken uit het gedrag dat we waarnemen. Als
iemand zelf niet meer kan zeggen wat hij denkt en voelt, dreigt het gevaar van eigen
interpretaties van het gedrag van de ander.
De beleving van dementie beschrijven door in de huid van de ander te kruipen en het
van daaruit te bewoorden, geeft een onwezenlijk beeld. Reflecteren van wat er zich in de
gedachtewereld afspeelt, is juist wat de dementerende niet meer kan en dus de kern van
het probleem. Er zijn in de literatuur wel prachtige voorbeelden beschreven die een, naar
het lijkt, realistisch beeld geven. Het blijven echter interpretaties. Alleen wanneer er
sprake is van ziekte-inzicht, zijn er gedachten over de achteruitgang en reflecties op het
proces van dementering. Deze kunnen emoties oproepen. In de meeste situaties gaat het
voornamelijk om een besef dat het niet goed gaat.
De emoties die ontstaan, zijn een reactie op hoe de dementerende de situatie ziet en
ervaart. Inzicht verkrijgen in de belevingswereld van een persoon die lijdt aan een
dementiesyndroom betekent dat je, je een beeld vormt van hoe die persoon zijn
werkelijkheid ziet en beleeft. Observatie van het gedrag, dus ook van de emoties van de
dementerende als uniek persoon, geeft meer inzicht en daarmee houvast voor de
omgang.
Probleem: Uit zich in:
Dementerenden kunnen niet meer vertellen Zelf interpreteren van de beleving van
hoe zij hun ziekte beleven (geen ziekte-inzicht) dementerenden
Observatie van het gedrag
( M Duijnstee, M Blom, 1999)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 36

3.4 Veelvoorkomende gedragsproblemen
Dementie is een groep symptomen die als enige overeenkomst hebben dat ze de
hersenen aantasten en daarmee het waarnemen, denken, voelen, willen en gedrag.
Naast dementie kent men de psychiatrische aandoeningen die in de hersenen spelen.
Psychiatrische aandoeningen komen voort uit afwijkingen in de hersenstofwisseling.
Dementie en psychiatrische aandoeningen komen dus voort uit verandering in de
hersenen. Samengevat zijn dit aanleidingen die leiden tot probleemgedrag bij dementie:
Dementie tast de hersenen aan waardoor gedrag op een problematische manier
kan veranderen.
Bij Alzheimer is de oorzaak nog niet bekend. Maar in grote lijnen speelt er zich in de
hersenen een ziekteproces af waarbij de hersencellen in volume en functie afnemen. Na
overlijden is met het blote oog te zien dat het totale volume van de hersenen is
afgenomen.
Bij vasculaire dementie is het hersenweefsel beschadigd. Dit is ontstaan als gevolg van
een stoornis in de bloedvoorziening van de hersenen, een hersenbloeding of
herseninfarct. Er zijn hierbij vele hersencellen afgestorven.
Alzheimer, vasculaire dementie, fronto-temporale dementie en dementie met lewylichaampjes
zijn typen waarbij de hersencellen zelf, zijn beschadigd. Bij de ziekte van
Parkinson is er een tekort aan een neurotransmitter, dopamine. Hierdoor kan de
impulsgeleiding niet goed verlopen, wat het gedrag weer aantast.
Dementie kan de hersenen zodanig veranderen dat er ziektebeelden ontstaan die
lijken op psychiatrische aandoeningen.
Dementie kan psychiatrische aandoeningen waaraan iemand vroeger geleden
heeft, weer naar boven halen.
Bij ongeveer 90% van de ouderen die dement worden is er op enig moment sprake van
probleemgedrag. Vaak is dit agressief of geagiteerd gedrag en apathisch gedrag.
Er moet rekening mee worden gehouden dat de vorm van het probleemgedrag varieert
met de ernst van de dementie.
Depressie en angst komen het meest voor bij beginnende dementie. Ook is er een
samenhang van depressie met agressie, dat wil zeggen bij het samengaan van
depressie en dementie is de kans op agressie groter.
Aandacht vragen, vragen stellen en zweven, komen mee voor bij matige
dementie.
Vloeken, roepen en agressie komen het meest voor bij ernstige dementie.
Het hebben van wanen gaat vaak samen met agressie. Vanuit een waan worden
soms gewone handelingen als bedreigend ervaren en gaat de ouder zich
verdedigen.
Psychotische symptomen nemen toe naarmate de dementie vordert.
Het hebben van hallucinaties hangt vaak samen met zich slechte kunnen
verzorgen.
Gedragsproblemen die veelvuldig voorkomen zijn agressief gedrag, achterdocht, apathie,
claimend gedrag, angst, vluchtgedrag en (seksueel) ontremd gedrag. Hieronder zal ik
beschrijven waar deze gedragsproblemen vandaan komen. (T Hazelhof, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 37

3.4.1 Agressie bij dementie
Agressief gedrag komt bij 20% van de dementerende ouderen voor. Agressie is het al of
niet met opzet uitvoeren en/of nalaten van handelingen waardoor anderen en/of jijzelf
schade ondervinden. Agressief gedrag kan je indelen onder het kopje, 3.3.1 cognitieve
achteruitgang en 3.3.6 sociale omgeving. Onder cognitieve achteruitgang omdat de
dementerende de realiteit niet altijd meer begrijpt, waardoor er misverstanden kunnen
ontstaan waar agressie op volgt. Ook de sociale omgeving heeft invloed op het humeur
van de dementerende. Als bijvoorbeeld de familie teveel van hem verwacht kan dit
frustraties en dus agressie opwekken maar dat kan ook als hij onderschat wordt.
‘Al of niet met opzet’ geeft aan dat de ‘dader’ de agressie niet altijd met voorbedachten
raden hoeft te plegen. Er worden twee vromen van agressie onderscheiden: Verbale
(schelden, spotten, beledigen enz) en non-verbale agressie (schoppen, slaan, bijten enz).
Oorzaken van agressie bij dementie
Als je naar oorzaken van agressie kijkt, moet je, je altijd realiseren dat er niet één
oorzaak is. De oorzaken worden dan ook wel risicofactoren genoemd, waarbij geldt dat
aan hoe meer risicofactoren voldaan wordt hoe groter de kans is dat er agressie
optreedt. De verschillende risicofactoren zijn:
Man zijn. Agressie komt vaker voor bij mannen dan bij vrouwen.
Aanleren. Agressief gedrag kan aangeleerd zijn, als de vader vaak agressie
gebruikt is de kans groot dat zijn kinderen dit gedrag overnemen. Of als je
geleerd hebt dat je met agressief gedrag je zin krijgt, zul je dit gedrag herhalen.
Frustratie. Wellicht de grootste aanleiding tot agressie is frustratie. Veel mensen
reageren met agressie als dingen niet lukken of als ze gehinderd worden in het
uitvoeren van zaken die ze van plan waren.
Territorium. Inbreuk maken op het persoonlijk territorium van iemand roept vaak
agressief gedrag als verdediging op. Doordat dementerenden vaak hun omgeving
niet meer goed (kunnen) begrijpen, zullen zij zich eerder bedreigd voelen en
agressief reageren om de door hen ervaren dreiging teniet te doen. Ook wanen en
hallucinaties kunnen leiden tot het zich bedreigd voelen door anderen of de
omgeving.
Impulscontroleverlies. Ten gevolge van hersenbeschadigingen als mogelijke
oorzaak van agressief gedrag. Doordat er bij dementie hersencellen afsterven,
beschadigd worden, ontstaan van ‘kortsluitingen’, of dat er een tekort is aan
bepaalde neurotransmitters, kunnen impulsen niet meer goed worden voorgeleidt.
( M Duijnstee, M Blom, 1999)
Waarom reageren dementerende ouderen regelmatig agressief?
Er is veel frustratie bij dementerende ouderen: de grip op het dagelijkse leven wordt
minder, handelingen die ze uit willen voeren lukken niet zo goed meer. Anderen
bemoeien zich veel met de oudere en bepalen veel voor hem/haar. Ook voelen
dementerende ouderen zich vaak onbegrepen.
Te vaak geconfronteerd worden met je eigen onvermogen is natuurlijk ook niet goed.
Vaak komen anderen binnen het territorium van dementerende zonder dat deze
begrepen heeft waarom zij dat doen. De oudere is zijn hele leven voor zichzelf
opgekomen en dan is afhankelijk zijn krenkend. Dementerenden die opgenomen zijn,
worden vaak benaderd door verzorgenden die iets van ze willen zonder dat zij begrijpen
wat en waarom. Ook leidt de verzorging vaak tot een teveel prikkels. Verzet en
verdediging door middel van agressie is dan vaak de manier om zichzelf te beschermen.
Ook kunnen de slechter wordende hersenen soms het aantal prikkels dat ze tegenkomen
niet aan (tekort aan neurotransmitters, tekort aan gezonde hersencelen) en reageren
mensen agressief als ze overprikkeld worden. (T Hazelhof, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 38

3.4.2 Achterdocht bij dementie
Ziekelijke achterdocht is een psychiatrische aandoening, dat betekent dat er in deze
paragraaf gesproken wordt over mensen die al leden aan ziekelijke achterdocht en die
daarbij zijn gaan dementeren.
In de waarneming komen prikkels binnen. Al deze prikkels worden beoordeeld op belang
in de thalamus. De belangrijkste prikkels worden doorgelaten en de rest wordt
‘weggegooid’. Dat wat we wel van belang achten voor ons zelf, daar richten we de
aandacht op. We registeren en voorspellen tegelijkertijd wat er zal gaan gebeuren.
Eigenlijk voorspellen we allemaal wat de ander zal gaan doen en waarom hij dat doet. Bij
achterdocht gaat deze voorspelling fout en denkt men ten onrechte dat men benadeeld
wordt. Alles wat er gebeurt wordt dan gezien als een bevestiging van wat men al
vermoedde. Loopt de stress hoger op dan wordt de neiging om alles op een
achterdochtige manier te interpreteren sterker. Worden paranoïde mensen dement dan
lukt het ze vaak niet meer om ingewikkelde achterdochtige redeneringen op te bouwen.
Wel blijft het achterdochtige angstige gevoel en kunnen deze mensen dus angstig of
afwerend reageren bij benadering, ook al beseffen ze niet goed meer waarom of kunnen
ze dat niet duidelijk maken. Paranoïde wordt vaak bestreden met neuroleptica en het
opbouwen van een goede band met de persoon in kwestie. Bij dementerende paranoïde
ouderen is het zaak om de medicijnen tegen de achterdocht goed in te stellen zodat het
leven zo ontspannen mogelijk blijft voor de oudere.
Oorzaken van gewone achterdocht bij dementie
Achterdocht komt vooral in het begin van de dementie voor. Demente ouderen hebben
natuurlijk genoeg dingen waarover ze gefrustreerd zijn. Op de eerste plaats is de oudere
vergeetachtig.(3.3.1 cognitieve achteruitgang) Soms raakt hij daardoor spullen kwijt of is
vergeten vanuit welke achtergrond mensen iets zeggen. Ook leidt dementie ertoe dat de
oudere langzamerhand de zeggenschap over zijn eigen leven kwijtraakt. Veel dingen
worden voor hem geregeld zonder hem erin te kennen, ook dit kan achterdocht geven.
(Komt ook door de cognitieve achteruitgang, de oudere kan het zelf niet meer.) Al deze
dingen leveren en vervelend gevoel op. Dementie leidt ertoe dat de oudere geen duidelijk
idee heeft over wie hem op welke manier probeert te benadelen. Tegelijkertijd is de
dementerende oudere snel het overzicht kwijt, vooral in complexere sociale situaties.
Daardoor zullen dementerende ouderen die tot achterdocht neigen vaak snel boos
worden in belastende situaties en dan flink achterdochtig worden. Vervolgens blijft het
vervelende gevoel wel hangen, de aanleiding wordt vergeten en bij een volgende situatie
wordt de oudere weer kwaad en zoekt overal iets achter. Deze schets is natuurlijk wat
zwart-wit en in de praktijk wordt niet iedereen die dementeert achterdochtig. In de
eerste plaats is er ook een aanleg voor, in de tweede plaats verloopt niet ieder
dementeringsproces even stressvol. In de derde plaats verliest de oudere met het verder
dementeren vaak cognitieve vermogens om ingewikkelde achterdochtige
gedachtegangen te bedenken. Wel blijft het achterdochtige gevoel, waarbij de
dementerende oudere dus snel weer boos en opstandig kan worden. (T Hazelhof, 2004)
3.4.3 Apathie bij dementie
Het meest voorkomende gedragprobleem bij ouderen die dementeren is apathie. Het is
ook het meest genoemde symptoom waarop verzorgers afknappen.
Apathie is een stoornis in de motivatie waardoor men niet kan komen tot handelen en/of
men niet kan genieten van zaken waar vroeger wel van genoten werd en/of men niet kan
komen tot het ondernemen van handelingen die kunnen leiden tot een meer ingevuld
bestaan.
Apathie wordt gezien als een stoornis in de motivatie. Personen die apathisch zijn
spannen zich niet in. Ze zijn afhankelijk van anderen om hun activiteiten te regelen.
Apathische mensen willen geen nieuwe dingen leren en tonen een gebrek aan interesse
voor hun eigen problemen. Belangrijk is dat apathie vastgesteld wordt door vergelijking
met het activiteitenniveau van vroeger: het activiteitenniveau is drastisch verlaagd.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 39

Oorzaken van apathie bij dementie
Apathie komt veel voor bij dementie. Onderzoeken geven aan dat ongeveer 13 tot 55%
van de niet-depressieve demente ouderen lijdt aan apathie. Van mensen die lijden aan
een frontale dementie lijdt ongeveer 77% aan apathie. Mensen die depressief en dement
zijn, lijden in 50% van de gevallen aan apathie. Voor apathie bij dementie zijn wel enige
redenen te geven. Dementie tast de hersenen aan, belangrijke gebieden in dit opzicht
zijn:
Het handelen, het uitvoeren van handelingen wordt moeilijker ten gevolge van de
dementie (apraxie)
Het starten van handelingen, dit wordt vaak een probleem ten gevolge van de
aantasting van de voorhoofdskwabben (vandaar dat mensen met een frontotemporale
dementie vaak aan apathie lijden)
Deze twee redenen maken dat mensen niet komen tot het uitvoeren van een handeling
of dat zij de handeling niet naar tevredenheid kunnen uitvoeren. Er is al gezegd dat
demente mensen vaak nog wel het gevoel onthouden dat ze ergens aan oplopen. Dit
heeft tot gevolg dat er zich een cyclus ontwikkelt van:
Niet komen tot een handeling of de handeling niet naar behoren kunnen uitvoeren
Een vervelend gevoel oplopen door falen of niets bereiken en niet meer
gemotiveerd zijn om ergens aan te beginnen
Bij de volgende keer dezelfde handeling moeten uitvoeren, beginnen met een
vervelend gevoel
De dementerende oudere zal onbewust het uitvoeren van die handeling gaan mijden of in
paniek raken als die handeling uitgevoerd moet worden. Langzamerhand worden er
steeds meer handelingen moeilijk uitvoerbaar en wordt er aan al deze handelingen een
vervelend gevoel gekoppeld en komt de oudere tot steeds minder. (3.3.2 lichamelijke
factoren) Minder dingen presenteren leidt ook tot minder tevredenheid.
In de psychologie is bekend dat lage tevredenheid en hogere stress leidt tot minder
pogingen om iets te bereiken. Opname op een gesloten psychogeriatrische afdeling heeft
ook grote gevolgen. Op zo’n afdeling kun je minder leuke dingen tot uitvoering brengen,
bijv. als je zin hebt in een broodje haring maar er niet uit mag om deze te gaan kopen.
In een verpleeghuis worden ook veel handelingen voor je gedaan. (T Hazelhof, 2004)
3.4.4 Claimend gedrag bij dementie
Claimend gedrag is het herhaaldelijk op dezelfde wijze vragen van aandacht voor zichzelf
door de cliënt terwijl het geven van aandacht aan die cliënt niet leidt tot vermindering
van dit gedrag.
Gedragingen die als claimend ervaren worden zijn: roepen, gillen, achter iemand
aanlopen, om aandacht blijven vragen, steeds bellen.
Oorzaken van claimend gedrag bij dementie
Om claimend gedrag bij dementerende ouderen te verklaren moet er gekeken worden
naar twee zaken tegelijk: de omgeving (3.3.6 sociale omgeving en 3.3.7 woonomgeving)
waarin het plaatsvindt en de beloning van het claimend gedrag.
Omgeving
Doordat iemand dementeert ontstaat er, waar dan ook, een situatie waarin op de oudere
gelet wordt. Tegelijkertijd wordt de omgeving kleiner, de oudere kan zich minder vrij
bewegen. Daardoor ontstaat de situatie dat de oudere voornamelijk contact heeft met
zijn verzorgers. Zowal intramuraal als thuis ontstaat er langzaamaan de situatie dat het
grootste gedeelte van het contact bestaat uit een klein aantal personen. Dementerenden
kunnen nog wel leren van gevoelens/beloningen. De wat beperkte interactie leidt ertoe
dat de oudere maandenlang beloond wordt voor de wijze van contact zoeken die hij
gebruikt. Door allerlei oorzaken kan de oudere echter zeer regelmatig contact gaan
zoeken, bijvoorbeeld door: eenzaamheid, verveling en lichamelijk ongemak dat niet
onder woorden kan worden gebracht. Hierdoor zoekt hij regelmatig contact en omdat er
niet goed omgegaan wordt met deze wijze van contact zoeken, wordt dit gedrag als
claimend ervaren. (T Hazelhof, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 40

3.4.5 Angst bij dementie
Angst is een vaag gevoel van onbehagen met een voor de berokkende onbekende
oorzaak. Deze beschrijving heeft goed aan wat er bij demente ouderen en angst aan de
hand kan zijn.
Oorzaken van angst bij dementie
Demente ouderen hebben veel redenen om angstig te zijn.
Greepverlies.Het wordt steeds moeilijker om de wereld onder controle te houden
door het vorderen van dementie.
Benadering door anderen. Anderen benaderen je met vragen en opdrachten en de
dementerende oudere snapt niet wat er verwacht wordt maar wel dat er iets
verwacht wordt. (3.3.6 sociale omgeving)
Onverwacht aanraken. Anderen zitten, voor de verzorging, aan het lichaam van
de oudere, terwijl die de boodschap dat hij aangeraakt zal gaan worden vaak niet
begrepen heeft.
Vertrouwde omgeving kwijt. Soms komt de oudere in een volslagen nieuwe
wereld terecht (verpleeghuis, dagopvang) terwijl de oudere niet onthouden heeft
waarom hij daar naar toe ging en wat hij daar ging doen. Ook kent hij de andere
ouderen niet. (3.3.7 woonomgeving)
Verlies van de eigen identiteit. (3.3.8 beleving van dementie)
Extra gevoeligheid voor angst kan ook ontstaan zijn doordat men een angstige moeder
had. Ook kan angst een teken zijn van het (her)opleven van een depressie.
Dementerende hersenen zijn vaak niet in staat om te onthouden waarvoor ze bang
worden en daardoor wordt de angst een zwevend geheel, men voelt zich ongerust maar
weet niet waarom. Tegelijkertijd kan het zo zijn dat de hersenen die achteruitgaan door
de dementie niet meer in staat zijn om de angst te remmen door rationeel na te gaan
denken. (3.3.1 Cognitieve achteruitgang) (T Hazelhof, 2004)
3.4.6 Vluchtgedrag bij dementie
Zoals gezegd, hebben dementerende mensen steeds minder mogelijkheden om hun
omgeving te beheersen. Ook worden hun hersenen steeds meer overbelast doordat ze
prikkels niet adequaat kunnen verwerken. Tegelijkertijd worden de (verbale)
mogelijkheden om iets aan het hierdoor opgelopen ongenoegen te doen minder. Veel
demente ouderen vertonen daarom vluchtgedrag. (3.3.1 Cognitieve achteruitgang)
Vluchtgedrag: Vluchtgedrag is het zich, al dan niet opzettelijk, verwijderen uit een
situatie die als te bedreigend of belastend ervaren wordt.
Vluchtgedrag kan bestaan uit weglopen, de ogen sluiten, in bed kruipen, niet uit bed
willen en niets ondernemen of in slaap vallen. Er bestaan situaties die belastend zijn voor
dementerende ouderen, vooral in instellingen. De oudere kan het niet aangeven maar
loopt weg. Tijdens dit weglopen ervaart hij dat de druk minder wordt. Dit minderen
worden van de druk is prettig. Dementerende ouderen onthouden gevoel, het vluchten
uit een te drukke omgeving wordt dus gestimuleerd. (3.3.7 woonomgeving)
Vooral in instellingen is weglopen vaak e enige mogelijkheid om de druk te verminderen.
(T Hazelhof, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 41

3.4.7 (Seksueel) ontremt gedrag bij dementie
Ontremd gedrag is alle gedrag van mensen dat vertoond wordt waarbij degene die het
gedrag vertoont het gedrag en/of zijn impulsen niet kan afremmen. Hierbij kan het
gedrag te snel vertoond worden of in een niet-gepaste situatie getoond worden. Gedrag
wordt ook ontremd genoemd als het vertoond wordt ten aanzien van de verkeerde
personen. (3.3.1 cognitieve achteruitgang)
Eigenlijk zijn alle ontremde gedragingen gewone gedragingen waar de rem van af is. Dus
alles gedragingen van een mens kunnen ontremd worden. Ontremd gedrag komt veel
voor bij dementie. Gedrag wordt het meest als ontremd genoemd als het hinder en/of
schade oplevert voor de persoon en/of anderen. De schade kan zowel lichamelijk als
psychisch zijn. (T Hazelhof, 2004)
Er zijn verschillende vormen van ontremd gedrag:
Agressie (zie paragraaf 3.4.1)
Claimen (zie paragraaf 3.4.4)
Seksueel gedrag. (deze paragraaf)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 42

3.5 Toekomstige wetenschappelijke ontwikkelingen
De ontwikkelingen op het gebied van dementie zijn nog lang niet afgelopen. Deze zullen
zich alleen maar verder uitbreiden.
Er zijn verschillende ontwikkelingen op medisch, verpleegkundig, maatschappelijk, etc,
gebied. In dit hoofdstuk zal ik ingaan op de verpleegkundige ontwikkelingen. In deze
opdracht draait het namelijk allemaal om de verpleegkundige in relatie met de
dementerende. Ook zal ik op het laatst nog een aantal belangrijke medische
ontwikkelingen weergeven.
3.5.1 Verpleegkundige wetenschappelijke ontwikkelingen op het gebied van
dementie
Ontwikkelen van een evidence based richtlijn ‘Gedragsproblemen bij dementie‘
ACHTERGROND - Het aantal mensen met dementie zal in de komende decennia met ten
minste 20% toenemen. Steeds meer dementiepatiënten, mantelzorgers en professionals
zullen geconfronteerd worden met gerelateerde problemen zoals agressief gedrag,
apathie en ontremd gedrag. Gedragsproblemen komen in deze groep tot 90% voor.
BEHOEFTE AAN RICHTLIJNEN - Het zijn vooral verpleegkundigen en verzorgenden die
veel te maken krijgen met deze problematiek. Een optimale begeleiding bij
gedragsproblemen is van groot belang voor de kwaliteit van leven van de dementerende
persoon en mensen in zijn omgeving. Hiervoor is het noodzakelijk evidence op dit gebied
in richtlijnen te bundelen en van praktische adviezen te voorzien. Bestaande richtlijnen
kennen belangrijke beperkingen, waarvan een beperkte focus, een slechte of onduidelijke
onderbouwing en een gebrek aan aanbevelingen voor de zorg de belangrijkste zijn.
DOEL - Het doel van het project is het ontwikkelen van een evidence based richtlijn
‘Gedragsproblemen bij dementie‘ conform de AVVV criteria voor richtlijnen.
PLAN VAN AANPAK - In een tweejarig project wordt de richtlijn ontwikkeld. Hiervoor
wordt een multidisciplinaire werkgroep van relevante experts ingesteld. De werkgroep
wordt gefaciliteerd door de projectgroep, die ook de relevante reviews uitvoert. Na de
ontwikkeling van een conceptrichtlijn en een eerste toets door de AVVVtoetsingscommissie,
wordt theorie praktijk tijdens een proefimplementatietraject van vijf
maanden. In deze periode worden tweemaal de commentaren van verpleegkundigen en
verzorgenden (n=40) gevraagd en conform het implementatiemodel van Grol en
Wensing (2001) voortschrijdend verwerkt. Ten slotte wordt de richtlijn definitief ter
goedkeuring voorgelegd aan de AVVV.
BEOOGD RESULTAAT - Het project levert een evidence based, sectoroverstijgende
richtlijn voor het omgaan met probleemgedrag bij dementie op. De richtlijn is via de
LEVV-website vrij beschikbaar. In publicaties, een afsluitend symposium en met
berichtgeving via deelnemende (beroeps)organisaties wordt brede bekendheid aan de
richtlijn gegeven. (ZonMw Projectenpoort, 2005-2007)
Van verpleeghuis naar kleinschalig wonen
De laatste jaren zijn veel onderzoekers het effect van kleinschalig wonen voor
dementerenden aan het meten.
Het Trimbos-instituut en het Medisch Centrum van de Vrije Universiteit hebben een
landelijk onderzoek naar de effecten van kleinschalig wonen voor dementerende ouderen
met een verpleeghuisindicatie, hun familieleden en verzorgenden, gestart. Het aantal
dementerende ouderen dat is aangewezen op verpleeghuiszorg zal de komende tijd sterk
stijgen. De huidige capaciteit van de verpleeghuizen is ontoereikend om deze toename
het hoofd te kunnen bieden en dus zal er flink moeten worden uitgebreid. In de
afgelopen jaren is echter het besef gegroeid dat wonen in een regulier verpleeghuis niet
(meer) voldoet aan de wensen van ouderen. Daarom wordt op vele plaatsen in Nederland
geëxperimenteerd met kleinschalige woonvormen voor dementerenden met een
verpleeghuisindicatie. In deze woonvormen wordt in een huiselijke omgeving volwaardige
verpleeghuiszorg geboden aan een kleine groep dementerenden.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 43

Het Trimbos-instituut gaat in samenwerking met het Instituut voor Extramuraal
Geneeskundig Onderzoek (EMGO) van het VUmc de effecten van deze kleinschalige
woonvormen onderzoeken.
Hiervoor wordt een landelijke vergelijking gemaakt met moderne reguliere
verpleeghuizen, waarbij niet alleen naar de bewoners zelf maar ook naar familieleden en
verzorgenden gekeken wordt. De effecten op deze groepen worden gemeten met behulp
van vragenlijsten en systematische observaties. De eerste meting vindt kort na opname
plaats en na zes maanden worden de gegevens opnieuw verzameld.
Uitslag Onderzoek;
Utrecht, 29 januari 2007. Ouderen met dementie zijn beter af in een kleinschalige
woonvorm dan in een grootschalig verpleeghuis. Ze hebben minder hulp nodig, zijn meer
sociaal betrokken en genieten meer van de omgeving. Ook hebben ze vaker iets om
handen. Daarnaast blijkt het verzorgend personeel liever in kleinschalige woonvormen te
werken. Ze zijn meer tevreden met hun werk en hebben minder burn-out klachten dan
hun collega’s in verpleeghuizen. Dit blijkt uit nieuwe onderzoeksresultaten van het
Trimbos-instituut en het VUmc.
In het onderzoek zijn 67 nieuwe bewoners van 19 kleinschalige woonvormen vergeleken
met 99 nieuwe bewoners van 7 moderne grootschalige verpleeghuizen. In een
kleinschalige woonvorm leven maximaal zes ouderen met dementie samen in een
huiselijke omgeving. De verzorgenden voeren samen met de bewoners zoveel mogelijk
een normaal huishouden. De maaltijden worden in de woning zelf bereid. Het onderzoek
toont aan dat het beter is om opgenomen te worden in een kleinschalige woonvorm.
Bewoners hebben minder hulp nodig bij hun dagelijkse activiteiten en zijn meer bij elkaar
betrokken. Ook genieten zij meer van de omgeving en hebben ze vaker iets om handen.
Gedragsproblemen komen bij deze ouderen overigens net zo vaak voor als bij ouderen in
grootschalige verpleeghuizen.
Niet alleen de bewoners hebben baat bij kleinschalig wonen. Ook voor het verzorgend
personeel levert het voordeel op. Ze krijgen meer sociale steun van elkaar. En doordat ze
meer zelfstandigheid en lagere werkeisen ervaren, hebben ze minder burn-out klachten
en meer werkplezier. Het personeel in kleinschalige woonvormen werkt vaak in een klein
vast team dat zelf de touwtjes in handen heeft, terwijl de organisatie in grootschalige
verpleeghuizen hiërarchischer is. Dat verschil zou een verklaring kunnen zijn voor de
positieve effecten van kleinschalig wonen. Ook de familie van bewoners blijkt tevreden
over kleinschalig wonen.
Ze vindt dat verzorgenden minder gehaast zijn in de omgang met de bewoners.
Bovendien zijn ze van mening dat er meer respect is voor de belevingswereld van de
bewoners en de gevoelens van de familieleden. Voor de zorgbelasting en gezondheid van
de familieleden blijkt het echter niet uit te maken of een opname in een kleinschalige
woonvorm of een grootschalig verpleeghuis plaats heeft: de situatie van familieleden
ondergaat in beide gevallen een aanzienlijke verbetering.
(Trimbos-instituut, 2007)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 44

3.5.2 Medische wetenschappelijke ontwikkelingen op het gebied van dementie
Pas recent is aangetoond dat het eiwit amyloïd een sleutelrol vervult in de oorzaak van
de ziekte van Alzheimer. Bij de erfelijke vorm van deze vorm van dementie wordt door
het 21 e chromosoom teveel ‘amyloïd precursos protein’(APP) geproduceerd. Maar ook
door een mutatie van het APP-gen kan er een proces in gang worden gezet waardoor een
verhoogd productie van het abnormale eiwit bèta-amyloïd (B/A4) optreedt. Dit
eiwitfragment van APP geeft in de cellen aanleiding tot de neurofibrillaire degeneratie en
buiten de cellen tot seniele plaques. Als een soort cement hoopt het abnormale eiwit zich
in de hersenen op, waardoor grote delen van ons brein gaan disfunctioneren en
uiteindelijk de verschijnselen van dementie zichtbaar worden. Niet alleen door een
genetisch defect ontstaat een overmaat aan abnormale eiwitten. Omgevingsfactoren
kunnen er nog een schepje bovenop doen. Zo is het aannemelijk dat chronische
ontstekingen de vorming van neurofibrillaire degeneratie uit het B/A4 stimuleren.
Voorts zijn er aanwijzingen dat een hoofdtrauma en een tekort aan zuurstof in de
hersenen een verhoogd productie van de stof interleukine1 geven. Deze stof stimuleert
op zijn beurt weer de vorming van nog meer B/A4. Een zuurstoftekort in een
hersengedeelte van ratten lijkt een ophoping van APP te geven, precies rondom de plek
waar het zuurstoftekort is. Bij een andere groep ratten waarbij een stof in de hersenen
werd toegediend wat de werking van het interleukine1 remt, blijkt dat de hoeveelheid
APP een stuk kleiner is dan bij de vorige groep ratten. Dit onderzoek suggereert dus een
mogelijkheid om de overproductie van APP tegen te gaan.
Alsof dat al niet genoeg is gooit er nog een eiwit roet in het eten, het apolipoproteine-
E.(apo-E) Het ApoE gen is een stukje erfelijk materiaal, dat in dit kader in de
belangstelling staat. Het is gelegen op chromosoom 19. Het eiwit dat door het ApoE gen
wordt geproduceerd, speelt een belangrijke rol bij het transport van vetten en cholesterol
via het bloed naar verschillende delen van het lichaam. Uit onderzoek is gebleken dat
dragers van het zogenaamde ApoE-4 gen een grotere kans hebben op het ontwikkelen
van de ziekte van Alzheimer dan zij die de andere versies (ApoE-2 of ApoE-3) dragen.
Ook blijkt dat dragers van het ApoE-4 gen de ziekte op jongere leeftijd ontwikkelen. Het
feit dat iemand een drager is van het ApoE-4 gen wil nog niet zeggen dat deze persoon
ook daadwerkelijk de ziekte van Alzheimer zal ontwikkelen. De kans blijkt slechts iets
groter te zijn. Dit geldt ook andersom; dragers van het ApoE-2 of ApoE-3 gen kunnen
ook de ziekte van Alzheimer ontwikkelen. De kans hierop is alleen geringer. Hierdoor
heeft het weinig zin te bepalen welke vorm of vormen van dit gen iemand bezit. Men kan
de uitslag van een dergelijke test immers niet gebruiken om te voorspellen of iemand op
latere leeftijd de ziekte van Alzheimer zal ontwikkelen of niet.
Neurotrofinen
In de toekomst zullen neurotrofinen worden ingezet om de ziekte van Alzheimer te
bestrijden. Hersencellen die minder goed dreigen te functioneren of zelfs dreigen af te
sterven kunnen door neurotrofinen (stoffen die de zenuwcellen voeden) weer op de been
worden geholpen. Op dit moment worden deze middelen nog bij dieren onderzocht, maar
zodra de onderzoekers het sein hebben gegeven dat het veilig is, kan het ook op
dementerenden worden toegepast. Van de neurotrofinen die tot op heden zijn ontdenkt
blijkt alleen de nerve growth factor (NGF) essentieel te zijn voor het overleven ven de
hersencel. Het doel is om de cel te beschermen tegen verdere achteruitgang en beoogd
wordt daarmee de voortschrijding van de ziekte van Alzheimer te vertragen.
Hersencel programmeert zijn eigen dood
Als een hersencel niet goed meer functioneert kan het zijn eigen dood in gang zetten. Bij
een bepaalde hoeveelheid schade houdt de cel het voor gezien en schakelt zijn eigen
dood in. Dit wordt ook wel apoptose genoemd. Deze vormen van celdood komen ook bij
de verouderingen en de ziekte van Alzheimer voor. Bepaalde stoffen lijken deze
geprogrammeerde actie tegen te gaan. Zo blijkt uit dierexperimenten met muizen die
over de erfelijke factor bel-2 beschikken, dat de celdood kan worden tegengehouden.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 45

Deze aanpak zou hoop kunnen bieden voor iemand met de ziekte van Alzheimer waarbij
immers veel cellen verloren gaan. Het is echter nog niet duidelijk hoe zo’n geredde cel
zich gaat gedragen, kan hij dan nog wel goed functioneren? Etc.
Hersenceltransplantatie
Als zoveel hersencellen sterven of minder goed gaan functioneren, waarom worden ze
dan niet vervangen? Tegenwoordig ziet men steeds meer mogelijkheden voor
transplantaties. Hart, longen en ga zo door. Verschillende onderzoeken zijn gedaan naar
het transplanteren van cholinerge cellen. Dit zijn onderzoeken waarbij via een heel dunne
naald foetale cellen van een rat in de hersenen van oudere ratten werden gebracht. Het
ging met name om het hersengedeelte wat een essentieel onderdeel is van het
cholinerge systeem, omdat dat deel zo’n grote rol speelt bij de ziekte van Alzheimer. Het
transplantaat bevatte cholinergrijk weefsel en bleek goed te overleven in de hersenen
van de gastheer. De ratten met de getransplanteerde cellen bleken beter te onthouden.
Maar ook een autotransplantatie had succes. Eigen zenuwcellen van een ruit vanuit een
zenuwknoop uit het lichaam en niet vanuit de hersenen werden getransplanteerd en
opvallend was hierbij het abnormale gedrag van de oudere ratten verbeterde. Mogelijk
biedt transplantatie met cholinergrijk weefsel daarom perspectieven voor de toekomst.
Gentherapie
Een andere mogelijkheid is de gentherapie. Er bestaan naar schatting 4000 erfelijke
ziekten, waarvoor in de meeste gevallen geen therapie bestaat.
Hoewel er veel vooruitgang is geboekt op het gebied van genetische onderzoek en
genmanipulatie lijkt er in dit opzicht de komende toen tot twintig jaar nog niets te
veranderen voor iemand met de ziekte van Alzheimer. Het is nog onduidelijk hoe de
ziekte van Alzheimer ontstaat en er zullen nog heel wat genetische hobbels genomen
moeten worden. Mogelijk heeft de gentherapie deze eeuw een nog grotere invloed op de
geneeskunde dan de antibiotica in de vorige eeuw.
Bacteriën bestaan uit één cel en groeien als kool. Hun structuur is betrekkelijk simpel en
na zo’n twintig minuten hebben ze zich al gedeeld in twee andere cellen, die zich daarna
ook weer delen. Het is duidelijk dat er in een mum van tijd miljoenen zullen zijn. Via een
techniek kunnen stukjes vreemd DNA in het DNA van de bacterie worden ingebouwd.
Zoals het gen dat bij de mens insuline maakt. Dit ontwikkelingsproces heet
genmanupilatie. Door middel van deze techniek zijn al talloze hormonen, geneesmiddelen
en vaccins bereid.
Verder kijkend is het goed voor te stellen dat in een cel een ziek gen aanwezig is. Die
dus ook een ziek eiwit produceert die verkeerde boodschappen overbrengt. Als het goede
gen gemaakt zou kunnen worden en in de zieke cel zou kunnen worden gebracht en daar
het goede eiwit zou maken, dan is de ziekte bij de wortel aangepakt. Dan zouden bij de
ziekte van Alzheimer niet de verkeerde en overtollige eiwitten worden gemaakt.
(J van Ingen, 2000)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 46

Bijlage 4 - Dementie en verpleegkundige zorg
Voor de omgang met dementerende ouderen bestaat geen simpele formule. De ene
dementiepatiënt is de andere niet. Wel zijn er enige algemene aandachtspunten te
noemen. In dit hoofdstuk ga ik uitleggen wat er nodig is voor een professionele
basishouding bij dementie. Waarop moet je letten in de omgang met dementerenden?
Welke valkuilen zijn er? Met een goede basishouding kom je al een heel eind. Maar soms
er problemen waar meer bij komt kijken. Dan is een meer therapeutische aanpak op zijn
plaats. In dit hoofdstuk geef ik ook een overzicht van de verschillende therapeutische
benaderwijzen in de psychogeriatrie.
4.1 De professionele basishouding
In de omgang met dementerende ouderen kun je een paar algemene regels hanteren.
Uiteraard gelden bij dementerenden alle beleefdheidsregels die worden gehanteerd in het
sociaal verkeer, in het bijzonder in de omgang met ouderen. Anderzijds dient er rekening
mee gehouden te worden dat er een dementiesyndroom in het spel is.
De professionele basishouding bij dementie is een houding van respect, bemoediging en
flexibel inspelen op de specifieke behoeften van de oudere, rekening houdend met de
eigen grenzen. Er zijn verschillende valkuilen waarin men kan belanden.
4.1.1 Valkuil 1: de dementerende als kind behandelen
De eerste valkuil is: de dementerende als een kind behandelen. Dit kan op vele manieren
gebeuren. Betuttelen is er een van. ‘Nee hoor, ze wil geen suiker in de thee’, zegt de
dochter nog voordat haar dementerende moeder de kans krijgt om antwoord te geven.
‘Trekt u deze jurk maar aan’, zegt de wijkverpleegkundige terwijl de patiënt nog best zelf
had kunnen kiezen als haar een paar geschikte jurken waren getoond. Kleine, op het oog
weinig belangrijke voorvallen, die de dementerende onmondig maken.
Er zijn nog andere momenten waarop de oudere zich als kind behandeld voelt. Over het
hoofd van de oudere heen praten alsof die er niet bij is, bijvoorbeeld. Of op hoge toon
toespreken, zoals men dat boven een kinderwagen doet. Onvoldoende luisteren naar wat
de dementerende aangeeft omdat ‘zij toch niet meer weet wat zij zegt’, hoort ook in dit
rijtje thuis.
Iemand belandt eenvoudig in deze valkuil omdat het niet mee valt om precies te bepalen
welke beslissingen er over genomen moeten worden en welke de patiënt nog zelf kan
maken. Dit brengt het risico met zich mee dat er moet alles goede bedoelingen te veel
wordt overgenomen. Verder is het verwarrend dat er een oppervlakkige overeenkomst
bestaat tussen de hulpbehoevendheid van dementerenden en van kinderen.
Dementerenden denken en voelen echter totaal verschillend dan kinderen. Het is dus niet
verstandig om hen op een kinderlijke manier aan te spreken. Een dementerende oudere
die zich niet gerespecteerd voelt, reageert daarop. De een zal er verdrietig van worden
en bij de pakken neer zitten. Het zelfvertrouwen neemt af. De ander reageert met
boosheid en verzet. Een houding waarbij de dementerende zich serieus genomen en
gehoord voelt, voorkomt deze problemen.
4.1.2 Valkuil 2: de dementerende confronteren met falen
Dementie is doorgaans niet te genezen. De begeleiding richt zich dus niet op herstel,
maar op verbetering van de kwaliteit van leven. Uitgangspunt bij het handelen is dan ook
steeds dat de dementerende zich er prettig bij voelt.
Dementie betekent een voortdurende aanslag op het gevoel van eigenwaarde. Ook als de
oudere geen duidelijk inzicht heeft in zijn beperkingen, merkt hij wel degelijk dat hij de
grip op zijn leven kwijtraakt. Dit maakt onzeker. De dementerende kan zich dan
afhankelijk gaan opstellen van degene die hij vertrouwt. Of hij wordt achterdochtig.
Omstanders krijgen dan allerlei onterechte beschuldigingen naar hun hoofd. Als de
patiënt dan ook nog steeds wordt geconfronteerd met zijn achteruitgang en missers,
neemt de onzekerheid of irritatie verder toe. Het is de kunt om in de omgang met
dementerenden juist steeds waardering te tonen voor wat goed gaat. En op subtiele
wijze de benodigde hulp te geven en missers recht te breien.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 47

4.1.3 Valkuil 3: alle dementerenden over één kam scheren
Dementie heeft verschillende verschijningsvormen. Bij de een staan de
geheugenproblemen op de voorgrond en zijn andere functies nog langere tijd redelijk
intact, bij een ander wordt de communicatie snel moeilijker, terwijl het onthouden nog
redelijk gaat. Bij een derde zijn er vooral gedrags- en persoonlijkheidsveranderingen. Bij
een vierde ligt het accent op traagheid en passiviteit. Welke verschijnselen zich voordoen
hangt onder meer samen met de aard van het ziektebeeld. Het is dus handig als men
eerst weet welk type dementie de patiënt heeft. Zo kun je een beeld krijgen van de
beperkingen en de mogelijkheden van de patiënt. Dit inzicht voorkomt dat je de
resterende capaciteiten van de patiënt over of onderschat.
Bij een patiënt met Alzheimer kun je verwachten dat zij de afspraken over het
inschakelen van hulp vergeten is. Deze aandoening maakt het immers moeilijk om
recente ervaringen te onthouden. Ook gebeurt het vaak dat de patiënt zich niet volledig
bewust is van de stoornissen en daardoor het nut van hulp betwijfelt.
Bij een subcorticale dementie is het psychisch functioneren sterk vertraagd. Wat er dus
gezegd wordt, begrijpt de patiënt minder vlot. Het duurt ook lang voor hij tot een reactie
komt. Zelfs voor het verwerken van korte, eenvoudige uitleg heeft hij meer tijd nodig.
Ook zie je bij deze vorm van dementie vaak dat de patiënt moeite heeft met het
verleggen van de aandacht naar een ander onderwerp.
Van minstens zo groot belang als het ziektebeeld is de achtergrond en de persoonlijkheid
van de dementerende oudere. Hierbij kan een gesprek met een partner, dochter of
andere direct betrokkene inzicht geven. Wat heeft de oudere meegemaakt? Wat voor
rollen heeft hij vervuld? Welke ervaringen hebben veel indruk gemaakt? Wat waren zijn
favoriete bezigheden? Zo zijn er allerlei vragen mogelijk om een beeld te krijgen van de
levensloop van de oudere. Vaak kan de dementerende hier zelf ook nog heel wat over
vertellen.
Kennis over het ziektebeeld en de levensloop maak het eenvoudiger om het huidige
gedrag te begrijpen. ( M Duijnstee, M Blom, 1999)
4.1.4 Samenvatting valkuilen met voorbeelden
Valkuil 1: De dementerende als kind behandelen
Voorbeeld: Op een hoog kinderstemmetje de dementerende aanspreken, over het hoofd
heen praten van de oudere, betuttelen. Beter is de dementerende gewoon als ieder
ander te behandelen, met respect.
Valkuil 2: de dementerende confronteren met falen
Voorbeeld: De verpleegkundige vraagt de dementerende om zijn blouse aan te doen. Als
de verpleegkundige even later terug komt en de oudere zit nog steeds met ontbloot
bovenlijf, heeft het geen zin om te zeggen dat je hem die opdracht had gegeven. Hij
weet het namelijk niet meer. Beter is hem te stimuleren en erbij te blijven staan.
Valkuil 3: alle dementerenden over één kam scheren
Voorbeeld: De verpleegkundige moet de ene dementerende ’s ochtends helemaal
verzorgen. Bij de volgende bewoner denkt ze, hij kan het ook niet meer, ik doe het
allemaal wel. Terwijl deze oudere nog makkelijk zelf zijn bovenlichaam kan wassen. Beter
is je eerst te verdiepen in de persoon. Welk type dementie heeft hij? Wat voor rollen
heeft hij vervuld? Welke ervaringen hebben veel indruk gemaakt? Wat waren zijn
favoriete bezigheden? Zo zijn er allerlei vragen mogelijk om een beeld te krijgen van de
levensloop van de oudere. Kennis over het ziektebeeld en de levensloop maakt het
eenvoudiger om je in de persoon te verplaatsen en aan te sluiten bij zijn of haar
behoeftes.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 48

4.2 Therapeutische benaderingswijzen
Met een dosis gezond verstand en een professionele basishouding kun je in de
psychogeriatrische hulpverlening een heel eind komen. Dit geldt niet alleen in de
dagelijkse omgang, maar ook als er sprake is van probleemgedrag.
In de psychogeriatrie zijn een aantal min of meer therapeutische benaderingswijzen
ontwikkeld. Kennis van deze benaderingswijzen is handig in de dagelijkse omgang met
dementerende ouderen. Maar vooral bij probleemgedrag is het nuttig om specifieke
elementen bewust in het handelen te integreren. Er zijn de Realiteits Oriëntatie Training
(ROT), de validerende benadering, de belevingsgerichte zorg, reminiscentie, warme zorg,
snoezelen en Passiviteiten van het Dagelijks Leven (PDL).
De meeste benaderingswijzen zijn ontwikkeld binnen verpleeghuizen. Dat brengt met
zich mee dat er onduidelijkheden zijn over de toepasbaarheid in de thuiszorg. Toch zal
elke benaderingswijze suggesties bevatten voor de omgang met de individuele patiënt, of
deze nu thuis woont of in een instelling verblijft. ROT, validation, reminiscentie en andere
benaderwijzen bevatten elk bruikbare bouwstenen voor de omgang met bepaalde
ouderen onder bepaalde omstandigheden. Het is moeilijk strikte regels te geven voor
welke persoon in welke situatie een bepaalde benaderwijze geschikt is.
4.2.1 Realiteits Oriëntatie Training (ROT)
Realiteitsoriëntatie training heeft als doel het dementeringsproces te vertragen door
verwarde personen te stimuleren en te activeren om het verloren contact met de
werkelijkheid terug te vinden. Op deze wijze wordt met realiteitsoriëntatie getracht de
zelfstandigheid, het zelfvertrouwen en het welbevinden van de cliënt te bevorderen,
gevoelens van angst te verminderen, en verdere sociale achteruitgang te voorkomen.
Een karakteristiek principe van realiteitsoriëntatie is dat een continue appel wordt gedaan
op de intacte functies van de dementerende cliënt. De achterliggende gedachte van
realiteitsoriëntatie is dat de verwardheid van de cliënt afgeremd kan worden. Dit door het
voortdurend en herhaaldelijk aanbieden van juiste en realistische informatie over tijd,
plaats en persoon, het systematisch corrigeren van verkeerde uitspraken of handelingen,
en het stimuleren en aanmoedigen van zelfstandig gedrag.
De ROT benadering kan zowel groepsgewijs, alsmede in een 24-uurs verband
aangeboden worden. In kleine groepjes, variërend van vijf tot zeven personen, komen de
deelnemers op een vaste dag en op een vast tijdstip bij elkaar. Gedurende de
bijeenkomst krijgen de deelnemers opdrachten die gericht zijn op waarnemen,
geheugen, aandacht en concentratie. De groepsbijeenkomsten kennen een vaste
structuur, maar ook variatie. (T Hazelhof, 2004)
4.2.2 De validerende benadering
Validation betekent letterlijk bevestigen/waarderen. Naomi Feil, grondlegster van
Validation, heeft deze term gekozen voor een benadering gericht op de beleving van
dementerende ouderen. In plaats van hen te corrigeren en proberen hen terug te halen
in onze werkelijkheid is Validation erop gericht de belevings- en gevoelswereld van de
dementerende oudere te bevestigen. Met behulp van Validation kun je contact maken
met de oudere waar deze zich ook bevindt, in het hier en nu, of in zijn eigen innerlijke
wereld. In plaats van ruzie over feiten kan een goed gevoelsmatig contact ontstaan.
Zelfs voor mensen met wie op het eerste gezicht geen contact meer mogelijk lijkt te zijn,
biedt Validation een ingang voor mooie momenten van nabijheid. Validation biedt
concrete handvatten waarmee verzorgenden (professionals, familieleden/mantelzorgers
en vrijwilligers) in contact kunnen treden met dementerende ouderen. De dementerende
voelt zich begrepen en erkend in een wereld van onbegrip en angst. (J van Ingen, 2000)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 49

4.2.3 Reminiscentie
Oudere mensen hebben in jaren gemeten meer verleden dan toekomst. Het is daarom
niet zo verwonderlijk dat ouderen in gesprekken met leeftijdgenoten, maar ook met
anderen nogal eens gebeurtenissen uit het verleden inbrengen. Dit praten over het
verleden, maakt hen niet altijd populair. Vooral jongeren kunnen vanuit hun zo andere
tijdsperspectief soms het geduld verliezen of snel naar het 'hier en nu' toegaan. Het is
nog niet zo lang geleden dat het ophalen van herinneringen of reminisceren beschouwd
werd als een teken van regressie van geestelijke achteruitgang.
Een aantal jaren geleden is een positieve wending gegeven aan het ophalen van
herinneringen. Het ophalen van herinneringen stelt ouderen in staat, de belangrijkste
ontwikkelingstaak van de laatste levensfase, het opmaken van de balans van het leven,
tot een positief einde te brengen. Dit ophalen van herinneringen is trouwens niet
exclusief voor ouderen. Telkens als er een fase in het leven is waarin iets belangrijks
wordt afgesloten, komt de neiging tot het ophalen van herinneringen naar boven. Wij
kijken in dat soort situaties even achterom, om daarna weer vooruit te kijken.
Reminiscentie is bij ouderen gekoppeld aan het bewaren van de eigen identiteit. Het
praten over positieve en negatieve gebeurtenissen uit het leven helpt henzelf en anderen
te herinneren wie men was en is en kan een gevoel van veiligheid en zekerheid geven.
(R. van Wijhe, 2007)
4.2.4 Warme zorg
Evenals validation en snoezelen heeft warme zorg niet genezing of herstel als doel, maar
staat de beleving van de oudere mens centraal bij deze benadering. Het doel van warme
zorg is een sfeer te scheppen waarin gedesoriënteerde oude mensen zich veilig voelen
waardoor angsten en onzekerheden verminderen of verdwijnen.
'Warme zorg' is geschikt voor demente oude mensen met procesverschijnselen die
variëren van licht tot zeer ernstig. Dit betekent dat 'warme zorg' toepasbaar is bij elke
vorm van dementie.
Bij warme zorg staat niet zozeer de hoedanigheid van de therapie, maar de aard van de
zorg centraal; namelijk een veilig en warm leefklimaat binnen de afdeling. Daardoor is
warme zorg een 24-uurs benadering. (M. de Laak, 2007)
4.2.5 De belevingsgerichte zorg
Belevingsgerichte zorg betekent: "het op de individuele persoon afgestemde gebruik van
belevingsgerichte benaderingswijzen en communicatieve vaardigheden, rekening
houdend met zijn gevoelens, behoeften en lichamelijke en psychische beperkingen, met
het doel dat de bewoner zoveel ondersteuning ervaart bij de aanpassing aan de gevolgen
van zijn ziekte en de verpleeghuisopname, dat hij zich daadwerkelijk geborgen voelt en
in staat is zijn gevoel van eigenwaarde te behouden.
Belevingsgericht werken gaat uit van de betekenis van gedrag. Het gaat om het
aanvoelen en begrijpen van de gedachten en gevoelens die de andere over zichzelf en
zijn omgeving heeft. Dat is een continu gebeuren bij ieder contact en op elk moment van
de dag. Belevingsgericht werken is daarom ook nauwelijks vast te leggen in zorgplannen.
Het vereist voortdurend luisteren, afstemmen en meebewegen en vormt een waardevolle
uitdaging voor elke begeleider in zorg en dagbesteding. (M. de Laak, 2007)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 50

4.2.6 Snoezelen en Passiviteiten van het Dagelijks Leven (PDL)
Snoezelen
Snoezelen is primair gericht op het leggen van contact met ernstig demente oude
mensen, het creëren van een veilig leefklimaat, en het teweegbrengen van gevoelens
van eigenwaarde, ontspanning en rust bij cliënten. Evenals bij de validerende benadering
staat bij snoezelen de innerlijke leefwereld van ernstig dementerende oude mensen
centraal, waarbij zij niet gecorrigeerd worden. Met andere woorden: deze mensen mogen
zichzelf zijn, en worden in hun waarde gelaten. Zij hoeven zich niet langer aan de
'normale wereld' aan te passen. Het karakteristieke van snoezelen is dat er een specifiek
appel wordt gedaan op zintuiglijke waarnemingen: mensen worden via het selectief
prikkelen van zintuigen in de gelegenheid gesteld hun emoties en gevoelens (in het
bijzonder gevoelens van genegenheid en tederheid) te uiten. Het uiteindelijke doel van
snoezelen is het optimaliseren van gevoelens van algemeen welbevinden van iedere
individuele cliënt.
Snoezelen kan zowel individueel als groepsgewijs aangeboden worden. Bij de individuele
benadering vindt snoezelen als onderdeel van een andere activiteit plaats. Als een cliënt
bijvoorbeeld dagelijks verzorgd wordt dan kan een snoezenactiviteit ingebouwd worden
door hem te laten ruiken aan de zeep en andere lekkere geuren aan te bieden. Door mee
te gaan in de beleving van de cliënt ontstaat er een band en een wederzijds vertrouwen.
Bij de groepsbenadering wordt met name snoezelen als doelgerichte activiteit toegepast.
Deze primaire vorm van snoezelen vindt plaats in een snoezelruimte. (M. de Laak, 2007)
Passiviteiten van het Dagelijks Leven (PDL)
Veel zorgbehoeftige cliënten, met name ernstig dementerende mensen, zijn niet in staat
tot gerichte zelfzorgactiviteiten, zelfredzaamheid, reactivering of revalidatie. Passiviteit is
bij deze mensen een kenmerk van hun dagelijks leven geworden. Voor deze mensen én
hun verzorgenden kunnen zeer belastende situaties ontstaan bij de dagelijkse zorg. Om
deze zorg zo goed mogelijk te kunnen ondergaan en te geven zal de passiviteit eerst
geaccepteerd moeten worden.
Bij deze methode gaat het om:
• specifieke zorgvaardigheden in geval van spanning bij de cliënt,
• een respectvolle bejegening van de cliënt,
• het reduceren van onrust en angstgevoelens bij de cliënt,
• het toepassen van specifieke voorzieningen zoals dynamische lig- en zitmiddelen,
ergonomische kleding en hoogwaardige transferapparatuur,
• het voorkomen van contracturen en decubitus,
• een multidisciplinaire aanpak van de passiviteitproblematiek.
De PDL-methode is van toepassing op alle mensen met ernstige (deel)
passiviteitproblemen die verpleegd en verzorgd worden in verpleeghuizen, zorgcentra,
instellingen voor lichamelijk en/of verstandelijk gehandicapten en in de thuiszorg.
(M. de Laak, 2007)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 51

4.3 Algemene omgangsadviezen met mensen met dementie
Voordat ik adviezen ga geven voor de omgang met bepaalde gedragsproblemen zal ik
een aantal adviezen geven in het algemeen. De adviezen baseer ik op mijn ervaring in
mijn stage bij dementerende ouderen.
Beleefd
Het is heel belangrijk beleefd te zijn tegen dementerenden. Zij zijn net als andere oudere
mensen, mensen met een heel leven achter de rug. Spreek de dementerende dan ook
altijd aan met u en met de achternaam.
Respect
Benader de dementerende met respect. De dementerende is namelijk zoals ieder oudere,
een volwassen mens met een heel eigen geschiedenis en eigen normen en waarden.
Communicatie
In de communicatie zijn er een hoop dingen te noemen. Hier enkele tips:
Praat langzaam en duidelijk en gebruik korte zinnen
Stel één vraag in een zin (de dementerende kan niet meer onthouden)
Benader de oudere van voren
Vertel welke dag het vandaag is
Leg altijd uit wat je komt doen, wie je bent en wat er van de oudere verwacht
wordt.
Besteed aandacht aan de non-verbale uitingen
Geduld
Geduld is want men noemt, een schone zaak. De oudere kan niet meer zo vlug dingen
doen, dan toen ze jong waren. Heb hier respect voor en pas jouw tempo aan. Anders
voelt de oudere zich opgejaagd en wordt onrustig.
Activeren
Het is goed dat hij of zij actief en bezig blijft. Neem niets uit handen wat hij of zij nog
kan, ook wanneer het een beetje fout loopt, of wanneer het te lang duurt. Laat de
dementerende zichzelf wassen. Hou je bezig met de mogelijkheden, niet met de
onmogelijkheden van de betrokkene. Laat niet teveel aan de oudere over als je ziet dat
deze hierdoor onrustig wordt.
Onderhandelen (niet opgeven)
De passieve dementerende heeft vaak geen zin om mee te doen aan activiteiten. Deze
blijft liever op de bank zitten (slapen). Als je hem of haar vraagt om deel te nemen aan
een activiteit en deze wil niet, geef niet op maar stimuleer hem/haar om mee te doen.
Anders heb je kans dat de oudere in een isolement terechtkomt en niets meer wil doen.
Geef dus niet op, blijf stimuleren en onderhandelen totdat je voelt dat het echt geen zin
heeft. En respecteer dan dat de oudere niet mee wil doen.
Omgaan met verdriet
De dementerende mens beschikt nog wel degelijk over emoties. Als hij/ zij verdrietig is
over zijn/haar (overleden) moeder die alsmaar niet thuiskomt, is hij of zij echt verdrietig.
Poets dat verdriet niet weg. Probeer er samen achter te komen dat moeder overleden is
of leidt na enige tijd de aandacht naar iets anders, of als iemand iets kwijt is, ga dan
samen zoeken en leid de aandacht af. Wees aanwezig door bijvoorbeeld de hand vast te
houden of samen te gaan lopen.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 52

4.4 Omgangsadviezen bij gedragsproblemen
In paragraaf 3.4 heb ik verschillende soorten gedragsproblemen uitgelegd en wat de
oorzaken hiervan zijn. In deze paragraaf zal ik weergeven hoe verzorgers met deze
problemen omgaan. Daarna zal ik omgangsadviezen geven m.b.t de gedragsproblemen:
agressie, achterdocht, apathie, claimend gedrag, vluchtgedrag en (seksueel) ongeremd
gedrag.
4.4.1 Agressie
Hoe reageren verzorgers op agressie bij dementerende ouderen?
De eerste reactie die een verzorger heeft is vaak schrik en het niet kunnen begrijpen.
Een tweede reactie is de agressie afweren door de oudere proberen gerust te stellen of
zelf agressie te vertonen van terugschelden tot soms terugvechten toe. Ook worden
verzorgers bang, hetgeen soms agressie uitlokt. De angst wordt gestimuleerd als men
denkt dat demente mensen in principe onvoorstelbaar zijn. Een veelgemaakte fout is dat
het je afvragen of iemand dit met opzet doet of niet. Een andere grote valkuil is te
denken dat de oudere het persoonlijk bedoeld heeft tegen jou. De volgende stap is dat
iedere verzorger ernaar streeft om het agressieve gedrag te voorkomen en/of op een
juiste manier te beantwoorden. Men gaat het gedrag observeren en probeert
verschillende reacties uit. Dit kan heel goed gaan, maar kan ook slecht uitvallen. Door
een veranderende benadering kan de oudere nog verwarder worden en met meer
agressie reageren. Vaak vragen verzorgers om kalmerende medicijnen voor de
dementerende om te voorkomen dat de oudere nog een keer agressief wordt.
Hoe dan om te gaan met agressie bij dementerende ouderen?
In de eerste plaats kan men proberen agressie te voorkomen. In de tweede plaats als het
zich toch voordoet, kan men proberen hier zo goed mogelijk mee om te gaan.
Agressie bij dementerende ouderen kan vaak worden voorkomen door de ouderen:
Niet van achteren benaderen
In korte duidelijke zinnen spreken
Gebruik maken van vriendelijke lichaamstaal
Bij het brengen van je boodschap de oudere navragen of het begrepen is
Afstand houden
Rustig blijven
Probeer begrip te tonen (gevoelsreflectie toepassen, ik begrijp dat u boos bent)
Een tweede strategie om agressie te voorkomen is te leren zien of er agressie aankomt.
Wordt de oudere gespannen, wil hij weg uit de situatie, begint hij in zijn handen te
wrijven, begint hij in het wilde weg te mopperen, dan zijn dat tekens dat de oudere
weleens agressief kan reageren. Even weggaan of het moment waarop de oudere
gespannen wordt zo kort mogelijk houden, zijn dan goede maatregelen om agressie te
voorkomen. Schuin, onder een hoek van 45 graden, naast de oudere gaan staan in plaats
van tegenover hem is minder confronterend.
Wat kun je doen als de oudere agressief is? Weggaan zodat beide partijen tot rust komen
is vaak goed. Doe dat wel verantwoord zodat de oudere niet in gevaar kan komen als je
weg bent. Een andere tip is aan te geven dat je begrijpt dat de oudere boos is. Leef je in,
maar geef ook aan dat je agressief gedrag niet kunt accepteren. Vaak wil het ook helpen
als je de oudere een alternatief gedrag aanreikt, dat wil zeggen dat je zegt hoe de
oudere het wel kan doen.
Medicijnen ter voorkoming of vermindering van agressie worden gegeven als een oudere
duidelijk psychotisch is of als de verzorging zo’n belasting voor hem is dat de oudere zich
bedreigd blijft voelen, ondanks de voorzichtige benadering. Rustgevende medicatie kan
de scherpen kanten er af halen zodat de verzorging weer wel mogelijk is. Wel moeten de
ontspannende medicijnen wel goed gedoseerd worden en er moet gelet worden op
bijwerkingen, zoals een aantasting van het loopvermogen waardoor valgevaar kan
ontstaan. De versuffing die deze medicijnen geven, kan weer leiden tot snellere
overprikkeling waardoor weer agressie ontstaat. (T Hazelhof, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 53

4.4.2 Achterdocht
Hoe reageren verzorgers op dementerende ouderen die achterdochtig zijn?
Voor verzorgers van demente ouderen is achterdocht van die oudere een moeilijke zaak.
Vaak brengt de achterdocht hen in een dilemma. Men denkt vaak: ‘Ach, de oudere is in
de war door zijn vergeetachtigheid’ en wil het op een liefdevolle manier bedekken en
vergaan. Tegelijkertijd is het wel zo dat de achterdocht vaak gericht is op de verzorger.
Deze goedwillende reactie kan de achterdocht verhogen omdat de oudere zich niet
serieus genomen voelt.
Een volgende voorkomende reactie is zenuwachtig worden omdat je met de oudere
meevoelt. Je gaat voor de achterdochtige oudere zorgen door serieus op de achterdocht
in te gaan, bijvoorbeeld: ‘We gaan samen uw beurs wel zoeken, ik heb hem niet
weggenomen’. Wat men zich niet realiseert is dat de achterdochtige oudere deze reactie
interpreteert als: ‘zie je wel die wordt zenuwachtig, die heeft het gedaan’.
Ook is er vaak de reactie dat men zich als verzorgende aangevallen voelt, hoe
begrijpelijk ook, deze reactie leidt vaak tot oorlog.
Een andere reactie is er gewoon niet op ingaan. Het spreekt vanzelf dat de
dementerende oudere hier ook een rotgevoel aan overhoudt. Beide partijen houden vaak
een gefrustreerd gevoel over aan de omgang.
Hoe dan om te gaan met achterdocht bij dementerende ouderen?
Er moet rekening gehouden worden met twee invalshoeken: de oudere die dement is en
achterdochtig. Als je alleen op de achterdocht in zou gaan, zou je de ‘drie
stappenmethode’ kunnen gebruiken.
Stap 1 U denkt dat ik uw beurs gestolen heb.
Stap 2 Ik weet dat het niet zo is.
Stap 3 Wat gaat u nu doen?
Bij deze methode blijf je neutraal en buiten schot. Je wordt niet emotioneel geraakt en je
legt het initiatief weer terug bij de oudere. Een volgend advies is moeilijker. Kijk wanneer
de oudere stress oploopt. Het registreren van de stress kan op twee manieren:
1. Kijk wanneer de oudere zich achterdochtig uitlaat en noteer wat daar aan vooraf
gaat.
Kijk wanneer de oudere boos en/of gefrustreerd wordt en kijk ook dan wat eraan
voorafgaat. (T Hazelhof, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 54

4.4.3 Apathie
Hoe reageren verzorgers op apathie bij dementerende ouderen?
Apathie in de instelling
Bij de verzorging van mensen die lijden aan dementie is er altijd veel aandacht voor de
activiteiten van de oudere. Hier volgen veel gemaakte valkuilen:
Het te veel stimuleren van ouderen die apathisch zijn terwijl de oudere het alleen
maar lijdzaam ondergaat. Te veel stimuleren leidt tot verhoging van de stress bij
ouderen. Een verhoging van de stress bij lage tevredenheid leidt tot minder
pogingen om iets te doen zoals er al gezegd is. Dus als je aandringt, verhoog je
de stress bij de oudere en zal deze minder doen.
De apathische oudere rustig aan zijn lot overlaten. In veel instellingen waar
weinig personeel is en veel werkdruk, kan het voorkomen dat alleen actieve
ouderen aandacht krijgen. Apathische ouderen worden dan vergeten
Afknappen op apathische oudere. Vaak stimuleren en veel verwachten zonder iets
terug te krijgen kan ertoe leiden dat de frustratie te hoog wordt en verzorgers
gaan afknappen.
Denken dat de apathie het gevolg is van dementie en er dus niets aan kunnen
doen
Apathie thuis
Apathie thuis leidt vaak tot wrijvingen in de relatie. De oudere reageert niet meer zoals
vroeger. Dit kunnen veel verzorgers nog wel begrijpen maar als iemand totaal niet meer
reageert, ziet men dat vaak als zeer hinderlijk. Er wordt dan vaak stevig aangedrongen
bij de oudere om iets te doen. Dit geeft ruzie, dit stimuleert de oudere niet om toch iets
te gaan ondernemen.
Hoe dan om te gaan met apathie bij dementie?
Veel stress bij lage tevredenheid geeft zoals gezegd minder pogingen om iets te doen.
Dit geeft drie invalshoeken om iets te doen aan apathie.
Verminderen van de stress
Verhogen van de tevredenheid
Beloon elke poging die de oudere doet om iets te bereiken
Verminderen van de stress
Een factor die de stress verhoogt bij apathische mensen zijn verzorgers die iets willen.
Verhoog je de stress door aan te dringen dan verlaag je het animo van de oudere om iets
te ondernemen. Niet aandringen is dus een eerste vereiste. Een tweede vorm van
stressvermindering kan zijn dat je alle handelingen die de oudere wil uitvoeren zo
gemakkelijk mogelijk maakt. Wil iemand zich aankleden en lukt de volgorde niet zo goed,
dan geef je de kleren in de juiste volgorde aan. Leeft iemand in een rumoerige omgeving
dan maak je de omgeving rustiger.
Verhoog de tevredenheid
Dit kan door de oudere prettige dingen toe te dienen waar hij in eerste instantie niets
voor hoeft te doen bijvoorbeeld het draaien van leuke muziek. Het laten zien van prettige
dingen, het aanbieden van lekker eten etc. Het oproepen van de sfeer van vroeger kan
ook helpen.
Je moet je realiseren dat het veranderen van apathie moeilijk is. Omdat er vanuit wordt
gegaan dat mensen die door cognitieve stoornissen minder activiteiten kunnen
ontwikkelen ook leuke dingen mee moeten maken, hier moet de verzorger veel energie
in steken. (T Hazelhof, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 55

4.4.4 Claimend gedrag
Hoe reageren verzorger op claimend gedrag?
Verzorgers hebben vaak grote moeite met claimend gedrag. Bij claimende mensen die
nog wel geheugen hebben denken verzorgers vaak: ‘ik heb toch al aandacht gegeven,
waarom houdt het nu niet op?’ ( Dit leidt ertoe dat ouderen af en toe aandacht krijgen, af
en toe belonen leidt na verloop van tijd tot het claimen) Als de dementerende oudere wel
de aandacht kan trekken door claimen gebeurt vaak het volgende:
In eerste instantie worden de wensen van de oudere vervuld (verzorgers geven
de ouderen in het begin veel aandacht om ervoor te zorgen dat hij minder zal
gaan claimen die dag)
Na enige tijd begint de oudere weer te claimen en vertelt men hem dat hij net
geholpen is (de oudere krijgt tot nu toe veel aandacht voor het claimen)
Nog even later treedt er ergernis op over het gegeven dat de oudere aandacht
blijft trekken gecombineerd met ergernis over de hinder die medebewoners
moeten ervaren. Nu gaat men de oudere zoveel mogelijk negeren. Echter af en
toe krijgt de oudere aandacht voor het claimen. Af en toe belonen heeft als gevolg
dat de dementerende oudere blijft claimen.
Hoe dan om te gaan met claimen bij dementie?
Bij het omgaan met claimend gedrag bij dementerende ouderen wacht er een zware taak
voor de verzorgers. Om claimend gedrag goed te beantwoorden moet je naar het
volgende kijken:
Kijk naar de levensgeschiedenis van de oudere
o Zijn er in zijn levensgeschiedenis tijden op de dag te vinden waarop hij erg
druk was? (bijv. een vrouw die om 16.00 voor de kinderen ging zorgen)
o Zijn er karaktereigenschappen waardoor de oudere erg druk kan worden?
( bijv. iemand die vroeger directeur was en die nu door verzorgers wordt
gestuurd)
Zijn er omstandigheden die het claimen uitlokken? Noteer hiervoor steeds wat er
voorafging aan de start van het claimend gedrag.
Werk met belonen en negeren. Beloon de oudere als hij niet roept met aandacht.
Geef de oudere aandacht op ene moment dat hij daar niet om vraagt door even
bij hem te gaan zitten. Als je de oudere bij claimend gedrag negert dan dien je
altijd ander gedrag te belonen, anders mist de oudere de voor ieder mens
noodzakelijk aandacht. Iets anders belonen leidt er ook nog eens toe dat, dat
gedrag vaker voor zal gaan komen en dus het claimen verdringt.
(T Hazelhof, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 56

4.4.5 Vluchtgedrag
Hoe reageren verzorgers op vluchtgedrag?
In de instelling
In de instelling komt veel neer op de ruimte die de oudere heeft om te lopen. Veel ruimte
leidt ertoe dat de oudere een rustigere situatie kan opzoeken en tegelijkertijd de
spanningen van zich af kan lopen. In kleine instellingen kan er niet ver gelopen worden
met als gevolg dat spanningen daar sneller zullen ophopen. Toch gaat het ook in grote
instellingen vaak fout. De oudere loopt weg van een situatie waarbij hij zich niet prettig
voelt bijvoorbeeld aan tafel. Dit weglopen is op zich belonend, tijdens het weglopen
neemt de angst af. Weglopen leidt vaak tot het terugroepen van de oudere om de oudere
te motiveren om toch mee te doen. Dit leidt vaak tot extra druk op de oudere met als
gevolg dat de oudere meer reden heeft om weg te willen. Tegelijkertijd kan de extra
aandacht die de oudere krijgt een beloning zijn die het weglopen stimuleert.
Thuis
In de thuissituatie lopen dementerende ouderen weg om verschillende redenen:
Het is te druk (vluchtgedrag)
Er wordt een te groot beroep op hen gedaan (vluchtgedrag)
Ze herkennen hu eigen huis niet meer en willen terug naar het huis van hun
ouders. (hechtingsgedrag)
Ze verdwalen tijdens een gepland uitje
Voor verzorgers is weglopen natuurlijk heel erg. Enerzijds zijn ze, vaak terecht, bang dat
de oudere verdwaalt, anderzijds vragen veel verzorgers zich vertwijfeld af waarom de
oudere wegloopt. Het weglopen leidt ertoe dat de verzorger vaak geen rust meer vindt.
De oudere zal meerdere keren proberen te vluchten, als het dan een keer gelukt is,
werkt dit alleen maar stimulerend om door te gaan. Weglopen kan ertoe leiden dat de
omgeving van de oudere verkleind wordt, deuren en hekken worden afgesloten om
herhaling te voorkomen.
Hoe dan om te gaan met vluchtgedrag bij ouderen?
In de instelling
Een eerste constatering moet zijn dat de oudere weg wil van een plek waar hij zich niet
lekker voelt. Is het te druk, wordt de oudere bedreig, worden er te veel eisen aan de
oudere gesteld? Dit zijn allerlei vragen die er bij je moeten opkomen.
Creëer een plek waar deze omstandigheden anders zijn. Geef de oudere een rustige plek
of maak in het hele huis een plaats waar ‘vluchtende’ ouderen naartoe kunnen. Deze
plekken kun je maken, vaak echter kan je ook veel zien aan de plek waar de oudere
naartoe gaat. (Vaak zoekt de oudere een plek die hem wel aanstaat) Let ook op de
groepssamenstelling. Zit de oudere niet in een situatie dat andere ouderen hem belasten
door bijvoorbeeld geschreeuw of verbale agressie of door hem te commanderen?
Thuis
Ook hier moet je, je weer dingen afvragen. Is er thuis een situatie waarbij de oudere:
rust kan vinden, plezierige dingen kan doen, zich terug kan trekken, op eigen initiatief
contacten kan leggen?
Vaak is dat niet het geval. Het is dan beter om te kijken of zo’n plek gevonden kan
worden. Zoals eerder omschreven, is er thuis heel vaak sprake van een situatie waarin
de oudere en zijn verzorgers lange tijd een op een met elkaar omgaan. Dit geeft vaak
spanningen. Om te voorkomen dat er te veel van dit soort spanningen ontstaan, kan het
bezoeken van een dagbehandeling een goede oplossing zijn. (T Hazelhof, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 57

4.4.6 (Seksueel) ongeremd gedrag
Hoe reageren verzorger op seksueel ontremd gedrag?
Seksuele ontremmingen zijn er in vele soorten en maten:
De ander ongewenst aanraken
De ander indringend bekijken
De andere seksuele voorstellen doen
Seksuele handelingen uitvoeren in het bijzijn van iemand die dat niet wil
Veelal is er eerst schrik. De handeling wordt puur gezien als seksuele handelingen. Ook is
de verleiding groot om de seksuele handelingen van de oudere in interpreteren als tegen
jou persoonlijk gericht. Omdat verzorgers vaak in een één op één situatie met de oudere
verkeren, ligt die conclusie voor de hand. Vaak echter reageert de oudere ontremd ten
aanzien van de seksuele prikkel, bijvoorbeeld bij het zien van een verzorger die borsten
heeft, in plaats van gericht naar de persoon van die verzorger.
Hierna komen afwerende reacties op gang. De ene verzorger houdt de oudere zeer kort,
de ander wordt bang. Ook wordt de oudere bestraffend toegesproken. Et
tegenovergestelde gebeurt ook vaak, het gedrag wordt dan gebagatelliseerd. Men
redeneert vanuit het vooroordeel dat ouderen geen behoefte aan seksualiteit hebben en
demente ouderen zeker niet.
Vaak verhoogt het seksueel ontremde gedrag van een patiënt ook de gevoeligheid van
verzorgers voor andere (seksuele) signalen.
Verzorgers gaan op de patiënt letten en al snel worden meerdere dingen die ouder doet
als seksueel geïnterpreteerd. Ook kunnen handelingen van ontremde oudere door de
verzorgers te snel geïnterpreteerd worden als ontremd. De verzorger kan ook meer
afstand gaan houden van de oudere. De ruimte om hem heen wordt vergroot. Dit alles
leidt ertoe dat de oudere minder affectief contact krijgt en dat in een situatie waar hij
meer om affectief contact vraagt.
Hoe dan om te gaan met seksuele ontremming?
Op de eerste plaats moet men zich het volgende afvragen:
Wat bedoelt de oudere met dit gedrag?
Is het een vraag om aandacht? Doet de oudere het bij iedereen en/of als hij een
tijdje geen aandacht gehad heeft?
Is het een vraag om genegenheid? Doet de oudere et bij zijn partner of bij iemand
die daar op lijkt? Of doet de oudere het steeds bij dezelfde verzorger maar dringt
hij niet aan?
Is de oudere te beïnvloeden als hij het doet? Of is het dwangmatig? Kan de
oudere er niet meer mee stoppen als hij ermee begint?
Het is belangrijk dat er op deze vragen geobserveerd wordt. Hier kan je al veel uit
opmaken en ernaar handelen.
Als de oudere zich ontremd uitlaat, kan dit vaak gereguleerd worden door hem een tijdje
alleen te laten. Dit geeft de oudere de tijd om af te koelen, de verzorger kan zijn emoties
op een rijtje krijgen en langzaamaan leert de oudere dat hij met dit gedrag minder
aandacht krijgt als met ader gedrag. (T Hazelhof, 2004)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 58

Bijlage 5- Hoe wordt dementie vastgesteld?
Bij zo’n vijftien procent van de ouderen komt de zogenaamde ‘goedaardige
vergeetachtigheid’ voor. Opvallend hierbij is wel dat men zich later kan herinneren dat
men iets vergeten is en dat is meestal niet het geval bij de vergeetachtigheid die bij
dementie voorkomt. Zijn er uitgesproken geheugenstoornissen, dan is er doorgaans iets
aan de hand. Vooral als daarbij ook nog emotionele stoornissen optreden. Een goed
onderzoek is van wezenlijk belang om de behandelbare vormen van dementie op te
sporten. De diagnose is ook van belang om een betere begeleiding aan de dementerende
en familie te geven. Bij het onderzoek naar dementie kan het onderstaande
onderzoeksschema gevolgd worden:
1. Gesprek met de mogelijk dementerende persoon.
2. Gesprek met de familie
3. Lichamelijk onderzoek
4. Neuropsychologisch onderzoek
5. Gedragsobservatie
6. Medische hulponderzoeken
Gesprek met de mogelijke dementerende en diens familie
Het vragen van informatie aan de persoon zelf noemen we de autoanamnese, het vragen
van informatie via anderen noemen we de heteroanamnese. Vaak zal de arts vragen wat
de aard van de klachten zijn. Hij zal informeren naar vergeetachtigheid, achterdocht,
wanen, hallucinaties, emotionele stoornissen en depressie. Zijn de verschijnselen acuut
begonnen of is het meer sluipend gekomen.
In geval er sprake is van dementie is het vaak nodig om de informatie via de familie te
verkrijgen, aangezien de dementerende het zelf allemaal niet meer weet of bepaalde
dingen gaat verzinnen. Het gesprek met de persoon zelf is echter van wezenlijk belang
om inzicht in het ziektebeeld te krijgen. Naast de verkregen informatie is observatie van
belang, hoe ziet iemand eruit, valt hij in herhaling etc.
Wil men de geheugenstoornissen die er misschien zijn verder onderzoeken dan kan een
klein testje handig zijn, zoals de Mini Mental State Examination (MMSE). Het geeft een
eerste indruk van wat er aan de hand is. Een uitgebreid neuropsychologisch onderzoek
kan nodig zijn om de problematiek uitvoerig in kaart te brengen.
Om een goede behandeling en begeleiding aan de dementerende te kunnen geven is het
van belang om via de familie te vragen naar diens vroegere persoonlijkheid. Hoe was
iemand voordat hij ziek werd, was hij koppig, precies, emotioneel etc.
Lichamelijk onderzoek
Het spreekt vanzelf dat een geneeskundig onderzoek van groot belang is. Er zijn immers
veel lichamelijke aandoeningen die tot verwardheid en vergeetachtigheid aanleiding
kunnen geven. Met het gevaar daarbij dat we te snel denken dat er sprake is van
dementie. Daarnaast dient een neuropsychologisch onderzoek te worden verricht.
Hierdoor wordt een indruk verkregen van de verschillende hersenfuncties of juist het
verlies van bepaalde hersenfuncties, bijvoorbeeld het constateren van een halfzijdige
verlamming als uiting van een hersenbloeding. Een onderzoek naar de psychische
functies is nodig: is er ziekte inzicht, zijn er inprentingsstoornissen, bestaan er wanen of
hallucinaties, of zijn er tekenen van een depressie?
Via de anamnese is hier al enigszins naar geïnformeerd, maar door middel van een
neuropsychologisch onderzoek en een gedragsobservatie kan dit nauwkeuriger in kaart
worden gebracht.
Neuropsychologisch onderzoek
Na een eerste onderzoek door de huisarts en een wat uitgebreider onderzoek door een
neuroloog, kan een patiënt ook worden verwezen naar een neuropsycholoog. De
neuropsycholoog tracht door het bestuderen van het gedrag van de patiënt te
achterhalen wat zich in de hersenen afspeelt.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 59

Hierbij wordt vooral gelet de werking van het geheugen, de stemming van de patiënt, het
omgaan met problemen en praktisch handelen.
Het neuropsychologisch onderzoek probeert vooral antwoorden te vinden op vragen als:
Aan welke vorm van dementie lijdt de patiënt? En waar is de patiënt nog toe in staat?
Het doel van het onderzoek is het vaststellen van welke vormen van begeleiding en/of
behandeling voor de patiënt het meest geschikt zijn.
Tijdens de gesprekken wordt onder meer aandacht besteed aan de volgende aspecten:
- werking van de zintuigen: hoe functioneren gezicht en gehoor;
- hoe is de motoriek: welke handelingen kan een patiënt nog uitvoeren;
- hoe is de stemming van de patiënt en hoe gaat hij/zij om met de ziekte;
- medische anamnese: waar is de patiënt eerder voor behandeld, welke medicijnen
werden en worden er gebruikt, gebruikt de patiënt ook alcohol en of drugs;
- wat voor opleiding heeft de patiënt genoten en waaruit bestaan de dagelijkse
bezigheden, werk en hobby’s;
- hoe zijn de sociale en de gezinssituatie.
Gedragsobservatie
Los van gesprekken en testen is het zinvol om iemand te observeren. Hoe leeft hij, wat
doet hij, welke problemen komt hij tegen etc. Daarvoor moet de demente persoon dan
wel in een ziekenhuis of een verpleeghuis worden opgenomen. Met name de verpleging
heeft veel ervaring met observeren. Aanvankelijk werd de BOP (beoordelingsschaal voor
oudere patiënten) gebruikt. Gekeken werd naar de hulpbehoevendheid, agressiviteit,
lichamelijke invaliditeit, depressief gedrag etc. Maar het geestelijk functioneren bleek bij
de BOP onvoldoende uit de verf te komen. Tegenwoordig wordt op de volgende
kenmerken gelet: waarneming, bewustzijn/aandacht, geheugen en oriëntatie, denken en
intellect, spraak, taal, lezen, schrijven, stemming, handelen en bewegen, driftleven en
incontinentie.
Bovenstaande onderwerpen gaan uit van wat er aan iemand schort, wat er mis gaat.
Steeds meer wordt bij observatie ook gelet op wat iemand nog wel kan en wat er goed
gaat. Het is een positievere kijk op iemand met een handicap. Op grond van wat een
demente persoon nog wel kan wordt een behandelplan opgesteld.
Medische hulponderzoeken
Het laboratoriumonderzoek behoort tot het routineonderzoek. Speciaal wordt gelet op het
rode bloedbeeld: bezinking, hemoglobine, rode en witte bloedlichaampjes en de
bloedplaatjes. Verder wordt gekeken naar de lever en nierfuncties, stoffen als natrium,
kalium en calcium, glucose, schildklierfunctie, de vitamines B, foliumzuur en eventueel
onderzoek naar geslachtziekte. Daarnaast vindt nog een urineonderzoek plaats. Een ECG
en een röntgenfoto van de thorax(borstkas) wordt altijd als routine gemaakt.
De komst van geavanceerde computertechnieken maakt het mogelijk iedere willekeurige
plek in het lichaam van alle kanten te bestuderen. De volgende technieken worden
toegepast bij het onderzoek naar dementie:
CT
Computerized Tomography of CT is een variant op de klassieke röntgenfoto. Door het
koppelen van het röntgenapparaat aan een computer, is het mogelijk een gedetailleerd
beeld van de hersenen te krijgen. Het verschrompelen van de hersenen, zoals dit
plaatsvindt bij de ziekte van Alzheimer, is goed zichtbaar op een CT-scan.
MRI
Magnetic Resonance Imaging of MRI maakt gebruik van magnetische straling en
radiogolven. Ook de bloedvaten zijn met deze methode goed zichtbaar. Hierdoor is een
MRI-scan uitermate geschikt voor het vaststellen van vasculaire dementie. Deze vorm
van dementie wordt veroorzaakt door problemen met de doorbloeding van de hersenen.
Een belangrijk voordeel aan deze methode is dat het lichaam niet wordt blootgesteld aan
schadelijke röntgenstralen.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 60

PET
Positron Emission Tomography of PET is een methode die sinds het begin van de jaren
negentig gebruikt wordt voor het zichtbaar maken van de activiteit in de cellen van ons
lichaam. Deze methode leent zich vooral voor aandoeningen waarbij de ziekte de
activiteiten in de cel beïnvloedt. Dit is bijvoorbeeld het geval bij veel vormen van kanker
en bij de ziekte van Alzheimer. Voor het maken van een PET-scan wordt een minimale
hoeveelheid radioactief materiaal bij een patiënt ingespoten. Dit materiaal, dat
bijvoorbeeld kan bestaan uit water, glucose of een bepaald geneesmiddel, wordt
vervolgens in het lichaam opgenomen. De route die de stof daarbij volgt, kan door deze
techniek zichtbaar worden gemaakt. Dit komt doordat het ingespoten materiaal
gedurende korte tijd straling uitzendt in de vorm van positronen. Deze uitermate kleine
deeltjes kunnen door de scanner worden waargenomen.
SPECT
De Single Photon Emission Computed Tomography of SPECT lijkt in veel opzichten op de
PET-scan. Het belangrijkste verschil zit in het soort deeltjes dat door de gebruikte
apparatuur wordt geregistreerd. Bij de SPECT-scan zijn dit fotonen. Deze techniek stamt
al uit het begin van de jaren zestig, maar is in de loop der tijd wel gemoderniseerd. De
beelden zijn van minder goede kwaliteit dan die van de PET-scan, maar lenen zich goed
voor het maken van opnamen van het hoofd en de hersenen.
( M Duijnstee, M Blom, 1999)
Dementie, Annemarie de Jonge Page 61

Bijlage 6 - Medicijnen
Vroeger kreeg de dementerende patiënt te hoge doseringen en dit gedurende een te
lange tijd achtereen. Doseringen van vier keer daags 5 mg Haldol waren eerder regel dan
uitzondering en sufheid en een blaasretentie waren doordoor niet ongewoon. Inmiddels is
men veel voorzichtiger geworden met het gebruik van psychofarmaca. Men heeft geleerd
dat medicijnen bij ouderen vaak in een lagere dosering moeten worden gegeven, en dat
de dosering van de medicijnen niet te snel moet worden opgehoofd en niet te lang
gegeven moeten worden.
Binnen de psychofarmaca onderscheiden we drie grote groepen geneesmiddelen:
benzodiazepinen, antidepressiva en neuroleptica. Benzodiazepinen zijn middelen waar
het sterk rustgevend en kalmerend effect op de voorgrond staat. Antidepressiva
worden gebruikt bij stemmingsstoornissen, maar kunnen ook heel goed toegepast
worden bij angststoornissen. Neuroleptica zijn de middelen bij uitstek tegen wanen en
hallucinaties.
Benzodiazepinen
De benzodiazepinen zijn een veelgebruikte groep kalmerende, slaapverwekkende en
angstgevoelverminderende (anxiolytische) middelen, aanvankelijk met enthousiasme
binnengehaald omdat ze veel minder giftig waren dan tot dan toe gebruikte
slaapmiddelen. Ze zijn toen ook een tijdlang op ruime schaal voorgeschreven, maar na
een aantal jaren ontstond er toch een tegenbeweging, met name omdat het moeilijk
bleek mensen er weer van af te krijgen.
Bij overdosering zien we verschijnselen als verwardheid, coördinatiestoornissen, beven,
stijfheid, spiertrekkingen en een te lage bloeddruk. De benzodiazepinen zijn dus verre
van onschuldige pilletjes. Deze medicijnen worden veel bij dementerende mensen
gebruikt omdat slaapproblemen vaak voorkomen. Allerlei lichamelijke problemen als
reuma en hartzwakte zorgen ervoor dat men vaak uit bed moet ‘s nachts om naar het
toilet te gaan. Ook slapen ouderen lichter en worden door omgevingsfactoren als lawaai
eerder wakker. Door desoriëntatie spelen bij de dementerende nachtelijke verwardheid
en angst een rol. Er zijn talloze slaapmiddelen op de markt. Bij ouderen moeten we
vooral oppassen met de langwerkende middelen, dus medicijnen waarbij het lang duurt
voordat ze ons lichaam weer verlaten, deze middelen kunnen zich gaan ophopen als ze
elke avond worden geslikt. Daarom kan men beter kiezen voor een kortwerkend
slaapmiddel.
Antidepressiva
Een antidepressivum is een medicijn dat de intentie heeft de symptomen van een
klinische depressie te verminderen.
Antidepressiva verstoren de natuurlijke balans tussen bepaalde stoffen in de hersenen
waardoor een nieuw chemisch evenwicht ontstaat en de klachten meestal stabiliseren.
Patiënten worden minder somber en krijgen weer plezier en belangstelling voor de
dingen om zich heen. De middelen werken doorgaans, maar meestal laat verbetering
even op zich wachten. In het algemeen gaan de medicijnen pas na twee tot vier weken
werken. Het duurt tot 6 weken voordat een antidepressivum werkt.
Antidepressiva kunnen, met name door de doelgroep zelf, ook gezien worden als een
"medicijn voor de omgeving". Depressief gedrag kan door de omgeving van de patiënt
als hinderlijk en vervelend ervaren worden, door het gebruik van antidepressiva
verdwijnt dit weer maar het draagt niet bij aan het bestrijden van de oorzaak van de
depressie.
Antidepressiva kunnen nooit beschouwd worden als een daadwerkelijk geneesmiddel,
maar uitsluitend als een hulpmiddel. Het is minstens zo belangrijk om de daadwerkelijke
oorzaak van de depressie aan te pakken.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 62

Antidepressiva beïnvloeden de neurotransmissie. De meeste middelen doen dit door de
beschikbaarheid van serotonine en/of noradrenaline in de hersenen te verhogen. Na
verloop van tijd treedt er bij depressies vaak een aanzienlijke verbetering op: patiënten
krijgen weer meer plezier in het leven en de belangstelling voor de omgeving neemt toe.
In het algemeen treedt het gewenste effect pas na twee tot vier weken op.
Neuroleptica
Een antipsychoticum, ook wel neurolepticum genoemd, behoort tot een groep
geneesmiddelen die als voornaamste doel heeft de symptomen van een psychose tegen
te gaan en die deze in de meeste gevallen ook volledig doen stoppen.
De oorzaken van een psychose moeten echter door psychotherapie zien opgelost te
geraken.
De antipsychotica worden op grond van het werkingsmechanisme onderverdeeld in twee
categorieën: de klassieke (oudere) en de atypische (nieuwere) antipsychotica.
• Veelgebruikte klassieke antipsychotica zijn: haloperidol, perfenazine, pimozide,
zuclopentixol
• Veelgebruikte atypische antipsychotica: risperidon, quetiapine, olanzapine,
clozapine
Een teveel aan medicijnen tegen psychose kan de verschijnselen van de ziekte van
Parkinson veroorzaken en een teveel aan medicijnen tegen de ziekte van Parkinson kan
psychotische verschijnselen veroorzaken. Vaak wordt ook een anti-parkinsonmiddel
toegevoegd aan een antipsychoticum om deze bijwerkingen tegen te gaan. Bijwerkingen
van klassieke middelen verschillen in bepaalde opzichten van de atypische. Zo
veroorzaken de atypische middelen vaker gewichtstoename dan de klassieke (sommige
erger dan anderen). Hierdoor hebben patiënten waarschijnlijk meer kans op het
ontwikkelen van suikerziekte. Van de atypische wordt gezegd dat ze minder
bewegingsstoornissen zouden veroorzaken. In de onderzoeken werden ze echter vaak
met hogere doseringen haloperidol vergeleken dan in de praktijk meestal gebruikt
worden. (J van Ingen, 2000)
Ten Slotte
Liefdevolle aanpak en warme zorg zijn onontbeerlijk voor een goede zorg en begeleiding
van de dementerende medemens. Bij dementerenden met gedragsstoornissen zou
gedragstherapie een veel grotere plaats in moeten nemen dan ze nu doet. Medicijnen
kunnen daarbij een zinvolle en noodzakelijke aanvulling zijn, maar na verloop van tijd
moet de medicatie weer gestopt kunnen worden. Spelen wanen en hallucinaties een
belangrijke rol, dan zijn medicijnen essentieel. Bij psychofarmaca moet altijd worden
gerealiseerd dat het geen blijvende vorm van therapie is. Steeds weer moet geprobeerd
worden om de medicijnen te verminderen en te stoppen. Soms lukt het niet en moet de
medicatie weer hervat worden, maar vaak lukt het wel en merkt men dat de demente
persoon weer wat helderder en minder suf wordt.
Dementie, Annemarie de Jonge Page 63

Literatuurlijst
Boeken
Hazelhof T, Garenfeld W, Verdonschot T. Dementie en Psychiatrie, een systematische
handeleiding. 1nd ed. Maarssen(NL): Elsevier gezondheidszorg; 2004
Miesen B. Dementie dichterbij, een handreiking aan verzorgenden. 1nd ed.
Houten/Zaventem(NL): Bohn Stafleu Van Loghum; 1993
Ingen van J. Dementie, een medisch perspectief. 3nd ed. Utrecht(NL): Van der Wees;
2000
Souren L, Franssen E. Verbroken verbindingen, de ziekte van Alzheimer. 1nd ed.
Amsterdam(NL): Swets&Zeitlinger; 1993
Duijnstee M, Blom M. Dementie en Depressie, perspectief op verpleegkundige
interventies. 2nd ed. Baarn(NL): Intro; 1999
Grégoire L. Inleiding in de Anatomie/Fysiologie van de mens. 2nd ed. Amsterdam(NL):
ThiemeMeulenhoff; 2004
Internet
ZonMw Projectenpoort. Gedragsproblemen bij dementie:ontwikkeling van een richtlijn
voor de preventie en het hanteren van gedragsproblemen door verpleegkundigen en
verzorgenden. [Online]. [01-11-2005]. Beschikbaar op:
URL: http://zonmw.collexis.net/projectsummary.asp?foreignid=54010005
Trimbos-instituut. Ouderen met dementie beter af met kleinschalig wonen; ook beter
voor het verpleeghuispersoneel. [Online]. [29 januari 2007]. Beschikbaar op:
URL: http://www.trimbos.nl/default19723.html
de Laak M. Activiteiten-Wizard. [Online]. [26-02-2007]. Beschikbaar op:
URL: http://members.home.nl/de-laak/benaderingswijzen/
Wijhe van R. Bureau voor Toegepaste Sociale Gerontologie. [Online]. [17-03-2007].
Beschikbaar op: URL: http://www.btsg.nl/infobulletin/reminiscentie.html
Alzheimer Nederland. De ziekte van parkinson. [Online]. [2007]. Beschikbaar op: URL:
http://www.alzheimer-nederland.nl/pdf/Parkinson.pdf
Wikipedia. De vrije encyclopedie. Gebied van Wernicke. [Online]. [2007]. Beschikbaar
op: URL: http://nl.wikipedia.org/wiki/Gebied_van_Wernicke
Dementie, Annemarie de Jonge Page 64