Revitalisatie van rietoevers in het Zuidlaardermeer Perspectieven ...

20 A&W rapport 1576 Revitalisatie van rietoevers in het Zuidlaardermeer
veen kon vormen. Indirect is ontginning van oostelijk gelegen hoogveen wel van invloed geweest. Aan het
begin van onze jaartelling reikte de invloed van de zee tot dicht ten noorden van waar nu het
Zuidlaardermeer ligt.
Landbouw en waterhuishouding
Behalve de vroege lokale activiteiten ten behoeve van de landbouw en bedijking, hebben een aantal
belangrijke ontwikkelingen in het verleden een sterke invloed gehad op de ecologie en de toestand van
het gebied. Waarschijnlijk zijn al voor het jaar 1000 de eerste bochtafsnijdingen van de Hunze en
bedijkingen in het gebied uitgevoerd. De zand- en hoogveengronden werden in gebruik genomen als
bouw- en weiland en de laagveenmoerassen als “madelanden: Deze madelanden overstroomden 's
winters. Nog tot in de tweede helft van de 19e eeuw stond het Hunzedal via het Reitdiep in open
verbinding met zee. Hierdoor was er tot op het Zuidlaardermeer een, zij het geringe, eb- en
vloedbeweging. Deze verbinding met zee werd tussen 1850 en 1900 verbroken door afsluiting van het
Reitdiep. In het begin van de 20e eeuw zijn er in de Onnerpolder, en in mindere mate ook in de
Oostpolder, nog stukken land verveend.
Voor de ontwikkeling van moerasvegetaties zijn veranderingen in waterpeil, waterkwaliteit en
vegetatiebeheer cruciaal. De seizoensdynamiek in het waterpeil, met een hoog winterpeil en een laag
zomerpeil, is door een verregaande peilbeheersing sterk verminderd. Het meer volgt het boezempeil.
Door de huidige waterwinning in het gebied is de van oorsprong waarschijnlijk zeer grote invloed van kwel
vanaf de Hondsrug sterk verminderd tot geheel afwezig. Recent is er nog slechts een aantal kleine
relicten te vinden van de vroegere toestand, zoals het locaties met Galigaan en enkele trilveenachtige
vegetaties.
De intensiteit van het landbouwkundig gebruik in de oeverlanden van het Zuidlaardermeer is in het
recente verleden verminderd, waarbij de begrazing is gestaakt en/of een hooilandbeheer is ingevoerd. De
nutriëntenbelasting in het Zuidlaardermeer is veel hoger dan een eeuw geleden als gevolg van aanvoer
via de Hunze, aanvoer uit bemeste akkers en lozingen van rioolwaterzuiveringen. De in een
beekdalsysteem natuurlijk aanwezige beekdalmoerassen, zoals rietlanden en broekbossen, ontbreken
voor een belangrijk deel langs de Hunze. In plaats daarvan lopen de akkers door tot aan de oever van de
beek.
Situatie omstreeks 1919
In 1919 – of enkele jaren daarvoor - voerde Havinga een hydrobiologisch onderzoek uit in het
Zuidlaardemer, waarin hij de verspreiding van overplanten, waterplanten en de aanwezigheid van
plankton en epifyten in kaart bracht (Havenga 1919). Deze studie, die historisch gezien uitzonderlijk in
zijn soort is, maakt het mogelijk een goede vergelijking te maken met de huidige situatie. Uit het
onderzoek van Havenga blijkt dat de omstandigheden en vegetatie van het Zuidlaarmeer een eeuw
geleden volstrekt anders waren dan vandaag de dag. Het waterpeil kwam gemiddeld genomen overeen
(62 cm + NAP), maar de fluctuaties waren groot: 1,36 m (minimum 24 cm – NAP, maximum 1,12 m +
NAP. De diepte was maximaal 1,8 m, aan de oostzijde veelal 4-5 dm. Dit betekent dat ’s zomers grote
delen van het meer droog vielen. Als gevolg van flauwe oevers en geringe diepte waren brede zones met
oeverplanten aanwezig en staken ook midden in het meer hier en daar planten boven het water uit. Vanuit
de Hunze werd ‘zuiver’ water aangevoerd, maar vanuit het Drents Diep stroomde bij hoge waterstand na
hevige regenval in de herfst vervuild water uit de Veenkolonieën het meer in, met massale vissterfte tot
gevolg. Daarnaast trad – toen al – uitspoeling van nutriënten vanuit agrarische gebied langs de HUnze –
als gevolg van gebruik van kunstmest – op. Algenbloei in de zomer en een beperkt doorzicht waren toen
ook een feit. De waterkwaliteit was echter in deze periode nog zodanig goed dat kranswiervelden
voorkwamen aan de oostzijde van het meer.