'Soldaat ende Zeemanschap' - Nederlands-Russisch Archief Centrum

‘Soldaat ende Zeemanschap’
Linieschip De Wijburg
Wybrandt Scheltinga, pionier op de Russische vloot 1704-1718
Doctoraalscriptie, november 2001
Professor: J.S.A.M. van Koningsbrugge
Student: Johan Zielstra
Frans van Mierisstraat 29
9718 SP Groningen
0503137908
jzielstra@hotmail.com

Bron: Jr. Mr. de Haan Hettema, Mr., A. van Halmael, Jr., Stamboom van den Freischen, vroegeren en lateren
adel, uit oude en echte bescheiden en aantekeningen en met bijvoeging van de wapens der onderscheiden
geslachten opgemaakt II (Leeuwarden 1848).
1

Dankwoord
Het schrijven van een scriptie is een eenzame bezigheid, maar tegelijkertijd een enorm
avontuurlijke reis naar het verleden. Het reconstrueren van een geschiedenis op basis van
primaire bronnen was voor mij een unieke ervaring. Dit proces had ik niet kunnen volbrengen
zonder de steun van mijn vriendin, Kim Taminiau. Terwijl ik ver weg in het stoffige archief in
St. Petersburg zat, bleef zij voor mij de drijvende kracht. Toen ik weer terug in Nederland
was, heeft ze me met raad en daad bijgestaan. Haar grootste bijdrage aan deze scriptie is de
vervaardiging van de geografische kaarten. Deze kaarten zijn als illustratie in deze scriptie
opgenomen en helpen de lezer de verschillende situaties te begrijpen. Daarnaast gaat mijn
dank uit naar Vincent Hovinga, hij heeft mijn scriptie deels gecorrigeerd en suggesties
gegeven hoe ik bepaalde analyses beter kon verwoorden. Zijn inzicht in de grote Noordse
Oorlog (1700-1721) heeft vele avonden opgeleverd, zowel in St.Petersburg als in Groningen.
Natuurlijk wil ik mijn begeleider Professor Dr. Hans van Koningsbrugge, directeur
van het Nederlands Russisch Archief Centrum, bedanken. Hij heeft me op het idee gebracht
om een scriptie te schrijven over Wybrandt Scheltinga. Daarnaast heeft hij als begeleider, me
op het historische ‘rechte pad’ gehouden. Zijn initiatieven en arbeid ten aanzien van de
ontsluiting van de archieven in Rusland ten bate van de Nederlandse geschiedenis vormden
een enorme inspiratie om me met dit onderwerp bezig te houden. Zijn collega, Drs. Carel
Horstmeier wees mij op recente publicaties betreffende mijn scriptieonderwerp en heeft vele
bruikbare suggesties gedaan.
Niet te vergeten valt mevrouw Elena Makarova, coördinator van het Nederlands
Russisch Archief Centrum te St. Petersburg. Zonder haar had ik nooit op tijd een visum
kunnen bemachtigen om naar St. Petersburg te reizen. Daarnaast heeft zij mijn verblijf aldaar
mogelijk gemaakt en hield een oogje in het zeil. Ook gaat mijn dank uit naar mevrouw
Tamara Mazur, vice-directrice van het vloot-archief te St. Petersburg. Zij wees mij op
belangrijk bronmateriaal en dankzij haar artikel over de familie Scheltinga heb ik mij snel
kunnen oriënteren in het marinearchief. Niet in de laatste plaats wil ik de Russische familie
Glebovski bedanken. Dankzij hun gastvrijheid is mijn verblijf in St. Petersburg een zeer
aangename periode geworden. Speciaal gaat mijn dank uit naar Marina Glebovskaja, zij heeft
vele Russische bronnen voor mij vertaald. Tevens wil ik mijn ouders en broers bedanken, hun
onvoorwaardelijke steun en vertrouwen in mij hebben het mogelijk gemaakt om met goed
resultaat mijn studie af te ronden.
De Nederlanders in Rusland ondertekenden in de 17 e eeuw hun brieven doorgaans als
volgt; ’Met de uitvoering van deze taak wens ik u soldaat ende zeemanschap’. Dit was
bedoeld als een soort gelukwens voor de missie die komen zou. Dankzij de steun van alle
bovengenoemden heb ik deze afstudeerscriptie kunnen maken met soldaat ende zeemanschap.
2

DANKWOORD 2
INLEIDING 4
I: 1703-1712 7
Dynastieke afkomst 7
De stichting van St. Petersburg 8
De rol van kapitein Scheltinga 10
Naar Woronezj 13
II: 1712-1714 16
Terug in St. Petersburg 16
De Finse kust 19
Vijf verbrande schepen 21
Het proces 22
Polarisering 27
De tweede aanklacht 33
De getuigen 36
Bevindingen van de krijgsraad 43
Slotoordeel van de krijgsraad 46
III: 1714-1718 49
Eindelijk de Finse kust 49
Wervingsacties in de Republiek 55
Scheltinga’s ‘geheime’ missie 57
Konvooi om de Noord 62
Operaties in 1717 68
Operaties in 1718 74
De vrede in zicht 75
Nabeschouwing 76
CONCLUSIE 77
GERAADPLEEGDE LITERATUUR 83
PERSONENINDEX 85
GEOGRAFIE 87
Kaart I: Het Balticum 89
Kaart II: De Finse Golf 90
Kaart III: Reval 91
Kaart IV: Gotland 92
BIJLAGEN 93
GALERIJ DER GROTEN 108
3

Inleiding
‘Aan een Moscovische vloot zagen zij niets Moscovisch dan de vlaggen en dat zij vechten
moesten tegen eene Hollandsche vloot, onder Hollandsche bevelhebbers en met Hollandsch
bootsvolk bemand, en bloot stonden aan Hollandsche kogels, door Hollandsch buskruit
gedreven.’ 1
Dit bovenstaande citaat van Karel XII van Zweden geeft aan hoe Tsaar Peter de Grote tijdens
de grote Noordse Oorlog (1700-1721) in staat was om in een periode van 20 jaar een vloot op
te bouwen. Zonder de Hollandse expertise was Peter I niet in staat geweest dit project te
ondernemen want Russen waren van oorsprong geen zeevaarders. Allereerst moest Rusland
een haven aan de Oostzee verkrijgen. Met dit doel voor ogen werd in de maand mei van het
jaar 1703 door Tsaar Peter de Grote de stad St. Petersburg gesticht op voormalig Zweeds
grondgebied. Om de Zweden er van te weerhouden de stad te veroveren, was het noodzakelijk
dat Rusland een sterke vloot zou bouwen. Om deze reden richtte Peter I zijn blik op het
westen. Tijdens de ‘Grote Ambassade’ in 1697 bracht de Tsaar een bezoek aan de Republiek.
Een van zijn doelstellingen was het werven van bekwame zeelui, handwerkslieden en
architecten om in Russische dienst te treden. Een van de bekendste Nederlanders die overging
in Russische dienst was Cornelis Cruys. Deze Hollander van Noorse komaf werd door Peter I
gepromoveerd van derde onder- equipage meester tot vice-admiraal van de Russische vloot.
De meeste historici analyseren de talloze veldslagen die Peter I voerde zonder veel
aandacht te besteden aan de Russische vloot. Daarnaast ontbreekt een duidelijk beeld van het
functioneren van de Russische vloot tijdens de grote Noordse Oorlog (1700-1721) omdat de
accenten teveel worden gelegd op de zogezegde ‘grote mannen’. Vooralsnog wordt de
Nederlandse bijdrage aan de opbouw van de Russische marine dan ook bezien door de ogen
van vice-admiraal Cornelis Cruys. Deze zienswijze levert een eenzijdige beeld op en gaat
voorbij aan de talloze Nederlanders die tijdens het bewind van Peter de Grote dienden op de
Russische vloot. Een studie naar iemand die belast was met de praktische uitvoering van
missies op zee, zal leiden tot meer inzicht in de rol van de Russische vloot tijdens de grote
Noordse Oorlog.
Tijdens een onderzoek naar het leven van vice-admiraal Cornelis Cruys dook de naam
kapitein-commandeur Wybrandt Scheltinga meerdere malen op, maar een duidelijk beeld van
zijn leven kon hieraan niet ontleend worden. 2 Uit beschrijvingen van de 19 e eeuwse historicus
Jacobus Scheltema blijkt dat Wybrandt Scheltinga in de Russische marine opklom van
kapitein tot schout-bij-nacht van de witte vlag. 3 Tijdens de grote Noordse Oorlog nam
Scheltinga deel aan verschillende missies op zee. Om deze reden zal een studie naar het leven
van Wybrandt Scheltinga in het kader van de grote Noordse Oorlog een meer objectief beeld
opleveren van de doeltreffendheid van de vloot en leiden tot een groter inzicht over de
maritieme strategie van Tsaar Peter.
In de periode van de ‘Grote Ambassade’ tot het einde van de Noordse oorlog werden
herhaaldelijk missies ondernomen om scheepslui en vaklieden te werven. Zo kwam in 1703
vice-admiraal Cornelis Cruys naar de Republiek om volk te rekruteren voor de Russische
marine. Tijdens deze missie ging Wybe Tacke Scheltinga over in Russische dienst. Wybe
Tacke, later Wybrandt genoemd, werd in St. Petersburg gestationeerd bij de Russische marine
1 Citaat van Karel XII zoals gevonden in; Hosmar, J., ‘Cornelis Cruys bouwde Russische vloot op.
Amsterdammer in dienst van Tsaar Peter de Grote’, Ons Amsterdam 26/9 (1974) 258-263.
2 Een kapitein-commandeur staat aan het hoofd van een vlooteskader en heeft verscheidene kapiteins onder zich.
Een kapitein staat onder direct commando van een kapitein-commandeur of een admiraal.
3 J. Scheltema, Rusland en de Nederlanden beschouwd in derzelver Wederkeerige Betrekkingen VI (’s
Gravenhage 1817) 299, III 180.
4

en door Peter I geadeld. Wybrandt Scheltinga werd in 1703 samen met 64 andere officieren
aangenomen om te dienen op de Russische vloot. 4 Aangezien de Russische bronnen niets
vermelden over de afkomst van Wybrandt Scheltinga, is niet veel bekend over zijn leven in de
Republiek.
Na enig onderzoek werd duidelijk dat de Wybrandt uit het Friese plaatsje Engwierum
afkomstig was, maar na een bezoek aan het Rijks Archief in Friesland bleek dat de dooptrouw
en begrafenis registers van Engwierum pas vanaf 1700 beginnen en derhalve de
geboortedatum niet meer was te achterhalen. Omdat Scheltinga uit Friesland kwam is het
aannemelijk dat hij werkzaam moet zijn geweest bij de Friese Admiraliteit. Helaas bleek dat
de archieven van de Friese admiraliteit tot twee keer toe zijn afgebrand zodat ook hier niets
gevonden kon worden. Onderzoek in het Algemeen Rijksarchief naar de aanwezigheid van
Scheltinga bij de overige vier admiraliteiten leverde niets op. Het is goed mogelijk dat
Wybrandt Scheltinga voordat hij overging in Russische dienst geen bijzondere positie
bekleedde. Aangezien Cornelis Cruys door Peter de Grote van derde onder-equipage meester
tot vice-admiraal werd gepromoveerd, kan het zijn dat Scheltinga op de Nederlandse vloot
geen rang van betekenis had. Om deze reden zal ik mij grotendeels beperken tot Scheltinga’s
carrière op de Russische vloot.
Deze scriptie valt uiteen in drie hoofdstukken. Deze verdeling is gemaakt op basis van
de concentratie van bronnenmateriaal. In de beginjaren van de Russische vloot werden er
nauwelijks missies op zee uitgevoerd en was Tsaar Peter bezig om zich een toegang tot de
Oostzee te bevechten met het leger. Om deze reden is het bruikbare bronmateriaal over de
periode dat Scheltinga kapitein was beperkt. Dit materiaal behelst vlootregulaties en algemene
orders van vice-admiraal Cornelis Cruys. Op dat moment lag het accent vooral op de opbouw
van de Russische vloot. Deze periode begint in 1703 toen Scheltinga in Russische dienst trad
en eindigt in 1712 toen Scheltinga vanuit Woronezj terugkeerde naar St. Petersburg. Het
eerste hoofdstuk begint met een algemene inleiding over vlootoperaties tijdens de eerste jaren.
Daarna zal de rol van kapitein Scheltinga gedurende die periode behandeld worden.
Het tweede hoofdstuk handelt over de periode van 1712 tot en met 1714. In 1712
promoveerde Wybrandt Scheltinga tot kapitein-commandeur vanwege trouwe dienst aan
Rusland. Het bronmateriaal wordt nu specifieker en beslaat orders van kapitein-commandeur
Scheltinga zelf en correspondenties met zijn superieuren. In 1713 en 1714 vond een proces
plaats waarbij uiteindelijk de vice-admiraal Cornelis Cruys samen met de kapiteinscommandeur
Wybrandt Scheltinga, Abraham Rees en de kapitein Joost Degruijter werden
veroordeeld. Door middel van getuigenverklaringen die tijdens het proces gehoord werden
kon een aantal missies op zee worden gereconstrueerd.
De grootste concentratie aan bronmateriaal beslaat de jaren 1714 tot en met 1718.
Deze periode vormt dan ook het derde hoofdstuk. Gedurende dit tijdvak speelden een aantal
belangrijke zaken een rol in het leven van Wybrandt Scheltinga. In 1714 boekte Rusland een
overwinning op de Zweden tijdens de zeeslag bij Hangö. Daarna werd Scheltinga naar de
Republiek gestuurd om zeelui te werven voor de vloot. De wijze waarop deze missie verliep
is veelzeggend voor de belangen van Rusland en de Republiek die speelden tijdens de Grote
Noordse oorlog. Nadat deze missie volbracht was, kreeg Scheltinga de opdracht het bevel te
voeren over een Russische eskader dat deel uitmaakte van een gecombineerde handelsvloot.
Deze vloot was opgericht om handelsschepen uit de Republiek en Groot Brittannië
bescherming te bieden tegen Zweedse kapers.
4
J.S.A.M. van Koningsbrugge, The Dutch Republic, Sweden and Russia, 1697-1708, and the secret activities of
Cornelis Cruys and Johannes van den Bugh in; Waegemans, E., Ed., Russia and the Low Countries in the
Eighteenth Century (Groningen 1998) 56. RGADA, Fonds 329, 1703, Ed. Chr. 40, Cruys aan Golovin,
21.06.1703, RGADA, Fond 329, 1704 Ed. Chr. 69, Cruys aan Golovin, 23.05.1704, RGADA 329, 1704, Ed.
Chr. 100, Overzicht van Nederlandse zee officieren die in Russische dienst traden, 01.05.1704. O.S.
5

Na 1716 is er minder bronmateriaal over Scheltinga te vinden. De kapiteincommandeur
kreeg in dat jaar een beroerte. Om deze reden was hij niet in staat om zich actief
met de vloot bezig te houden. Het bronmateriaal beperkt zich dan ook tot vermeldingen van
kapiteins over Scheltinga. Daarnaast werd in 1717 de Engelsman Paddon steeds belangrijker.
Peter I bevorderde hem tot schout-bij-nacht, en het lijkt erop dat hij een groot aantal
werkzaamheden van kapitein-commandeur Scheltinga overnam. In de winter van het jaar
1717 promoveerde Scheltinga tot schout-bij-nacht. De achterliggende reden van deze
promotie was discutabel, aangezien Scheltinga nauwelijks meer tot actieve dienst in staat was.
Uiteindelijk zou Scheltinga in het voorjaar van 1718 dan ook overlijden aan een beroerte.
Een onderzoek naar het leven van Wybrandt Scheltinga op de Russische vloot was
mogelijk dankzij de grote hoeveelheid bronmateriaal dat te vinden is in het Russisch
staatsarchief voor de marine (RGAVMF) te St. Petersburg. Aldaar heb ik drie maanden
onderzoek gedaan. Een groot deel van het bronnenmateriaal is opgeschreven in het oud
Nederlands en goed leesbaar. Voor het Russische deel van het onderzoek wilde ik
aanvankelijk kopieën maken en deze laten vertalen. Na een bezoek aan de centrale bibliotheek
van de vloot, bleek echter dat een groot deel van dat materiaal was opgeschreven in een
bronnenpublicatie en eenvoudig te kopieren was. 5 Deze bronnenpublicatie was tot stand
gekomen in de jaren 1865-1866 en bevat materiaal over de vloot voordat de archieven werden
opgesplitst tussen Moskou en St. Petersburg. Dit materiaal heb ik laten vertalen in St.
Petersburg en vormt een wezenlijk deel van de scriptie.
Naast de bronnen uit het marine archief en de bronnenpublicaties is gebruik gemaakt
van tal van andere bronnen. Zo heb ik de brieven van Jacob de Bie, resident der Staten-
Generaal te St. Petersburg 1712-1718 bestudeerd. De resident is in zijn geschriften zeer
expliciet over de gebeurtenissen in St. Petersburg. Deze documenten geven een uniek beeld
van de wereld waarin kapitein-commandeur Scheltinga leefde. Daarnaast heb ik bronnen uit
het Russisch Staats Archief voor Oude Akten (RGADA) over de Russische agent in de
Republiek, Johannes van der Burgh, bekeken. Deze bronnen geven inzicht in de politieke
situatie van de Republiek op het moment dat kapitein-commandeur Scheltinga aldaar aan het
rekruteren was. In de universiteitsbibliotheek van Leiden bevindt zich een vertaling van het
dagboek van Peter de Grote. Dit dagboek is voor de plaatsing van historische gebeurtenissen
op de vloot zeer bruikbaar, maar geven een nogal vertekend beeld van de werkelijkheid.
Waarschijnlijk omdat het vanwege propagandadoeleinden was verspreid in West Europa. 6
Verder heb ik gebruik gemaakt van manuscripten die zijn opgetekend door een
Engelsman die in dienst was van Peter de Grote. Deze manuscripten zijn later geordend en
omgezet in modern Engels door de Engelse vice-admiraal Cyprian A.G. Bridge en
verschenen onder de titel ‘The Russian Fleet under Peter the Great, by a contemporary
Englishman (1724)’. Het werk is in 1899 uitgegeven door de ‘Navy Records Society’. De
manuscripten bevatten levendige beschrijvingen van zeelieden in dienst van Peter de Grote,
waaronder Cornelis Cruys en Wybrandt Scheltinga. De auteur van de manuscripten is hoogst
waarschijnlijk de Engelsman, kapitein John Deane. Daarnaast heb ik de beschrijvingen van de
Historicus Jacobus Scheltema bestudeerd. Het probleem van het werk ‘Rusland en de
Nederlanden beschouwd in derzelver wederkeerige betrekkingen’, is dat er nauwelijks
bronverwijzingen in te vinden zijn. Door vergelijking met andere auteurs die wel gebruik
maken van bronverwijzingen zijn sommige passages toch bruikbaar gebleken. Van de
bronnen is niet duidelijk of deze in de oude- of nieuw stijl zijn opgetekend. Derhalve maak ik
alleen gebruik van precieze data als dit voor de context vereist is. De nauwkeurigheid van de
5
Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot I-III, ministerie van maritieme zaken (St.
Petersburg 1865/1866).
6
G.J. Deder ed., Tagebuch Peters des Grossen vom jahre 1698 bis zum schlusse des Neustadter friedens (Berlin
1773) 519.
6

data kon voor een deel achterhaald worden door analyse van het bronmateriaal. Vanwege de
grote hoeveelheid geografische namen die in de scriptie worden gebruikt is een geografische
bijlage bijgevoegd.
I: 1703-1712
Dynastieke afkomst
In ‘De Geschiedenis en Genealogie van het Geslacht van Scheltinga’, wordt Wybrandt
Scheltinga genoemd als lid van het geslacht Scheltinga uit Dokkum. Volgens dit werk was
Taecke Wybes Scheltinga te Engwierum getrouwd met Aefcke Luitjens. Uit dit huwelijk
sproten drie kinderen voort; te weten Aucke Scheltinga, Saeck Scheltinga en Griethje
Scheltinga. Helaas is deze tak niet verder uitgezocht, wel wordt vermeldt dat Wybe Tacke
Scheltinga waarschijnlijk tot voornoemde afstamming behoorde. 7 De naam Wybe Taeckes of
Wybrandt Scheltinga werd ontleend aan het werk ‘Rusland en de ‘Nederlanden beschouwd in
derzelver Wederkeerige Betrekkingen’, van de historicus Jacobus Scheltema. Hierin staat dat
Wybrandt Scheltinga in Russische dienst de functie van schout-bij-nacht bekleedde. De link
met de familie Scheltinga uit Friesland wordt verder niet uitgelegd en behalve de
overeenkomsten in naam wordt geen verdere bewijsvoering aangedragen voor de afstamming
van Wybrandt. 8
De gegevens omtrent het geslacht Scheltinga zijn door Jacobus Scheltema ontleent aan
het boek ‘Stamboom van den Frieschen, vroegeren en lateren adel’. 9 Hierin staat dat Taecke
Wijbes Scheltinga, die volgens. ‘Aantekeningen van de Raadsheer F.J.J. van Scheltinga’ de
vader is geweest van Wijbrant (of Wybe) van Scheltinga, schout-bij-nacht in Russische
dienst. Waarom de toevoeging ‘van’ hier wel wordt gebruikt is niet duidelijk. Jacobus
Scheltema schrijft in ‘Rusland en de Nederlanden’ dat Wybrandt een neef was van Mr. Eco
Scheltinga († 1746). Eco was de vader van Gerlacus Scheltinga, geboren op 15 april 1708. De
dochter van deze Gerlacus was Johanna Wilhelmina Scheltinga († 1822). Zij was de moeder
van de heer C.A. Munster Jordens, officier van Justitie bij de Arrondissement rechtbank te
Deventer. 10
In ‘De geschiedenis en genealogie van het geslacht van Scheltinga’, staat dat het
wapen van Wybrandt Scheltinga gelijk was aan dat van Burgemeester Eco Scheltinga. De
motivatie van deze bevinding ontbreekt echter. 11 Om het wapen van Wybrandt Scheltinga te
achterhalen hebben de auteurs van het stamboomboek zich gewend tot de heer Jordens.
Volgens hem bestond het wapen uit twee rozen naast elkaar onder een dubbele adelaar. Na
vergelijk met beschikbare Scheltinga wapens bleek dat op de afdruk de adelaar in elke klauw
een roos hield en er zich een derde roos op zijn staart bevond. Dit wapen wordt door de
auteurs van het stamboomboek dan ook aangedragen als het wapen van Wybrandt
Scheltinga. 12
7 W. Wijnaendts van Resandt, Geschiedenis en genealogie van het geslacht Van Scheltinga van 1530-1939
(Arnhem 1939) 137.
8 J. Scheltema, Rusland en de Nederlanden beschouwd in derzelver Wederkeerige Betrekkingen VI (’s
Gravenhage 1817)299. dl.III; 180.
9 Jr. Mr. de Haan Hettema, Mr A. van Halmael, Jr., Stamboom van den Frieschen, vroegeren en lateren adel, uit
oude en echte bescheiden en aantekeningen en met bijvoeging van de wapens der onderscheidenen geslachten
opgemaakt II (Leeuwarden 1848) 217-218.
10 Scheltema, J., Rusland en de Nederlanden beschouwd in derzelver Wederkeerige Betrekkingen IV (’s
Gravenhage 1817) 299.
11 W. Wijnaendts van Resandt, Geschiedenis en genealogie van het geslacht Van Scheltinga van 1530-1939
(Arnhem 1939) 137.
12 Wapen van de familie Scheltinga zie pagina voor inleiding.
7

Daarnaast vermelden zij dat de heer Jordens had gezegd dat hij zich nog zeer goed
herinnerde dat zijn moeder hem meermalen had verteld dat haar vader, Professor Gerlacus
Scheltinga, wel eens te kennen had gegeven dat het hem weinig moeite zou kosten om zijn
afstamming van adellijk geslacht te bewijzen. Verder schrijft Jacobus Scheltema dat de heer
Jordens, een brief in zijn bezit had, waarin staat dat Gustaaf Ernst Scheltinga in 1789 op de
Russische vloot diende. Volgens deze brief zou Wybrandt Scheltinga met Dorethea Frobus
zijn getrouwd. Uit dit huwelijk werden twee kinderen geboren. De luitenant kolonel Peter
Scheltinga, die weer twee zoons en vijf dochters naliet, en schout-bij-nacht Alexander
Scheltinga, die deelnam aan de ontdekkingsreis van kapitein Bering en twee dochters naliet.
Wybrandt Scheltinga zou door Peter I in Rusland zijn geadeld. Hoewel hierover in het
marinearchief in Petersburg geen aanwijzingen zijn gevonden, zou het kunnen dat Wybrandt
Scheltinga naast zijn Friese adellijke titel ook nog eens door Peter werd geadeld. Adeldom
verlenen was een politiek machtsmiddel van de Tsaar. 13
Zeker is dat Wybrandt Scheltinga in Rusland de stamvader was van een dynastie die
tot 1962 zou voorbestaan. Joeri Vladimir Scheltinga zou als schout-bij-nacht van de rode vlag,
als laatste van zijn dynastie overlijden. De familie Scheltinga had daarmee gedurende 259 jaar
8 officieren voor de Russische marine geleverd. 14 Deze scriptie richt zich op de stamvader van
deze familie, Wybrandt Scheltinga, die als eerste van zijn geslacht overging in dienst van de
Tsaar en zo aan de geboorte van de Russische vloot bijdroeg.
De stichting van St. Petersburg
In 1702 hadden de Russen het Zweedse garnizoensplaatsje Nyenskans, dat
aan de monding van de rivier de Neva lag, veroverd. De gevangen genomen
Zweden werden verbannen naar de verste uithoeken van Rusland. Na de
verovering van Nyenskans verscheen een Zweedse vloot onder commando
van de Zweedse admiraal Von Nummers voor de monding van de rivier de
Neva. De brigantijn Astrild 8 en de galei Gädda 10 werden de rivier
opgestuurd om de kusten te verkennen.
Tsaar Peter I
15 Ongeveer twee mijl
stroomopwaarts de rivier de Neva, zagen de Zweden dat het Russische leger
zich meester had gemaakt van Nyenskans. De Zweden, in de veronderstelling zijnde dat de
Russen geen schepen hadden, zagen geen gevaar en bleven de rivierkusten observeren. 16
Hierop gaf Peter I orders om zo veel mogelijk lotkeys 17 de rivier op te sturen en de
Zweden de pas af te snijden. De 2 Zweedse schepen probeerden nu haastig terug te keren naar
de vloot, maar het was al te laat. Een contraire westerse wind, dwong de Zweedse schepen
met de stroom mee te gaan. De Russen maakten gebruik van deze situatie en vielen de
Zweden aan. De Zweden gaven zich op 17 mei 1702 over na een kranige verdediging. De
buitgemaakte Zweedse schepen waren de eerste die Peter op de Oostzee bezat. 18 Vlak daarna
13
W. Wijnaendts van Resandt, Geschiedenis en genealogie van het geslacht Van Scheltinga van 1530-1939
(Arnhem 1939) 137. Scheltema, Rusland en de Nederlanden VI 299.
14
T.P. Mazur, Maritieme Dynastie Scheltinga in Russische Dienst (St. Petersburg 2000).
15
In de maritieme historie is het gewoon het aantal stukken geschut achter het schip te vermelden met een
nummer. De scheepstypen worden uitgelegd in bijlage I.
16
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 138.
17
Scheepstypen zie bijlage I.
18
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 138. Zie ook; C.A.G. Bridge, ed., History of the
Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen 1898-9)10. In
dit laatste werk wordt beweerd dat de Zweden met een snauw 12 en een sloep 4 de rivier optrokken, helaas wordt
hier geen datering gehanteerd en geen vermelding gemaakt van de Zweedse commanderende officier Von
Nummers. De discrepantie tussen de scheepstypen weet ik alsnog niet te verklaren.
8

nam Peter het besluit om St. Petersburg te bouwen. Het graafwerk begon op 16 mei 1703, de
datum van de stichting van St. Petersburg. 19
Daarnaast wilde Tsaar Peter dat er een vesting bij het eiland Retusari 20 gebouwd zou
worden om de nieuwe stad te beschermen. Fort Kroonslot werd gebouwd op de zandbank aan
de westzijde van het eiland. Alle schepen die naar en van St. Petersburg gingen moesten langs
dit fort. Op het eiland werden drie batterijen geïnstalleerd, daarachter werd een haven
gebouwd met fortificaties aan de westzijde. Deze batterijen werden genoemd naar Prins
Alexander Mensjikov 21 , de Alexander Schans. St. Petersburg werd door deze strategische
positie vanaf de Oostzee beschermd tegen Zweedse aanvallen. 22
De Zweden vielen de nieuwe Russische posities in 1704 aan, zowel over land als over
zee. Een leger van 8000 man bereikte de noordelijke oevers van de Neva, maar kon niet
oversteken. Half juni werd Kotlin aangevallen door een oorlogsschip, vijf fregatten en zes
kleinere vaartuigen. Deze aanval werd door de Russen afgeslagen. 23 Tegelijkertijd stuurden de
Russen voorraden over zee naar het leger dat voor Narva lag. Toen Narva op 20 augustus
1704 viel, overmeesterden de Russen 10 Zweedse galeien. 24
Toen de fortificatiewerken bij Kotlin klaar waren, werden enkele Russische fregatten
en snauwen te water gelaten. Deze schepen werden beschermd door de artillerie van het
eiland en het fort. In de zomer van het jaar 1705 werd een Zweedse vloot gestuurd om de
Russische fortificatiewerkzaamheden te stuiten en de Russische vloot te vernietigen. Admiraal
Baron Anckerstierna voerde het commando over een vloot van 7 linieschepen, 5 fregatten en
10 kleinere schepen. Op 15 juni arriveerde deze vloot voor Kroonslot. De Russen hadden alle
mogelijke voorbereidingen genomen. Acht fregatten lagen als eerste verdedigingslinie
afgemeerd tussen fort Kroonslot en een batterij op het eiland. Een versperring van
boomstammen lag voor de eerste linie schepen. 25 In twee linies daarachter lagen snauwen en
kleinere vaartuigen. Twee Zweedse aanvallen vonden plaats op 15 juni, eerst door 6 fregatten
en daarna door 4 linieschepen, beide werden door de Russen afgeslagen. Op 16 juni en 21 juni
voerde de Zweedse vloot een bombardement uit, echter zonder veel resultaat. Daarna trok de
Zweedse vloot zich terug. 26
Op 25 juli probeerde Zweedse infanterie onder het commando van kolonel Nieroth een
landing op Kotlin uit te voeren, maar de kolonel koos een verkeerde plaats om te landen. 27 De
Zweedse soldaten stonden tot hun nek toe in het water, waardoor het buskruit van hun
19 R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985)327.
20 Retusari is de Finse benaming voor het eiland Kotlin. Retusari werd door de Hollanders meestal Ritzaard
genoemd.
21 Alexander Danilovitsj Mensjikov was als boerenjongen geboren nabij Moskou op 27 november 1672.
Mensjikov trad in dienst van de Zwitser Lefort als lakei. Door de humor en gevatheid van de lakei raakte Peter
de Grote in bekoring door de jonge man en nam hem in persoonlijke dienst. Vanuit deze positie, een lage rang
maar wel aan de zijde van de autocraat, wist Mensjikov zich op te werken tot een van de rijkste en machtigste
mannen van het achttiende-eeuwse Europa. Mensjikov verkreeg in 1707 de titel prins van Ingermanland en werd
schout-bij-nacht in 1718. Prins Mensjikov overleed in 1729. R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het
moderne Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985) 337.
22 C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 10.
23 Het eskader van De Zweedse vice-admiraal De Prou bestond uit; Holland 50, Wrede 50, Ösel 50, Götheborg
50, Wachtmeister 48, Revel 36 en de Norrköping 50. In; R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen
1910) 139.
24 Ibidem, 139.
25 De grotere schepen van de Russische vloot waren op dat moment: Standaart 28, Michael Archangel 28,
Sleutelburg 28, Kroonslot 28, Triomf 30, Derpt/ Dorpat 28, Narva 28, Fligel-Fam 28, Peterburg 28, Munker/
Moncoeur 14, Sant Yakim 14, Legas 14, Kopore 14, Yamburg 14 in; R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic
(Londen 1910) 139.
26 R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 139.
27 C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9)12.
9

geweren nat werd. Terwijl de Zweden zonder dekking het eiland probeerden te bestormen
lagen de Russen onder bevel van vice-admiraal Cruys achter de struiken en bomen te
wachten. De Russen maaiden de belagers genadeloos neer. De Zweden verloren uiteindelijk
560 man, en hadden 114 gewonden. Terwijl onder de Russen slechts 29 doden en 50
gewonden waren gevallen. Na deze actie beperkten de Zweden zich tot het blokkeren van de
Finse golf. 28
De volgende jaren was er weinig actie in de Finse golf te bespeuren. In 1706 lag de
Russische vloot bij Kotlin. Af en toe werd een schip ter verkenning gestuurd. Rond 1707
bestond de Russische vloot uit 11 fregatten, 7 snauwen en een aantal kleinere schepen. Negen
buitgemaakte schepen en 40 nieuwe roeiboten bereikten Kotlin vanuit Narva. De Zweden
waren blijkbaar niet in staat de Finse golf afdoende te blokkeren. In 1708 veroorzaakten de
Russen enige schade op de kust van Finland terwijl de Zweden in Reval bleven, vanwege
contraire wind. 29
Eind augustus 1708 verschenen 22 Zweedse schepen voor Kroonslot. 30 Tegelijkertijd
stelde zich een leger van 14.000 man, onder leiding van de generaal Lybecker, voor St.
Petersburg op. Deze strategie was door Karel XII bedoeld als manoeuvre om de aandacht van
de Tsaar en zijn leger af te leiden terwijl een grootscheepse Zweedse aanval op Moskou werd
ondernomen. Generaal Lybecker vernam via door de Russische generaal Apraksin verspreide
valse inlichtingen, dat de stad zwaar versterkt zou zijn. Hierop trok de Zweedse troepenmacht
met een boog naar het zuiden en westen door Ingermanland om St. Petersburg heen. Al snel
was het Zweedse leger door hun voorraden heen. Toen het land niets meer opleverde slachtten
ze hun eigen paarden. Lybecker en zijn troepenmacht zwierven doelloos door Ingermanland
totdat ze de kust bij Narva bereikten. Aldaar beval generaal Lybecker de rest van de paarden
te slachten, om niet in vijandelijke handen te vallen. Daarna ging de troepenmacht aan boord
van de Zweedse vloot om koers te zetten naar Viborg. 31 Dankzij dit geluk was de Tsaar in
staat zijn vloot ongehinderd uit te breiden. In 1708 werden nieuwe galeien en 2 linieschepen
met elk 52 stukken geschut aan boord te water gelaten. Deze schepen werden ingezet op het
Ladoga meer. 32
De rol van kapitein Scheltinga
In 1702 werd vice-admiraal Cornelis Cruys naar Nederland gestuurd om marineofficieren en
zeelui voor de Russische marine te rekruteren. Al in juli 1703 kon Cruys 202 Nederlanders
naar Rusland sturen. Onder deze groep bevonden zich 64 zeeofficieren. In 1704 werden nog
eens 177 Nederlanders, waarvan 32 zeeofficieren, naar Archangel verscheept. In de maand
juni van 1704 vertrok Cornelis Cruys weer naar Rusland. 33 Het is niet zeker met welke groep
Scheltinga naar Rusland ging, maar vanaf 1704 was Scheltinga in ieder geval in St.
Petersburg gestationeerd. In Rusland verkreeg Wybrandt de rang van kapitein. 34
28
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 139.
29
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 140.
30
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 140.
31
C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9)13. Zie ook: R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne
Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985) 414.
32
C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9)14.
33
J.S.A.M. van Koningsbrugge, The Dutch Republic, Sweden and Russia, 1697-1708, and the secret activities of
Cornelis Cruys and Johannes van den Bugh in; Waegemans, E., Ed., Russia and the Low Countries in the
eighteenth Century (Groningen 1998) 56. RGADA, Fonds 329, 1703, Ed. Chr. 40, Cruys to Golovin,
21.06.1703, RGADA, Fond 329, 1704 Ed. Chr. 69, Cruys to Golovin, 23.05.1704, RGADA 329, 1704, Ed. Chr.
100, Overzicht van Nederlandse zee officieren die in Russische dienst traden, 01.05.1704. Oude Stijl
34
Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) 420, 421.
10

Waarschijnlijk heeft Scheltinga vanaf dat jaar dan ook gevochten tegen Zweden vanaf Kotlin.
Over zijn specifieke rol daarbij blijkt echter niets.
Op een lijst van getrouwde en ongetrouwde officieren die getekend was op 19
september 1705 in St. Petersburg, staat kapitein Wybrandt Scheltinga vermeldt als zijnde niet
getrouwd. De vlagofficieren op dat moment waren vice-admiraal Cornelis Cruys en de twee
schout-bij-nachts, Jan van Reez en Ivan de Bozzis. 35 Uit deze lijst valt af te leiden dat
Scheltinga toen werkzaam was op de vloot bij St. Petersburg. Waarschijnlijk had Scheltinga
een functie bij de verdedigingslinie voor Kroonslot onder bevel van Cornelis Cruys. Zeker is
dat kapitein Scheltinga in 1706 het commando voerde over een aantal schepen in het eskader
van vice-admiraal Cruys, dat zich bevond bij Kroonslot. Van een echte vloot kan men op dat
moment nog niet spreken, maar waarschijnlijk had kapitein Scheltinga het bevel over een
schip dat de Russische troepen bij Narva bevoorrade. Vanaf 1707 tot 1709 was Scheltinga
bevelhebber op het schip De Narva, dat onderdeel uitmaakte van het Kotlin-eskader van viceadmiraal
Cruys 36
Vanaf 1707 zijn er geschreven orders van kapitein Scheltinga in het marine-archief te
vinden. Op dat moment had de kapitein het bevel over een klein eskader. Zijn bevelen
handelden over seinen die in zijn eskader gedaan moesten worden. Deze seinen waren
noodzakelijk voor de onderlinge communicatie tussen schepen. Dit werd doorgaans gedaan
door middel van vlaggen die op bepaalde punten in het tuig van het schip werden
opgehangen. Zo had elke kapitein een eigen kleur vlag. De signalen die vanuit het schip van
de eerste kapitein van een eskader werden gegeven, hadden betrekking op verschillende
zaken. Zo kon het signaal gegeven worden om in gevechtsformatie te gaan varen in geval de
vijand in de buurt was. De grootste schepen van het eskader moesten dan achter elkaar in
linie 37 varen om vervolgens de vijand zo efficiënt mogelijk te kunnen beschieten.
Ook kon er een signaal gegeven worden om de vijand te enteren. Dit gebeurde meestal
na het bombarderen van de vijandelijke schepen. De snelste schepen kregen dan het signaal
om de vijand in te halen en langszij te gaan liggen. Vervolgens werd met een van man tot man
gevecht geprobeerd om het vijandelijke schip te overmeesteren. Daarnaast werden in geval
van weinig wind, signalen gegeven om voor anker te gaan. Deze orders werden door
Scheltinga zelf ondertekend en hadden betrekking op negen kapiteins. Hieruit valt af te leiden
dat Scheltinga op dat moment een zekere mate van invloed had op de vloot, hoewel hij net als
degenen die onder zijn bevel stonden zelf ook nog kapitein was. 38
De jaren 1706 en 1707 verliepen relatief rustig, en de vlootwerkzaamheden bij St.
Petersburg beperkten zich tot het bouwen van schepen en het op verkenning sturen van
eskaders. In mei van het jaar 1707 kreeg kapitein Scheltinga orders van admiraal Feodor
Apraksin om met zijn eskader dat bestond uit een aantal schepen, snauwen en een brander 39 te
gaan kruisen aan de westzijde van het eiland Ritzaard, anderhalf mijl ten zuiden van
Kroonslot. Scheltinga voerde op dat moment het bevel over de kapiteins Hay, Sivers, Bagh,
de kapitein-luitenant Harbo en luitenants Helma, Smiths, Bredaal, Flaming en Traan. 40 Indien
de vijand waargenomen werd moest kapitein Scheltinga seinen met de vlag van de achterste
vlaggenstok en met zijn eskader terugkeren naar de vloot bij Kroonslot. Scheltinga moest
35
No.; 8 Rospis van getrouwde en ongetrouwde officieren en matrozen welke in St. Petersburg zijn. (19
september 1705 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot III, ministerie van maritieme
zaken (St. Petersburg 1866) 7.
36
Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) 420.
37
Vandaar ook de naam linieschip.
38
RGAVMF (Kantselarij van de Admiraliteit 1697-1728), Fond 176, inv. 1, zaak 130; Particuliere zeijnen die
gedaan zullen worden door den heer capt W. Scheltinga (op ’t schip de Narva 11 mei 1707 O.S.) 28-30.
39
Een brander is een oud schip dat volgeladen werd met explosieven en brandbaar materiaal, dat recht op de
vijand werd afgestuurd om haar zoveel mogelijk schade toe te brengen.
40
RGAVMF (Kanselarij van de Admiraliteit 1697-1728) Fond 176, inv. 1, zaak 130; Particuliere zeijnen die
gedaan zullen worden door den heer capt W. Scheltinga (op ’t schip de Narva 11 mei 1707 O.S.) 28.
11

kanonsalvo’s afvuren om kenbaar te maken met hoeveel schepen de vijand aanwezig was. 41
Over het verloop van deze missie blijkt verder niets. Vlootoperaties tijdens de eerste jaren
werden op zeer beperkte schaal uitgevoerd. Verkenningmissies voeren niet verder dan net
voorbij de veilige bescherming van fort Kroonslot.
In augustus kreeg luitenant Theunis Traan 42 orders van admiraal Apraksin om zich met
zijn brander onder het bevel van kapitein Scheltinga te plaatsen. 43 Scheltinga gaf hem het
bevel om met zijn brander de vijand op te zoeken en aan te vallen. Indien Traan het lukte een
vijandelijk schip schade toe te brengen zou de kapitein een groene vlag van de stuurboordnok
van de grote ra laten waaien met een kanonsschoot. 44 Dit sein was bedoeld voor de rest van
het eskader om zich bij het gevecht te vervoegen. Mijns inziens was het de bedoeling van
Scheltinga de vijand door middel van een brander zo veel mogelijk schade toe te brengen en
daarna de verzwakte vijand gezamenlijk te verslaan.
Op bevel van de Tsaar kreeg kapitein Scheltinga op 18 mei 1708 de opdracht om met
zijn eskader van drie schepen, twee snauwen en een brander, de Oostzee op te gaan tot de
kaap Krasna Gorka. 45 Indien er vijandelijke schepen werden waargenomen moest kapitein
Scheltinga zijn best doen om deze te overmeesteren. Indien de overmacht te groot was, zou hij
de vloot daarvan op de hoogte stellen en zich daarbij vervoegen. 46 Het is opvallend dat
kapitein Scheltinga dit soort gevaarlijke missies moest ondernemen, want zeker in de
beginjaren van de Russische vloot was het niet ongewoon dat er zich grote Zweedse eskaders
op de Finse Golf vertoonden.
Dat Scheltinga niet slechts een kapitein was en vaak verdergaande bevoegdheden
verkreeg, blijkt uit een reeks ordonnanties van vice-admiraal Cornelis Cruys. Cruys gaf
kapitein Scheltinga het bevel een inventaris te maken van alle schepen en hun manschappen,
onderverdeeld in buitenlandse en Russische manschappen. Daarnaast was de kapitein
verantwoordelijk voor de controle van het proviand op de schepen en de training van de
scheepsgardisten. 47 De kapiteins op het eskader van kapitein Scheltinga in 1708 waren
Bezemacker, Rees, Sivers, Schoonwijk; kapitein-luitenants Harbo en luitenants Smiths en
Traan. 48 Dit eskader had een andere samenstelling dan die van 1707. Waarschijnlijk omdat in
de beginjaren van de Russische vloot de doorstroming van marineofficieren erg groot was en
buitenlandse officieren met enige ervaring vaak snel een eigen commando verkregen.
Na de slag bij Poltava in 1709, waar het Zweedse leger een vernietigende nederlaag
had geleden, lag het Baltische land voor de Russen open. Terwijl graaf Sjeremetev 49 in het
zuiden met 30.000 man de stad Riga belegerde, werd generaal-admiraal Feodor Apraksin met
41 RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; Orders van admiraal Apraksin voor kapitein Wybrandt Scheltinga (op
het schip de Olifant ten anker voor Kroonslot 7 mei 1707) 30-32.
42 Theunis Traan was in 1704 door Cornelis Cruys in Nederland aangenomen als onderofficier. In 1707 werd hij
luitenant en kreeg het commando over een brander. In: Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I
(St. Petersburg 1885) 376.
43 RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; 38 orders van Apraksin voor luitenant T. Traan, (11 augustus 1707
1707 O.S.) 38.
44 RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; Particuliere seinen die bij kapitein Scheltinga gedaan zullen worden
(Aktum in het schip de Narva zeilende voor de punt van Ritzaard 11 augustus 1707 O.S.) 38.
45 Zie geografische kaart.
46 RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; Orders van de Tsaar voor kapitein Scheltinga (getekend op het schip
de Domme kracht, ondertekend door admiraal Apraksin op 18 mei 1708 O.S.) 49.
47 RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; Orders van vice-admiraal Cruys voor kapitein Scheltinga (getekend op
het schip de Olifant ten anker voor Kroonslot 19 juli 1708) 52-53
48 RGAVMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; Particuliere seinen die gedaan zullen worden bij kapitein W.
Scheltinga (11 juli 1708) 51.
49 Graaf Boris Sjeremetev was veldmaarschalk van het Russische leger. Sjeremetev had tegen de Polen, Krim-
Tartaren en de Turken gevochten. Hij was er de man naar om zich te houden aan Peters algemene orders dat het
leger nooit risico mocht nemen, tenzij de situatie sterk in zijn voordeel was. Uit; R. Massie, Peter de Grote en
het ontstaan van het moderne Rusland (Amsterdam 1985) 315.
12

18.000 man naar Viborg gestuurd om de stad te veroveren. Viborg was een belangrijke
Zweedse vestingstad en vormde een bedreiging voor St. Petersburg. In 1706 was een aanval
over land mislukt, maar nu kon Tsaar Peter zijn nieuwe vloot inzetten. Deze vloot bestond op
dat moment uit fregatten en tal van galeien. Deze schepen waren zeer geschikt om
landingsaanvallen en bevoorradingsmissies op de Finse kust uit te voeren.
Toen in April 1710 de zee grotendeels ijsvrij was voer het Kotlin-eskader uit onder
aanvoering van vice-admiraal Cruys en Tsaar Peter I als schout-bij-nacht, met als doel het
leger bij Viborg te bevoorraden. Kapitein Scheltinga voerde toen het commando over het
schip De Narva. 50 Het leger van Apraksin werd over zee met voedsel en manschappen
voorzien, tot het uiteindelijk 23.000 man telde. Op 13 juni 1710 viel Viborg in handen van de
Russen. In de loop van de zomer van 1710 veroverden de Russen achtereenvolgens de steden
Riga en Reval. Geheel Lijfland en Estland waren nu in handen van de Tsaar. 51 In de roes van
overwinning verkreeg kapitein Scheltinga op 30 oktober 1710 vanwege zijn goede diensten
aan Rusland een promotie tot eersteklas kapitein. Deze promotie werd door Tsaar Peter
persoonlijk verleend. Kapitein Scheltinga was op dat moment de oudste kapitein op de vloot.
Helaas wordt verder niets vermeld over de leeftijd van de kapitein. 52
Naar Woronezj
In de herfst van het jaar 1710 werden vice-admiraal Cornelis
Cruys en kapitein Scheltinga samen met een groot aantal andere
officieren op bevel van de Tsaar in Woronezj ontboden in
verband met de hervatting van de oorlog tegen de Turken.
Woronezj
53 De
Tsaar had al eerder tegen de Turken gevochten om een haven
aan de Zwarte zee te bezetten. Dit liep echter op niets uit.
Uiteindelijk maakte het vredesverdrag van Constantinopel op 3
juli 1700 een voorlopig einde aan deze oorlog. Peter I had toen
zijn handen vrij om een oorlog tegen Zweden te beginnen maar
was de mogelijkheid om de Turken te verslaan en een Russische
haven aan de Zwarte Zee te creëren nooit vergeten. 54 Na de slag
bij Poltava was de Zweedse koning Karel XII naar het Ottomaanse rijk gevlucht, waar hij de
Turken probeerde te bewegen tot een nieuwe oorlog tegen de Russen. Vanwege de glansrijke
overwinning van de Russen bij Poltava voelden de Turken hier echter weinig voor. Toen de
Tsaar expliciet van de sultan verlangde dat Karel uiterlijk op 10 oktober 1710 zou worden
uitgeleverd, werd dit door de Turken als oorlogsverklaring opgevat. Natuurlijk hadden pro-
Zweedse facties aan het hof van de Turkse Sultan een grote invloed gehad op zijn bereidheid
een nieuwe oorlog te beginnen. Waarschijnlijk was dit net genoeg want op 21 november 1710
verklaarde het Ottomaanse rijk Rusland de oorlog. 55
50
No. 287; Rospis van de schepen van de Tsaar voor de campagne in 1710, Bronnen behelzende de geschiedenis
van de Russische vloot I, Ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 197. No. 305; Lijst van schepen
en hun commanderende officieren die op 1 mei 1710 van Kroonslot naar Viborg zullen zeilen O.S., Bronnen
behelzende de geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 212.
Zie bijlage II&III. Zie ook; Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) 420.
51
R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland (Amsterdam 1985) 486.
52
No. 43; Promotie van Wybrandt Scheltinga tot eersteklas kapitein (30 oktober 1710 te St. Petersburg O.S.),
Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg
1866) 29.
53
Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885)421.
54
E.J. Phillips, The founding of Russia’s navy. Peter the Great and the Azov Fleet 1688-1714 (Londen 1995)
102.
55
R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland (Amsterdam 1985) 497.
13

Volgens de manuscripten van Bridge waren Cruys en Scheltinga in het voorjaar van
1711 nog in St. Petersburg. 56 Dit lijkt hoogst onwaarschijnlijk omdat volgens bronnen uit het
marinearchief de vice-admiraal tijdens de eerste maanden van het jaar 1711 bezig was met het
op orde brengen van de Zwarte Zeevloot. 57 ‘Soo haast god wil en ik gezond blijve, sal op mijn
komst in Waronitz nader inspectie van de scheepbouw nemen, soo ook in Asof van schepen
magazijnen en haven en na vermoogen op alle verbeteringen mijn sentiment aan uwe
majesteit adviseren.’ 58 Dat de Zwarte Zee vloot op dat moment al sterk verwaarloosd was
blijkt uit tal van berichten van vice-admiraal Cruys aan generaal-admiraal Apraksin. Cruys
vroeg dan ook meerdere malen om een goede timmermeester die schepen kon bouwen en
herstellen.
Zo maakte Cruys melding dat het schip waar Scheltinga het bevel over kreeg, de
Schorpioen 59 , samen met een aantal andere schepen; De Slapende Leeuw, Bloem des Oorlogs
en De Schildpad te sterk verwaarloosd waren om te repareren. ‘Want die zullen nooit van
eenige goede dienst zijn, de heeren Engelsen hebben daar wel sorg voor gedragen’. 60
Waarom Cruys hier de Engelsen beschuldigde voor de slechte staat van de vloot is niet
duidelijk, maar duidt op onderlinge concurrentie tussen de buitenlanders op de vloot. In een
brief aan Apraksin meldde Cruys later dat het beter zou zijn om schepen te bouwen tot 36
stukken geschut, omdat de grotere schepen een te grote diepgang hadden waardoor ze vast
kwamen te zitten in het ondiepe vaarwater. 61
Vice-admiraal Cruys was belast met de centrale verantwoordelijkheid over de
uitrusting van de Zwarte Zee vloot. Scheltinga moest toezien op de uitrusting van een aantal
schepen bij Taganrog. Dat blijkt uit een brief met specificaties over welke goederen in
Taganrog noodzakelijk waren. 62 Daarnaast had kapitein Scheltinga de verantwoording over
de reparatie en uitrusting van zijn eigen schip evenals de andere kapiteins. 63
De Tsaar voerde tegen de Turken voornamelijk een landoorlog, maar uit een lijst van
oorlogsschepen die in de campagne tegen de Turken ingezet zou worden, blijkt dat hij het niet
louter bij een landoorlog wilde laten. Hiervoor werden zelfs schepen, die Cruys ongeschikt
achtte, ingezet. 64 Orders kwamen om een missie naar Constantinopel te ondernemen, maar
gezien de slechte staat van de vloot deserteerde er een aantal matrozen. Cruys stelde daarom
voor om een paar deserteurs op te hangen of voor de kop te schieten, anders zou het
onmogelijk zijn deze missie te ondernemen. 65
De inspanningen van Cornelis Cruys om de vloot in Azov op orde te brengen waren
echter vergeefs, want de nederlaag van de troepen van de Tsaar tegen de Turken bij de rivier
de Pruth, betekende het einde voor de vloot. Met het vredesverdrag dat in 1711 gesloten werd,
bereikten de Turken eindelijk hun doel. De zee van Azov viel weer in Turkse handen en de
Russische scheepswerven in Taganrog en Woronezj moesten worden gesloopt. De
56 56 C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 17.
57 Voor een overzicht van de schepen van de Zwarte Zeevloot en hun bemanningen, zie: RGAVMF Fond 233,
inv. 1, zaak 11; (blz 252-268) Zie bijlage IV.
58 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Cruys aan Peter de Grote (3 februari 1711) 249.
59 Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) 421.
60 RGAVMF Fond 233 (Kanselarij van generaal-admiraal Apraksin), inv. 1, zaak 11. Cornelis Cruys aan
Apraksin (getekend te Trooitze 5 mei 1711) 44-46.
61 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11. Cornelis Cruys aan Apraksin (getekend te Trojetsko 11 juni 1711) 70-
71.
62 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 31; Waarschijnlijk: Wybrandt Scheltinga aan Apraksin (Taganrog 9 maart
1711) 736.
63 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 31; Wybrandt Scheltinga aan Apraksin (Taganrog 9 maart 1711) 735.
64 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Lijste der oorlogs vloot soo deese campanje op de … van weegen sijner
Czaarsen Majesteit teegen den Turk staat te aggeren (Geen jaar en datum) 208. Zie bijlage V.
65 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11. Cornelis Cruys aan Apraksin (getekend te Trojetsk 15 augustus 1711)
94-95.
14

oorlogsschepen van de Tsaar werden deels aan de Turken verkocht en deels vernietigd. Het
geschut van de schepen en ander bruikbaar materieel werd naar St. Petersburg en Archangelsk
getransporteerd. De admiraliteit in Woronezj werd in augustus 1711 opgegeven. 66
In augustus maakte Cruys zich gereed om samen met de voornaamste zeeofficieren
naar St. Petersburg af te reizen. 67 Vanuit de admiraliteiten bij Trojetsko, Zerkaskie, Taganrog
en Woronezj werden grote groepen marinepersoneel naar St. Petersburg gestuurd, om daar de
strijd tegen Zweden voort te zetten. Zo ook kapitein Scheltinga die op dat moment nog in
Taganrog zat. 68 In september werden de kapiteins Scheltinga, Edwards en Degruijter naar
Moskou gestuurd. De rest van de zeelieden moest achter blijven om te besparen op de kas van
de admiraliteit. 69 Liever hield de Tsaar geld over dan dat iedereen veilig in St. Petersburg
aankwam. In Moskou kreeg kapitein Scheltinga van vice-admiraal Cruys de opdracht om toe
te zien op de manschappen die vanuit Azov via Moskou naar St. Petersburg op weg waren.
Cruys vroeg daarbij aan Apraksin om de officieren en het gemene volk dat van Woronezj naar
Moskou kwam, enigszins te helpen gezien de tijd van het jaar en het feit dat zij vrijwillig
hadden aangeboden de reis te maken zonder betaling van de admiraliteit. 70 Waarschijnlijk was
de situatie in Woronezj zo erbarmelijk dat de officieren de reis nog liever zonder betaling
maakten dan daar te blijven. Over het verloop van de reis van Azov naar St. Petersburg blijkt
verder niets. Wel zijn er vanaf 1712 veel zeeofficieren die eerst een functie hadden op de
vloot bij Azov, weer in St. Petersburg te vinden.
Wat het nut nu was van de zuidelijke vloot in deze tweede campagne tegen de Turken
is onderhevig aan discussie. Volgens vele historici was deze vloot slecht uitgerust waardoor
ze geen successen behaalde. De historicus Edward Phillips is echter een andere mening
toegedaan. Volgens hem heeft deze vloot zich nooit echt kunnen bewijzen omdat Tsaar Peter
er voor koos om de Turken te land te verslaan, hetgeen echter jammerlijk mislukte bij de
rivier de Pruth. Voor zover bekend heeft de Zwarte Zeevloot geen ondersteunende functie
gehad bij de bevoorrading van het landleger en op zowel de Zee van Azov als de Zwarte Zee
is het nooit tot een echte zeeslag gekomen. Was dit wel zo geweest dan had de uitkomst wel
eens in het nadeel van de Turken beslist kunnen zijn. 71 Blijkbaar was volgens Phillips de
Zwarte Zeevloot, hoewel slecht uitgerust, toch superieur aan de Turkse vloot. Tsaar Peter had
nu in ieder geval zijn handen vrij om zich te wijden aan de oorlog tegen de Zweden in en rond
de Oostzee.
66
E.J. Phillips, The founding of Russia’s navy. Peter the Great and the Azov Fleet 1688-1714 (Londen 1995)
110.
67
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Cruys aan Apraksin (Trojetsko 23 augustus 1711) 102, 103.
68
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Cruys aan Apraksin , bijgevoegde lijst van officieren en mindere
manschap die nodig zijn in St. Petersburg (Trojetsko 23 augustus 1711) 107-108. Zie bijlage VI.
69
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Cruys aan Apraksin (Trojetsko 20 7bris 1711) 104.
70
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Cruys aan Apraksin (Moskou 19 8bris 1711) 158-160.
71
E.J. Phillips, The founding of Russia’s Navy. Peter the great and the Azov Fleet, 1688-1714 (Londen 1995)
112.
15

II: 1712-1714
Terug in St. Petersburg
In een brief van de Nederlandse gezant Jacob de Bie, resident
van de Staten-Generaal te St. Petersburg, staat dat op 23 mei
1712 kapitein Scheltinga samen met de Tsaar
bevoorradingsmissies op Viborg ondernam. ‘Dhr. Scheltinga
die in qualiteit van capitein ter zee van Sijne Czaarse
Majesteit de beijde boven gemelde transporten na Wijborg
heeft gecommandeerd verzeekert mij dat in die twee togten 37
zacken meel, en een goede quantiteijt andrie vivres beneffens
eenige artillerie is getransporteerd.’
Rede bij St. Petersburg
72 Verder vermeldt De
Bie dat de Tsaar Scheltinga tot kapitein-commandeur had
bevorderd vanwege zijn goede diensten. 73 Bijna elk jaar
promoveerde Peter een grote groep zeeofficieren.
Waarschijnlijk was er vooral in de beginjaren van de Russische vloot een tekort aan
commanderende officieren. De promotie van kapitein Scheltinga was op zich een logische
volgende stap, want de kapitein was inmiddels al 9 jaar in Russische dienst en had steeds een
commanderende functie gehad.
In 1712 was de vloot voornamelijk bezig met bevoorradingsmissies op het veroverde
kustplaatsje Viborg. Scheltinga voerde op dat moment het commando over de brigantijnen, en
had 17 schepen onder zijn commando. 74 De vloot verkeerde echter nog in slechte staat, er
heerste een groot gebrek aan zeelui en vaklieden. Dat blijkt uit een notitie van de viceadmiraal
Cruys waarin hij aan Apraksin schreef het probleem op te kunnen lossen door de
tekorten aan te vullen met zeelui uit Woronezj. 75 Vlootexpedities in het jaar 1712 werden dan
ook voorzichtig uitgevoerd en bestonden vooral uit verkenningsmissies en
bevoorradingsmissies. Vice-admiraal Cruys gaf expliciet het bevel geen Zweedse schepen aan
te vallen.
In juli schreef de vice-admiraal dat hij samen met kapitein-commandeur Scheltinga
twee vijandelijke schepen en een snauw nabij de kaap Krasna Gorka ontdekt had. 76 De
ochtend van de 24 e juli gaf Cruys het bevel om jacht op het Zweedse eskader te maken.
Hierop ging het Zweedse eskader strak onder zeil en stevende de volle zee op. Of Cruys van
plan was om de Zweedse schepen te overmeesteren is niet duidelijk. Uit het volgende citaat
blijkt eerder voorzichtigheid dan strijdlustigheid; ‘ik meen so god wil nog deesen avond wat
verder naar buyten te zeijlen om indien ’t te doen is, den vijand so te observeren dat niet so
na komt als voor deesen.’ 77 Volgens de manuscripten van Bridge, verordende vice-admiraal
Cruys de schepen Pernau (52), Samson (40) en de Lesela (14) met een aantal brigantijnen en
kleine galeien de achtervolging in te zetten. Het Zweedse eskader, waarschijnlijk niet onder
de indruk, bleef liggen afwachten. Hierop stuurde Cruys het schip De Riga (52) om te helpen.
De manuscripten vermelden dat het Russische eskader tot een mijl afstand van de vijand was
toen Cruys het signaal gaf om de achtervolging te staken. Toen de Zweden daarna recht op de
72
De Bie, 23 mei 1712 ordinaris, ARA 195 toegang 1.01.04 inv. nr 7367I. 317.
73
Ibidem, 318.
74
No. 425; Rospis van schepen van de Tsaar voor een missie naar Viborg in 1712, Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 282. Zie bijlage VII.
75
RGAVMF Fond 233 (kanselarij van admiraal generaal Apraksin), inv. 1, zaak 38; brief van Cruys aan
Apraksin (voor Kroonslot 21 juni 1712 O.S.) 83.
76
C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 19. Voor een overzicht van het eskader van Cruys was zie bijlage VIII.
77
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; brief van Cruys aan Apraksin (in het schip de Riga ten anker voor de
Schaarse eilanden 24 juli 1712 O.S.) 83.
16

Russische schepen afstevende gaf de vice-admiraal het signaal om aan te vallen. Vervolgens
naderden de Russen tot op schootafstand, maar kort daarop werd de order gegeven om voor
anker te gaan. De volgende ochtend was de windrichting voor de Russen gunstig om de
Zweden de pas af te snijden. De vice-admiraal maakte echter geen gebruik van deze
mogelijkheid en het Zweedse eskader vluchtte de volle zee op. 78 De voorzichtige houding
van de vice-admiraal duidt erop dat hij liever de vloot intact wilde houden dan de Zweedse
schepen te veroveren. Aan de andere kant was het Russische vlooteskader volgens de
manuscripten veel sterker dan het Zweedse en had deze makkelijk genomen kunnen worden.
De voorzichtigheid van de vice-admiraal was echter niet geheel ongegrond. Het was in
die periode niet ongewoon dat een grote Zweedse vloot zich in de buurt ophield. Het zou
goed mogelijk kunnen zijn dat de drie Zweedse schepen een voorhoede van een veel groter
eskader vormden. In een brief aan Apraksin schreef Cruys dat de vijand tot aan Reval toe de
wateren observeerde. 79 In juli verscheen voor de bocht van Harriwalda een Zweeds Eskader
dat uit 5 schepen en 4 galjoten bestond. Vice-admiraal Cruys dacht dat het voornaamste doel
van de vijand was om de communicatie van St. Petersburg met Viborg te verstoren. Om deze
reden zou het Zweedse eskader zijn schepen bijeenhouden om zo mogelijk de Russen direct
aan te kunnen vallen. Waarschijnlijk behoorden de drie bovengenoemde schepen dan ook tot
dit grotere Zweedse eskader. 80
In augustus lukte het de Griekse schout-bij-nacht graaf De Bozzis en kapiteincommandeur
Scheltinga, om met een eskader, de zee op te trekken. Het op de loer liggende
Zweedse eskader zou misleid zijn door een afleidingsmanoeuvre. Russische schepen die
onder de noordwal bij Scornaleka 81 lagen deden alsof ze een landing zouden ondernemen. 82
Tegelijkertijd liep het eskader van Scheltinga en De Bozzis uit. De 18 e verkreeg Cruys bericht
uit Narva, dat twee mijlen uit de kust op 16 en 17 augustus schoten waren gehoord. Cruys
dacht dat het alarmschoten geweest waren omdat de vijand gesignaleerd was. 83
In het dagboek van Peter de Grote vernemen we dat het eskader onder het bevel van
schout-bij-nacht De Bozzis en kapitein-commandeur Scheltinga, op 16 augustus, een Zweeds
bevoorradingsschip met vier kanonnen had veroverd. De 20 e veroverde dit eskader de
Zweedse snauw ‘Kracht’, dat een verkenningsmissie uitvoerde. Dit schip had 27 stukken
geschut en werd gecommandeerd door een luitenant met 58 man onder zich. Ook werden twee
galjoten veroverd. Een daarvan was afkomstig van een admiraalsschip en de andere van een
commanderende officier. Deze schepen waren uitgerust met 4 kannonen en hadden 42
onderofficieren en matrozen en een luitenant aan boord. Daarnaast werden nog twee kleinere
schepen vernietigd. 84
Of de op de Zweden behaalde successen die het dagboek van Peter de Grote
vermelden geheel voor waar moeten worden aangenomen, valt te betwijfelen. Het dagboek
had immers tot doel om West Europeanen van de grootsheid van de Tsaar te overtuigen.
Daarbij was geen ruimte voor het falen van Tsaar Peter’s nieuwe vloot. Zeker is in ieder geval
78
C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 18, 19.
79
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Cruys aan Apraksin (in het schip De Riga ten anker nabij Krasna Gorka
op 28 juli 1712 O.S.) 86, 87.
80
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Cruys aan Apraksin (in het schip De Riga ten anker bij Krasna Gorka op
5 augustus 1712 O.S.) 94-95.
81 Waar ligt Scornelaka.
82 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Cruys aan Apraksin (in het schip De Riga ten anker bij Krasna Gorka op
O.S.) 11 augustus 1712, 97.
83 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Cruys aan Apraksin (in het schip De Riga ten anker bij Krasna Gorka op
O.S.)19 augustus 1712, 98.
84 G.J. Deder ed., Tagebuch Peters des Grossen vom jahre 1698 bis zum schlusse des Neustadter friedens (Berlin
1773) 519.
17

dat er in de latere bronnen geen melding wordt gemaakt van een Zweedse snauw die de naam
‘Kracht’ droeg.
Aan de andere kant werden er wel degelijk successen door de Russische vloot geboekt.
In een brief van Cruys aan Apraksin wordt duidelijk dat de brigantijnen op 17 augustus een
vijandelijk schip met 8 stukken geschut hadden veroverd. Verder was een commandopost aan
de kust overrompeld en een kapitein gevangen genomen. Dat dit het eskader is waarover
Scheltinga het commando voerde blijkt uit voornoemde brief van Cruys waarin hij stelde dat
de brigantijnen tot aan Waggeloe 85 waren. Behalve de commandeur Schoon omdat zijn schip
averij had opgelopen. 86 Deze commandeur Schoon maakte onderdeel uit van het eskader van
de kapitein-commandeur Scheltinga. 87 Over andere missies in het najaar van 1712 blijkt niets.
In Oktober verkreeg kapitein-commandeur Scheltinga instructies van de vice-admiraal
Cruys. Deze instructies bevatten richtlijnen voor de winterwacht op Kotlin. Toen de Finse
golf helemaal bevroren was overwinterden de schepen in de haven van Kotlin. ‘Alle half
uuren sullen eerst de klokken in de schepen, een voor een geluid worden, vervolgens rondom
de haven, de een na den ander in ’t ronde; en bij welke sentinel of schildwagt geen geluid
werd sal den officier van den wacht strak visiteren en examineren.’ 88 Uit deze instructie blijkt
dat men nog steeds erg bang was voor een Zweedse aanval. Daarnaast kregen de officieren
van de schepen het bevel het ijs rond hun schepen weg te hakken, en de schepen ijsvrij te
houden. Van alle zaken moest de kapitein-commandeur een ordelijk dagregister bijhouden. 89
Op 20 oktober schreef Scheltinga aan admiraal Apraksin, dat er een begin was
gemaakt met het uitdelen van proviand aan de matrozen voor de maand november. 90 In
november was admiraal Apraksin ziek. Scheltinga wenste hem daarom een goede gezondheid
toe. Ook wilde hij graag weten of een kanonschot mocht worden gelost ter ere van de dag van
St. Andreas. Tegelijkertijd was Scheltinga belast met de taak om de matrozen van voedsel te
voorzien. 91 Daarnaast was men gedurende de wintermaanden bezig om de schepen te
repareren. Om deze reden vroeg Scheltinga generaal-admiraal Apraksin om een botenmaker
en sloepmeester naar Kotlin te sturen. 92 Uit de brieven van Scheltinga valt naast een grote
eerbied voor de generaal-admiraal Apraksin de goede zorg voor het vlooteskader bij Kotlin af
te leiden. Nu de wintermaanden aanbraken zaten de hoge heren admiraals in ieder geval
lekker warm bij de haard in St. Petersburg, terwijl de kapitein-commandeur de directe
verantwoordelijkheid had over de vloot die bij Kotlin overwinterde.
Tot in april 1713 was Scheltinga bezig het vlootpersoneel op Kotlin te onderhouden.
In april vroeg Scheltinga admiraal Apraksin om meel te sturen, omdat veel van het meel op
Kotlin bedorven was. Daarnaast had Scheltinga nieuw hout nodig om de kleine vaartuigen die
het meel moesten transporteren op te knappen. 93 De admiraal zette niet echt haast achter het
verzoek van Scheltinga want zes dagen later herhaalde Scheltinga zijn bede om meel. In de
pakhuizen in St. Petersburg waren slechts 388 zakken goed meel. Deze voorraad was bij lange
85 Waggeloe is waarschijnlijk het plaatsje Wekelax. Veel plaatsen werden door de Nederlander vernederlandst.
86 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; brief van Cruys aan Apraksin (In het schip De Riga ten anker bij Krasna
Gorka 22 augustus 1712 O.S.) 106.
87 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; lijste der commandeerende officieren present op ’t esquader en
brigantijnen(..) 134. Zie bijlage IX. Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885)
421. Kapitein-commandeur Wybrandt Scheltinga commando over de voorhoede van brigantijnen dat deel
uitmaakt van het eskader van schout-bij-nacht De Bozzis.
88 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Instructie voor den kapitein-commandeur Wijbrand Scheltinga (gegeven
voor St. Petersburg oktober 1712 O.S.)127.
89 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Instructie voor den kapitein-commandeur Wijbrand Scheltinga (gegeven
voor St. Petersburg oktober 1712 O.S.)127-130.
90 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard de 28/29 oktober 1712 O.S.) 200.
91 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard de 25 november 1712 O.S.) 203.
92 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard de 28/30 november 1712 O.S.) 201.
93 RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 64; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 4 april 1713 O.S.) 29-30.
18

na niet genoeg. Daarom vroeg Scheltinga om overste Tollboechin, die nog 1500 zakken goed
meel in zijn vesting had, de orders te geven dit in te laden en naar Kotlin te sturen. 94
Waarschijnlijk gaf overste Tollboechin geen gehoor aan het verzoek van kapiteincommandeur
Scheltinga. Want op 14 april vroeg Scheltinga admiraal Apraksin nogmaals om
goed meel te sturen. 95 Het leven op de marine was in die tijd waarschijnlijk geen pretje en er
zal dan ook veel honger geleden zijn. Vooral gedurende de koude wintermaanden. Tot in april
kon er wegens bevriezing niet uitgevaren worden. ‘tot dato deses legdt de zee maght vast soo
ver als wij sien connen.’ 96
De Finse kust
Na het veiligstellen van een groot deel van de Baltische kust,
zette Peter zijn zinnen op de Finse kust. Volgens het dagboek
van Peter de Grote vertrok in april 1713 een vloot van 93
galeien en 110 andere grote schepen met samen meer dan
16.000 soldaten aan boord van St. Petersburg naar Finland. De
Tsaar voerde als schout-bij-nacht het bevel over de voorhoede,
generaal-admiraal Apraksin over de landingstroepen en schoutbij-nacht
graaf de Bozzis commandeerde de achterhoede. Deze
vloot arriveerde op 8 mei om 19:00 uur bij Helsingfors waar de
Zweden zich onder bevel van generaal Lybecker achter
batterijen hadden verschanst. Op 10 mei arriveerde een Russisch eskader bombardeerschepen.
Tsaar Peter lag met de voorhoede tegenover de stad aan de noordzijde. Graaf De Bozzis nam
met de achterhoede positie aan de zuidzijde van de stad. Apraksin gaf, waarschijnlijk na een
uitvoerig bombardement, het bevel een landing te ondernemen hetgeen met grote moeite
lukte. De 11 e mei vluchtte de vijand met achterlating van kanonnen en ammunitie. De
vluchtende Zweden werden voor een groot deel gevangen genomen door de troepen van de
generaal-admiraal. Eind mei werd graaf De Bozzis met dertig galeien afgezonden om naar
vijandelijke schepen te speuren. 97
Volgens de historicus Anderson vertrokken op 13 mei twee vloten vanuit Kotlin. Een
vloot van 200 galeien en een aantal kleinere schepen onder het bevel van Apraksin en de
tweede vloot van 4 linieschepen, onder bevel van de vice-admiraal Cruys en kapiteincommandeur
Scheltinga. 98 De galeienvloot van Apraksin was na de verovering van
Helsingfors waarschijnlijk teruggekeerd naar Kotlin om voorraden in te slaan. Vanuit de
haven van Kotlin zette de vloot van Apraksin koers naar de stad Borgå waar een troepenmacht
aan land werd gezet. Zonder veel moeite werd de stad veroverd. De vloot van de viceadmiraal
nam positie bij Björkö Sund, ten zuiden van Viborg. 99
De vloot van de vice-admiraal Cruys werd bij Björkö Sund uitgebreid met het eskader
van kapitein-commandeur Abraham Rees. In een brief van Rees aan Apraksin schreef hij dat
zijn eskader van zes schepen en een galjoot, bij Zeeskar gekomen was en onder het
commando van de vice-admiraal en zelfs onder kapitein-commandeur Scheltinga geplaatst
94
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 64; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 10 april 1713 O.S.) 26-27.
95
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 64; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 14 april 1713 O.S.) 31.
96
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 64; Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 10 april 1713 O.S.) 26-27.
97
G.J. Deder ed., Tagebuch Peters des Grossen vom jahre 1698 bis zum schlusse des Neustadter friedens (Berlin
1773)540-545.
98
Dit waren de schepen, De Riga 50 onder bevel van vice-admiraal Cruys, De Wijburgh 52 onder bevel van de
kapitein-commandeur Scheltinga, De Pernau 50, en twee fregatten; De Samson 32 en De Standaard 28 ,
vergezeld door bomschip en twee snauwen en De Poltava 54 onder bevel van kapitein-commandeur Rees.
Kapitein-commandeur Rees zou zich pas later bij de vloot voegen. C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian
Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen 1898-9) 22.
99
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 155.
19

werd; ’ick bidde sijn majesteit in gedachte gelieve te neemen dat soo meenige jaaren trouw en
een eerlijck gedient hebbe en die ongenaade niet zal mooge verwaghte om onder commando
van een ander capitein commandeur te moeten staan, wij sijn nu met den anderen
geconjungeert en mij beneede Scheltinga de rang gegeeven, versoeke sijne majesteit sijn wille
hierover toe gesonden werden aan de heer vice-admiraal.’ 100 Waarschijnlijk moest de vloot
van Cruys de galeienvloot van Apraksin en het eskader van Rees bescherming bieden tegen
een eventuele aanval van Zweedse linieschepen.
Nadat de vloot van de vice-admiraal was uitgebreid met het eskader van Rees zette
Cruys koers naar Kotlin om de vloot opnieuw uit te rusten. Er waren drie nieuwe
linieschepen en twee fregatten in Reval aangekomen. Deze nieuwe schepen waren door de
Tsaar in het buitenland gekocht. 101 Cruys en Scheltinga kregen de opdracht om deze schepen
in Reval op te halen. Op 2 juli had graaf De Bozzis bericht verzonden uit Finland, dat een
Zweedse vloot bestaande uit 9 linieschepen, 2 fregatten en 4 transportschepen onder bevel van
vice-admiraal Lillie bij Helsingfors aangekomen was. Waarschijnlijk om de stad te heroveren.
Op 7 juli gaf de Tsaar bevel aan Cruys om bij de eerste gunstige wind in zee te gaan. 102 Of dit
bevel nu gegeven werd om de Zweedse vloot aan te vallen, of om de aangekochte schepen te
halen wordt niet precies duidelijk. Het kan zijn dat de vice-admiraal een tweeledige opdracht
van de Tsaar had gekregen. Zowel het werk van Anderson als de manuscripten van Bridge
vermelden dat deze vloot tot opdracht had de aangekochte schepen uit Reval op te halen. 103
In ieder geval maakt het dagboek van Peter I melding van het gegeven dat begin juli
vice-admiraal Cruys met zijn eskader nabij Reval zeilende, drie vijandelijke schepen
waargenomen had. Volgens de manuscripten van Bridge zou een Zweedse vloot onder bevel
van vice-admiraal Lillie naar Helsingfors zijn gegaan. Van deze vloot was een eskader
bestaande uit drie schepen van 56, 54 en 48 stukken geschut op verkenning gestuurd onder
commando van commandeur Karl Raab. Nadat dit eskader de Russische vloot had gezien,
ging zij op 10 juli voor anker bij Hoogland. 104 Vice-admiraal Cruys zette volgens het dagboek
de achtervolging in. Niet lang daarna liep het schip De Wijburg onder commando van
kapitein-commandeur Scheltinga op de bodem vast. Kort daarop onderging het schip De Riga
van de vice-admiraal Cruys hetzelfde lot. De Riga kwam snel weer los, maar het schip de
Wijburg moest in brand gestoken worden om haar niet in vijandelijke handen te laten
vallen. 105
Volgens het Zweedse verslag van de loop der gebeurtenissen, was in juli een
Russische vloot van 14 linieschepen en fregatten ontdekt. Tegen zo’n grote overmacht kon
commandeur Raab niet op en hij gaf het bevel om terug te trekken en elkaar dekking te geven
tijdens de terugtocht. De Russen hadden om half twee ‘s nachts de achtervolging in gezet. De
drie Zweedse schepen kanonneerden hun belagers hevig en spoedig daarna werden twee
Russische schepen ontmast. Een derde schip moest voor anker gaan vanwege een lek. De
Wijburg, volgens de Zweden het schip van de vice-admiraal, maar in werkelijkheid het schip
100
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 64; Abraham Rees aan Apraksin (op het schip Antonio d’padres ten anker
bij zeeskar de 9 e mei 1713 O.S.)47-48.
101
Victoria 50 (Engeland), Strafford 50 (Engeland), Oksford 50 (Eng), de St. Nicolai 42 (Holland), Landsdown
32 (Engeland) uit; R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 155. In G.J. Deder ed., Tagebuch
Peters des Grossen vom jahre 1698 bis zum schlusse des Neustadter friedens (Berlin 1773)557, staat bij deze
lijst het schip Bretagne genoemd.
102
G.J. Deder ed., Tagebuch Peters des Grossen vom jahre 1698 bis zum schlusse des Neustadter friedens
(Berlin 1773)558.
103
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 155. Zie ook; C.A.G. Bridge, ed., History of the
Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724) (Londen 1898-9) 23.
104
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 23 noot 3.
105
G.J. Deder ed., Tagebuch Peters des Grossen vom jahre 1698 bis zum schlusse des Neustadter friedens
(Berlin 1773) 560.
20

van kapitein-commandeur Wybrandt Scheltinga, en het schip De Moskou, kwamen dicht in de
buurt van de drie Zweedse schepen. De rest van de Russische vloot was ver achter, volgens de
Zweden te wijten aan slecht zeemanschap.
De achtervolging duurde tot 8 uur ‘s ochtends, toen het Zweedse schip Ösel, waar
Raab het commando over voerde, aan de grond liep. Spoedig daarna liep het schip de Wijburg
ook aan de grond. Het lukte Raab om weer los te komen. Terwijl de Wijburg in brand werd
gestoken waren de drie Zweedse schepen ontkomen en hadden zich weer bij de vloot van
vice-admiraal Lillie bij Helsingfors gevoegd. 106
Vijf verbrande schepen
Terwijl het Cruys niet lukte de 3 Zweedse schepen te overmeesteren deed zich een ander
incident voor. Vanwege de alarmerende berichten dat een Zweedse vloot zich bij Helsingfors
zou ophouden, begaf graaf De Bozzis zich met zijn galeien en bombardeerschepen naar
Helsingfors. De Bozzis stelde zijn schepen op langs de oever bij de andere Russische troepen
en vormde een batterij om de vijandelijke schepen te kunnen verjagen. Volgens het dagboek
ging de Tsaar na het bericht van de vijandelijke vloot in een snauw naar Helsingfors. 107
In een brief aan de Staten-Generaal schreef de Nederlandse resident te St. Petersburg
De Bie dat de Russische troepen bij het verrassen van Helsingfors vijf Nederlandse schepen
hadden verbrand. Daarbij was een schipper gewond geraakt en 21 bootslui vermoord door het
Russische leger. De Tsaar had hierop gereageerd door De Bie te overtuigen dat de schippers
zelf aan hun ongeluk schuldig waren. Ze zouden geen zeebrieven en andere documenten
hebben vertoond aan de Russische commandanten, en onder het kanonvuur van de Zweedse
oorlogschepen hebben gelegen. De Griekse schout-bij-nacht De Bozzis had deze schepen
daarom voor Zweedse proviandschepen aangezien. Generaal-admiraal Apraksin zou orders
hebben gegeven om de schepen te overmeesteren. 108
Volgens het rapport van De Bie hadden de Nederlandse schepen toen zij de Russische
vloot in het gezicht kregen zich teruggetrokken in een bocht zeer ver van de stad. Ze zouden
een vlag van wel tien kleden groot hebben laten waaien. Dit was bedoeld als signaal dat ze
ongewapend en geen vijanden waren. Toen de schepen geënterd werden door de Russen
hadden de Nederlanders vergeefs hun zeebrieven laten zien, waarop ze door de Russen
werden mishandeld. Vooral de Griekse schout-bij-nacht zou een uitzonderlijke lust tot
plunderen hebben gehad. ‘dat niet tegenstaande sij genoegsaam de hollantsche vleugels en
vlaggen hadden konnen kennen, hij dogh de scheepen voor sweedsche proviant schepen
hadde gelieven aan te sien, waar uijt klaarlijk af te neemen was dat sijn oogmerckt niet
anders was geweest als sijne beurs bij dit voorval te vullen.’ Nadat de vijf schepen waren
geplunderd werden ze in brand gestoken. Graaf De Bozzis hield een arme schipper nog 24 uur
zonder water of brood als gevangene. 109 De Bie probeerde voor de gekwetste Nederlandse
zeelui schadevergoeding te verkrijgen. De Tsaar bleef van mening dat het een ongeluk was
geweest, te wijten aan de zeelui zelf. Wel beloofde de Tsaar dat er een inquisitie zou komen
vanwege het doodslaan van de zeelui. 110 De Bie zou nog vele jaren proberen om een
schadevergoeding voor de zeelui te verkrijgen tot grote ergernis van de Tsaar.
Nadat De Bie de Tsaar om schadevergoeding had gevraagd vanwege de vijf verbrande
schepen vertrok Peter I naar Peterhof. Vanuit Peterhof wilde de Tsaar zich met 13
106
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 24 noot 3.
107
G.J. Deder ed., Tagebuch Peters des Grossen vom jahre 1698 bis zum schlusse des Neustadter friedens
(Berlin 1773) 562.
108
De Bie, 15 juli/11 augustus 1713 ordinaris, ARA 263 toegangsnr. 1.01.04, inv. nr. 7367I. 430-434.
109
De Bie, 15 juli/11 augustus 1713 ordinaris, ARA 263 toegangsnr. 1.01.04, inv. nr. 7367I. 430-434.
110
De Bie, ? juli/ ? augustus 1713 ordinaris, ARA 263 toegangsnr. 1.01.04, inv. nr. 7367I. 439.
21

linieschepen en fregatten naar de Finse kust begeven om 8 Zweedse oorlogschepen tot
gevecht uit te lokken. De zeeofficieren hadden hem dit ten strengste afgeraden. De Tsaar nam
uiteindelijk het besluit niet mee te gaan. Terwijl de Tsaar in Peterhof zat kreeg hij bericht van
het lot van het schip De Wijburg dat op de klippen was gelopen en daarna in brand was
gestoken. Na dit gebeuren was de vloot volgens een brief van De Bie doorgezeild naar Reval
om vijf schepen van 44 tot 54 stukken geschut op te halen. 111
Tijdens de wintermaanden klaagde de Griekse schout-bij-nacht De Bozzis viceadmiraal
Cruys aan, vanwege het laten ontsnappen van de drie Zweedse schepen in 1712. 112
Mijns inziens houdt het incident van de vijf verbrande Nederlandse schepen verband met het
aanklagen van de vice-admiraal en zijn commanderende officieren. Wat zou de motivatie van
De Bozzis zijn geweest om Cruys pas een jaar nadat hij de schepen liet ontsnappen aan te
klagen. Het is waarschijnlijk dat het De Bozzis heet onder de voeten werd omdat hij de
Hollandse schippers zo bruut had afgeslacht. Door Cruys aan te klagen kon De Bozzis de
aandacht die op hem werd gevestigd af leiden en aan eventuele vervolging ontkomen.
Uit de aanklacht van De Bozzis kwam een proces voort. Hierin speelde de gezant
Jacob de Bie ook een rol. Dat blijkt uit een brief aan raadspensionaris Heinsius waarin viceadmiraal
Cruys zijn ongenoegen uitsprak over het proces dat hem ten laste werd gelegd. ‘De
allermoylijckste en verdrietelijckste pasaagie in mijn 16-jaarige dienst is mij onverwagt en
buyte verdienste een ongehoordt prosesz aangedaan van Haar H.° moogende ressident den
heer Jacobus de Bie.’ 113 Of De Bie samen spande met De Bozzis is niet duidelijk. Wel is het
denkbaar dat de Tsaar hierin een rol heeft gespeeld, want volgens het dagboek was de Tsaar
terwijl de 5 schepen werden verbrand ook in Helsingfors.
Als de Tsaar medeplichtig was aan de verbranding van de vijf schepen zou hij
misschien in een kwaad daglicht bij de Heren Hoog Mogenden in de Republiek komen. Om
deze reden zou het kunnen dat hij de gezant De Bie ertoe had gedwongen de vice-admiraal
aan te klagen, zodat het incident overschaduwd zou worden door een proces. In ieder geval
was de Tsaar bevreesd voor de reactie van de Republiek. Dat blijkt uit een brief van De Bie
‘Voorts zo versoght mij S: Mt dat ik voorgevallen ongeluk bij Helsingfors op de beste en
sagste wijse aan mijne hoge heeren principaten mogte bij brengen.’ 114
Het proces
‘Den vice-admiraal Cruys is ordre gegeven benevens aan alle zee officieren sijn gehouden
journaal van de vorige zee campagne in te geven, en sigh te verantwoorden over de volgende
pointen: waarom die drie Sweedsche scheepen, daar hij dogh dertien onder sigh hadde, heeft
laten eschapperen; waarom t’ schip de Wijborgh in brandt is gestooken, en waarom hij den
schout bij nacht namentlijk Sijne Czaarsche Majesteijt zelf heeft verhindert die togt bij te
woonen.’ 115 In de wintermaanden van het jaar 1713/1714 vond een proces plaats, alle
commanderende officieren werden ter verantwoording geroepen. Het nu volgende verslag was
de loop der gebeurtenissen volgens de vice-admiraal Cornelis Cruys.
De Tsaar had niet deelgenomen aan de missie in 1713 omdat de vice-admiraal en de
commanderende officieren hem dat hadden afgeraden. Het zou onverstandig zijn geweest om
de Tsaar bloot te stellen aan het vijandelijke vuur. Gezien de gevolgen van het verkeerd
111
De Bie, 2 augustus 1713 ordinaris, ARA 345 toegangsnr 1.01.04, inv. nr. 7367I. 443.
112
RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38, Cruys aan Apraksin (St. Petersburg 14 januari 1714 O.S.)19-23. Zie
ook C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 25
113
Brief van Cruys aan Heinsius, 7 januari 1714, in; De briefwisselingen van Anthonie Heinsius 1702-1720 Deel
XV: 1 mei 1713-30 april 1714 bewerkt door dr. A.J. Veenendaal tot RGP deel 227 (Den Haag 1996) 397, 398.
114
De Bie, 15 juli/11 augustus 1713 ordinaris, ARA 263 toegangsnr. 1.01.04, inv. nr. 7367I. 430-434.
115
De Bie, 12 december 1713 ordinaris, ARA 2 toegangsnr. 1.01.04, inv.nr. 7367II. 3.
22

aflopen van de missie in 1713 stelde vice-admiraal Cruys dat het voor hem veel beter was
geweest als de Tsaar getuige was geweest van de gebeurtenissen. 116
Volgens het dagregister van het schip De Riga waar de vice-admiraal het bevel over
voerde, was op 10 juli 1713 de wind zuidoost. De vloot verkeerde op dat moment bij
Hoogland in de buurt. Na de middag werd door de kruisers sein gedaan van 3 vreemde
schepen. 117 Hierop werd een vergadering gehouden op het schip van de vice-admiraal met de
kapiteins-commandeur Scheltinga, Rees en kapitein Van Gent. De bevelen van de Tsaar en
admiraal Apraksin werden besproken. Wat deze bevelen precies waren is niet duidelijk. Cruys
besloot de drie schepen te achtervolgen alleen als er voordeel op de vijand behaald kon
worden. ‘s Nachts zou de vloot naar Reval zeilen om de aangekochte schepen op te halen. 118
Opvallend is dat in dit raadsbesluit niet werd gesproken over wat te doen als de vijand binnen
schootsafstand zou komen, of dan ook geënterd moest worden.
De achtervolging werd ingezet en om 5 uur in de morgen kon de vijand van het halve
dek gezien worden. Om 6 uur liep De Wijburg van kapitein-commandeur Scheltinga het schip
De Riga voorbij. Om 8 uur ‘s avonds voer de vloot voorbij Hoogland en werd aanzienlijke
winst op de vijand behaald. Omstreeks 11 uur ging de wind liggen, en werd bevel gegeven om
de sloepen voor de schepen te plaatsen en naar de vijand te roeien. De volgende ochtend nam
de wind weer iets toe en begonnen de kruisers de schepen van de vijand in te halen. Hierop
begonnen de Zweden naar achteren te kanonneren. 119
Om drie uur werd van het schip De Riga de rode vlag gehesen en een kanonschot
gelost. Dit signaal betekende dat ‘ijder sijn best zoude doen, die konde den vijand
t’abordeeren.’ Waarop de achterste schepen van de vloot avanceerden. Om 5 uur draaide de
vijand bij de wind om de zuid. De vice-admiraal dacht dat de vijand op dat moment het
gevecht wilde aangaan. Later bleek dat de schepen slechts aan het bijdraaien waren omdat ze
in de buurt kwamen van klippen. Op dat moment bevond kapitein-commandeur Scheltinga
zich zeer dicht bij de vijand. Om deze reden had hij al zijn grote zeilen en kleine zeilen
ingenomen, om bij de vijand te blijven drijven. Om half 6 kwamen de achterste schepen ook
dichterbij, tot ze de vijand op een musketschot genaderd was. Scheltinga riep daarop naar de
vice-admiraal dat zijn schip aan de grond vast zat. Vervolgens loefde de vice-admiraal sterk
op, maar liep ook aan de grond. Tegelijkertijd kwam kapitein Larsenius berichtten dat er een
kanonskogel in de kruitkamer was gekomen van het schip van kapitein-commandeur Rees,
bewerende dat het schip in de brand stond. 120
Kapitein-commandeur Rees had volgens het verslag van Cruys bemerkt dat het schip
van de vice-admiraal en die van kapitein-commandeur Scheltinga aan de grond waren
gelopen. Daarna begon Rees de vijand te kanonneren. Cruys merkte op dat het hem leek dat
Rees wat ver van de vijand af was en buiten schootsafstand verkeerde. Wel was Rees de
vijand volkomen meester in het zeilen. Terwijl de vice-admiraal druk bezig was om zijn schip
los te krijgen, draaide kapitein-commandeur Rees bij de wind van de vijand af, samen met de
rest van de schepen die op dat moment een goede 4 ½ a 5 mijl van Helsingfors af waren. 121
Cruys schreef verder niets over de reden waarom Rees met zijn eskader bijdraaide.
116 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, Cruys aan Apraksin (1714 St. Petersburg O.S.) 9.
117 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, Extract uijt het dagregister gehouden op ’t schip de Riga van Cornelis
Cruys (.. O.S.) 12-22
118
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18: copia raadsbesluit; C. Cruys, W. Scheltinga, A. Rees, W. van Gent
(schip De Riga 10 juli 1713 O.S.)38.
119
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, Extract uijt het dagregister gehouden op ’t schip de Riga van Cornelis
Cruys (..O.S.) 12-22
120 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, Extract uijt het dagregister gehouden op ’t schip de Riga van Cornelis
Cruys (..O.S.) 12-22
121 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, Extract uijt het dagregister gehouden op ’t schip de Riga van Cornelis
Cruys (..O.S.) 12-22
23

De vijand vervolgde toen haar koers al schietende om de vloot van de vice-admiraal
Lillie te kunnen alarmeren. Op dat moment kwam de kapitein-commandeur Scheltinga aan
boord bij de vice-admiraal om te vragen wat hij moest doen. De vice-admiraal Cruys
ordonneerde de schepen Samson, St. Jacob en Diana om hem te helpen. Het schip De Natalia
bleef bij de vice-admiraal. Om 8 uur raakte het schip De Riga weer vlot. Daarna begaf de
vice-admiraal zich naar het schip De Wijburg om de situatie te bekijken. 122
Op 11 juli werd op het schip De Riga een krijgsraad gehouden over het vastzitten van
het schip De Wijburg. Wybrandt Scheltinga nam zelf niet deel aan deze krijgsraad. Er werd
besloten alle mogelijke vlijt aan te wenden om het schip met de ankertouwen vlot te krijgen.
Omdat het schip kapot was gestoten en vol water liep moest al het volk en de waardevolle
spullen geborgen worden in de fregatten. Indien geen hoop meer was om het schip alsnog te
bergen, zou zij in brand worden gestoken, om niet in vijandelijke handen te vallen. 123
Zondag 12 juli was de wind noordwest. Nadat de Wijburg in brand was gestoken zette
de vloot koers naar de Lijflandse kust. Het Zweedse eskader sloot zich weer aan bij hun vloot.
Donderdag de 16 e arriveerde de Russische vloot voor de stad Reval. Gedurende de namiddag
vertoonde zich een vijandelijke vloot van 22 zeilen voor de haven en koerste vervolgens om
de west. 124 De voorzichtigheid van de vice-admiraal om de drie Zweedse schepen aan te
vallen kan verklaard worden uit het feit dat zich toch een aanzienlijke Zweedse vloot nabij
Helsingfors ophield. Hoewel de Russische vloot op dat moment 13 linie schepen telde, zonder
de aanvulling uit Reval, gaf Cruys de voorkeur aan het behoud van de vloot.
Op 22 juli 1713 werd aan boord van De Riga een krijgsraad gehouden over de
beweging van de vijandelijke vloot die de 16 e was gesignaleerd. Volgens het rapport van een
Engelse schipper die bij Helsingfors had gelegen en een aantal malen aan boord bij de
Zweedse vice-admiraal was geweest, bestond de vijandelijke vloot uit 9 schepen van 50 tot 52
stukken geschut, 3 fregatten met elk 30 kanonnen en een snauw van 10 tot 12 stukken
geschut. Toen de Zweedse vloot zich bij Helsingfors in de buurt bevond waren waarschijnlijk
een aantal schepen ter verkenning uitgestuurd. Daarom maakte de schipper waarschijnlijk
melding van een kleiner aantal schepen dan voor Reval was gesignaleerd.
Vanwege het rapport van de Engelse schipper en het feit dat zich een Zweedse vloot
voor Reval had vertoond, werd door de raad besloten om direct koers te stellen naar Kotlin.
Indien de vijand zich tussen Kotlin en Reval zou vertonen dan zou de Russische vloot
proberen om zich daar doorheen te slaan. De vijand mocht in geen geval tijd krijgen de
Russen de pas af te snijden en ze bij Reval aan vallen. 125
Nadat Cruys zijn rapport had ingegeven moest kapitein-commandeur Rees zijn
zienswijze op het gebeuren duidelijk maken aan de krijgsraad. Volgens Rees was er op 10 juli
inderdaad krijgsraad gehouden op het schip van de vice-admiraal. Er was toen besloten om
de vijand te achtervolgen. Opvallend is dat Rees melding maakte dat op 11 juli om één uur ‘s
ochtends weer koers volgens de resolutie werd gesteld naar Reval in plaats van de vijand
verder te achtervolgen. Van deze bewering maakte de vice-admiraal in zijn verslag verder
geen melding. Dit zou op een miscommunicatie tussen Rees en Cruys kunnen duiden.
122
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, Extract uijt het dagregister gehouden op ’t schip de Riga van Cornelis
Cruys (..O.S.) 12-22
123
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Copia krijgsraad op het schip de Riga, C. Cruys, A. Rees, J. de
Gruijter, P. Bezemaker,B. Edwards, H. Wessel, K. Eekholt, M. Gosselaar, N. Sinavin (op het schip de Riga 11
juli 1713 O.S.) 38.
124
RGAVMF Fond 223 (documenten van de admiraliteitsraad), inv. 1, zaak 18; Extract uit het dagregister van
het schip de Riga, ondertekend C. Cruys (1714 St. Petersburg O.S.) 12-22.
125
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18: Copia krijgsraad op het schip de Riga, C. Cruys, W. Scheltinga, A.
Rees, P. Sivers, B. Edwards, H. Wessel, W. van Gent, M. Gosselaar, I. Sinavin, N. Sinavin, S. Schoon (op het
schip de Riga 20 juli 1713 O.S.) 38
24

Daarnaast wordt duidelijk dat het bevel van de Tsaar en Apraksin een resolutie behelsde,
waarin de orders werden gegeven om de nieuwe schepen bij Reval op te halen. 126
Op 11 juli verscheen tegen de dag de vijand aan zij, waarop de achtervolging alsnog
werd ingezet. De kapiteins Wessel, Degruijter en Edwards maakten daarop hun aanvalsvlag
bij en begonnen de vijand te kanonneren. Hierop zou de vice-admiraal evenals de beide
kapiteins-commandeur de noodvlag hebben bijgemaakt om de vijand te achtervolgen. Vlak
daarna was ook Scheltinga het gevecht aangegaan. Het schip van Scheltinga, De Wijburg liep
echter aan de grond. Kort daarna raakte de vice-admiraal ook aan de grond. Ondertussen
waren ook Rees en Gosselaar het gevecht met de voorste Zweedse schepen aangegaan. De
rest van de vloot was toen een kanonsschot van hen verwijderd.
Omdat de kapitein-commandeur Rees een kanonskogel in de kruitkamer kreeg zou hij
zijn afgewend van de vijand. Rees maakte in zijn brief bezwaar tegen het handelen van de
vice-admiraal. Volgens het 25 e artikel moest de vlagge-officier op een ander schip van zijn
divisie overgaan als het vlaggenschip zoveel schade had opgelopen dat zij geen dienst meer
kon doen. Daarna moest de vlagge-officier door middel van seinen de rest van de vloot op de
hoogte brengen. De kapitein-commandeur Rees was de eerste die formeel een klacht uitte
over het handelen van de vice-admiraal. 127 Toen de krijgsraad hem vroeg waarom hij toen De
Riga en De Wijburg aan de grond waren gelopen, hij de vijand niet had geënterd antwoordde
hij dat daartoe geen bevel was gedaan. 128
Volgens de uitleg van kapitein-commandeur Scheltinga aan de krijgsraad, verkeerde
hij op het moment dat de kapiteins Wessel Degruijter en Edwards op de vijand begonnen te
schieten een halve mijl achter de vijand. De rest van de vloot bevond zich ongeveer 1,5 mijl
achter Scheltinga. Nadat sein van het schip van de vice-admiraal was gedaan om aan te vallen,
werd ook sein gedaan van het schip van Rees en kwam Scheltinga voor de wind op de vijand
af. Hierop begon de vijand het schip van Scheltinga zwaar te kanonneren. De kapiteincommandeur
voer lijwaarts van de vijand en stond op het punt haar te enteren. Nadat
Scheltinga enige kanonschoten had gelost, liep zijn schip De Wijburg aan de grond. Volgens
een aantal getuigenverklaringen van officieren had Scheltinga voordat hij aan de grond raakte
de officieren bijeengeroepen en ze bevelen gegeven zich klaar te maken om de vijand te
enteren. 129 Naar de mening van Scheltinga hadden Rees en Degruijter de vijand kunnen
enteren. Kort daarna kwam de vice-admiraal met de rest van schepen opzetten en zeilde naar
het schip van Scheltinga. Cruys deed dit nadat vanaf het schip De Wijburg geroepen was naar
De Riga dat ze vastgelopen was. Vervolgens liep het schip De Riga aan bakboord van de
Wijburg vast. 130 In het verslag van Cruys wordt bevestigd dat Scheltinga hem toeroep dat hij
vast was komen te zitten. Waarom de vice-admiraal ook koers zette naar het ondiepe water is
niet duidelijk, en getuigt niet van zeemanschap. 131
De krijgsraad vroeg Scheltinga waarom dat hij de vijand niet had geënterd. Zowel uit
het verslag van de vice-admiraal als dat van de kapitein-commandeur zelf bleek dat hij
voordat zijn schip aan de grond liep, lange tijd gevochten had met de vijand. Scheltinga
antwoordde hierop dat; ‘toen ick preparatie maakte [om te enteren], raakte ick aan den
grondt.’ Ook vroeg de krijgsraad of de vice-admiraal seinen had gegeven toen het schip De
Riga aan de grond was gelopen. Scheltinga beweerde dit niet te weten. In ieder geval waren
op dat moment kapitein-commandeur Rees en kapiteins Wessel, Edwards en Degruijter het
126 Fond 223, inv. 1, zaak 18; kapitein-commandeur Rees aan Apraksin (Ritzaard 7 december 1713) 51.
127 Fond 223, inv. 1, zaak 18; kapitein-commandeur Rees aan Apraksin (Ritzaard 7 december 1713) 51.
128 Fond 223, inv. 1, zaak 18; vraegpointen van capt commandeur Rees (.. O.S.) 65.
129 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, ondervraging van zee officieren (16 december 1716 O.S.) 119-124.
130 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, ondervraging van zee officieren (16 december 1716 O.S.) 119-124.
131 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, brief van Scheltinga aan Apraksin (Eijland Ritzaard 7 december 1713
O.S.) 55-57.
25

dichtst bij de vijand. 132 Deze kapiteins gingen waarschijnlijk niet direct tot actie over, omdat
zowel de kapitein Degruijter als Edwards en Wessel niet waren uitgenodigd op het
admiraalsschip voor de krijgsraad en daarom niet op de hoogte waren van de signalen en het
raadsbesluit om de vijand aan te vallen. 133
Dit gegeven zou in het proces een grote rol gaan vervullen. De vice-admiraal werd dan
ook ter verantwoording geroepen of dat hij de orders via de commandeurs ook aan de andere
officieren had laten communiceren. Opvallend is dat de besluiten op De Riga mondeling
genomen waren want zo schreef Cruys; ‘dat ik de capitein commandeurs vertrouw als braave
soldaten op haar woord en eer en dat order tot abordeeren nimmer schriftelijk resoluties
genoomen werden [..]. Dat ijder captein die de eer heeft Uwe Majesteit te dienen sijn pligt
behoort te weten dat die resoluties principaal genoomen wierd om cours te stellen naar Reval
volgens Uwe Majestijts ordre.’ 134 Nadat krijgsraad was gehouden met de kapiteinscommandeur
en kapitein Van Gent, was er geen tijd meer om de andere officieren op de
hoogte te stellen van de krijgsraad. Volgens Cruys waren de andere officieren op dat moment
te druk bezig om de vijand te achtervolgen.
In een raadsvergadering op 8 mei, waar alle officieren volgens Cruys van op de hoogte
waren, was besloten schietgevecht met de vijand te mijden. Indien voordeel in het zeilen
behaald kon worden moest tot enteren overgegaan worden. 135 Volgens een verklaring van
Scheltinga, Ram, Rigo en Schoon had de vice-admiraal op 8 mei krachtig bevolen dat als de
vijand in de buurt kwam ieder zijn best zou doen om te enteren. 136 Toen de Russische
officieren de vijand konden enteren hadden zij gewacht op de vice-admiraal die hen dan voor
zou gaan in de strijd. Uit een klaagbrief van de vice-admiraal blijkt dat het niet vaststaat dat
deze orders aan de kapiteins-commandeur mondeling waren gegeven. Zo beweerde Cruys dat
Scheltinga een ongetekend schrift had ingediend waarop de orders van de vice-admiraal
stonden. 137 In ieder geval blijkt uit deze verklaring dat de vijand wel aangevallen moest
worden. De vice-admiraal Cruys zou dan voorgaan in de strijd, maar omdat zijn schip vastliep
lukte dat niet.
Verder wilde de krijgsraad weten waarom op het moment dat De Riga op de bodem
liep, de rode vlag ingehaald werd. Cruys antwoordde hierop dat vanaf dat moment Rees het
commando voer, en dat het onmogelijk was om in die korte tijd op een ander schip over te
gaan. Cruys had wel overwogen om in het schip van kapitein Rigo over te gaan. Eer Cruys bij
het eskader van Rees was gekomen, had de vijand al weer bij Helsingfors kunnen zijn en zich
kunnen aansluiten bij de Zweedse vloot. Volgens kapitein Ram had de vice-admiraal
gemakkelijk op een ander schip over kunnen gaan. Omdat Ram vlak langs het schip van
Cruys voer op het moment dat hij vast zat. 138 Kapitein-commandeur Scheltinga bevestigde dit.
Naar zijn mening had de vice-admiraal makkelijk over kunnen gaan op het fregat van
kapitein Ram of dat van Rigo. De vijand bevond zich op dat moment volgens Scheltinga en
kapitein Rigo meer dan een halve mijl van de vlag en had dus ingehaald kunnen worden. 139
132 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, ondervraging van de kapitein-commandeur W. Scheltinga (..O.S.) 61-64
133 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, ondervraging van de kapitein DeGruijter(..O.S.) 75-76. RGAVMF
Fond 223, inv. 1, zaak 18, ondervraging van de kapitein Edwards (..O.S.) 86. RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak
18; ondervraging van de kapitein Wessel (..O.S.) 88.
134 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, ondervraging van de heer vice-admiraal (..O.S.) 107-109.
135 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, ondervraging van de heer vice-admiraal (..O.S.) 107-109.
136 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, verklaring van den capt commandeur Scheltinga, Ram, Rigo en
commandeur Schoon (16 december 1713 O.S.) 142-142: aanwezig waren bij het raadsbesluit kapiteincommandeurs
Scheltinga en Rees, kapiteins Van Gent, Brandt, Eekhoff, kapiteins luitenant N. Sinavin en Bredal
en luitenants Berg en Sweertman.
137 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, brief van Cornelis Cruys aan de hoog edele krijgsraad (..O.S.) 109-110.
138 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, ondervraging van den kapitein Ram (..O.S.) 133-135.
139 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, ondervraging van kapitein-commandeur Scheltinga en kapitein Rigo
(..O.S.) 136-139.
26

Toen kapitein Rigo bij de vice-admiraal aan boord kwam was Cruys van mening dat
het te laat was om de vijand nog in te halen omdat kapitein-commandeur Rees op dat moment
al terug kwam. 140 In ieder geval had Cruys nooit signaal gegeven voor kapitein-commandeur
Rees om van de vijand af te wenden. 141 Uit de getuigenverklaringen van een aantal
onderofficieren bleek dat nadat de vice-admiraal de rode vlag liet zakken, de kapiteincommandeur
Rees van de vijand afweek. Volgens de luitenant Feodrov Glasoff die op schip
van Rees diende had Rees alle officieren van zijn schip bijeengeroepen en gezegd; ‘wij
kunnen niet langer vegten naer de maal de vice admiral de roode vlag heeft neer laaten
haelen.’ 142 Dit signaal werd door Rees dus geïnterpreteerd om zich terug te trekken.
Polarisering
Na de eerste verhoren bleek als belangrijkste probleem van de missie in 1713 dat viceadmiraal
Cruys zijn vlag op een ander schip had moeten zetten op het moment dat De Riga op
de bodem vastliep. Deze kritiek werd door de vice-admiraal afgewimpeld op zijn twee
kapiteins-commandeur. Zij zouden zich niet hebben gedragen als waardige zeelui. Ten eerste
waren Rees en Scheltinga schuldig aan het gegeven dat de vijand niet geënterd was. Cruys
had daartoe op 8 mei duidelijk bevel gegeven. Op 11 juli werd het signaal gegeven dat ieder
zijn best moest doen om de vijand aan te vallen en te enteren. Vooral kapitein-commandeur
Scheltinga en de vier voorste kruisers hadden toen meer hun best moeten doen.
Kapitein-commandeur Scheltinga had geen zeil moeten minderen zodat de vijandelijke
commandeur geënterd had kunnen worden. Daarnaast had hij zijn post niet waargenomen.
Toen de vice-admiraal dicht in de buurt kwam had Scheltinga de noordelijkste Zweed moeten
aantasten. Dit alles had Scheltinga volgens Cruys verzuimd. De vice-admiraal vond het
onbegrijpelijk dat de kapiteins-commandeur beweerden dat ze geen signaal tot enteren hadden
gekregen. Volgens Cruys waren die duidelijk gegeven op 8 mei en 11 juli. ‘hieruit blijkt
klaarlijk dat de beide capt commandeurs en de vier cruijsers geen schriftelijke ordres nog
zeijnen geobserveerd hadden maar deselve veragt hebben en op die wijs den vice-admiraal
alleen aan den vijand op t’offeren gesind zijn geweest.’ Cruys schreef daarnaast aan de
krijgsraad dat zij in acht moesten nemen dat twee schepen op een klip vast zaten, een schip
een kanonskogel in de kruitkamer had gekregen en een machtig Zweeds eskader in de buurt
was. Uit dit laatste blijkt dat Cruys vreesde slaags te raken met dit Zweedse eskader. 143
Over de kapitein-commandeur Rees schreef Cruys, dat hij geen artikelen had
gevonden waaruit bleek dat als het eerste schip beschadigd raakt en de rode vlag neergehaald
werd, de derde officier van de vloot zich terug diende te trekken. Cruys had daartoe geen sein
gegeven. De bewijsvoering voor het verkeerde handelen van Rees bleek volgens Cruys uit het
6 e en 8 e artikel. Volgens het 6 e artikel mag niemand van de vijand afwijken, pas als er
aantoonbare schade aan een schip zou zijn. Volgens het 8 e artikel moet de schout-bij-nacht het
commando overnemen als de vice-admiraal daartoe niet meer in staat is. De punten die de
vice-admiraal aandroeg tegen de handelswijze van kapitein-commandeur Rees lijken gegrond.
Er werd alleen niet gesproken over de omvang van de schade dat het schip van Rees had
opgelopen. 144
De wandaden van kapitein-commandeur Scheltinga motiveerde Cruys met het 11 e
artikel. Hieruit blijkt dat indien een schip voordeel van wind mocht hebben, de kapitein zijn
140
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, ondervraging van kapitein Rigo (..O.S.) 138-139.
141
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, bericht van d’heer vice-admiraal (..O.S.) 103-105.
142
Fond 223, inv. 1, zaak 18, ondervraging van zee officieren op 16 december 1716 119-124.
143
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, Memoriaal van Cornelis Cruys aan de hoog edele krijgsraad (17
december 1713 O.S.) 145-152.
144
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, brief van Cornelis Cruys aan de hoog edele krijgsraad tot nader
deductie op het geen dat de 17 e deser was ingegeven (..O.S.) 156-162
27

est moet doen de vijand te attaqueren. Als de kapitein dit nalaat, moet hij de doodstraf
krijgen. Als Cruys de toepassing van het 11 e artikel overtuigend wilde maken, dan moest hij
kunnen aantonen dat Scheltinga al lange tijd voordat zijn schip aan de grond liep, de vijand
had kunnen enteren. Aangezien de vijand Scheltinga hevig aan het kanoneren was, lijkt het
mij niet waarschijnlijk dat hij verzuimde de vijand aan boord te leggen. 145
Dat de vice-admiraal volgens kapitein Ram op een ander schip had kunnen overgaan
berust volgens Cruys op onkunde van de kapitein. ‘Den hoogedelen krijgsraad gelieve te
weten dat den capitein Ram een veel beter ruijter als matroos of zeeman is en dat mogelijk
zijn gissing in het wenden en draijen van een schip met te paard zittende op sijn ruijters
gemaakt heeft.’ Wanhopig probeerde Cruys de krijgsraad van zijn gelijk te overtuigen.
Uiteindelijk beriep Cruys zich op de wijze waarop Michiel de Ruijter zijn vloot organiseerde.
De Ruijter zou toen hij de Engelsen in 1665 uit de zee joeg wel 4 weken nodig hebben gehad
om de vloot op orde te brengen. Dit gebeuren hield totaal geen verband met de missie in 1713.
De logica van deze redenatie is hier ver te zoeken. Hieruit blijkt dan ook de zwakte van de
redenatie van de vice-admiraal. 146 Volgens Cruys had De Zweedse admiraal Anckerstierna in
1705 toen hij een aanval op Kotlin uitvoerde zijn rode vlag ingehaald terwijl het
bombardement op de Russen gewoon doorging. Hiervan zouden nog vele officieren
getuigenis kunnen doen. 147
De kapiteins-commandeur lieten het niet zitten bij de beschuldigingen van Cruys.
Scheltinga schreef dat hij bewijs had dat hij zijn uiterste best had gedaan de vijand te
overmeesteren. Wat er precies op 8 mei rond de tafel was besproken was volgens Scheltinga
niet schriftelijk overgedragen en daarom niet te onderscheiden van ‘algemene discours’. Een
officier diende volgens Scheltinga altijd schriftelijke orders uit te vaardigen, vooral tijdens het
gevecht. De orders voor de kapiteins Degruijter, Edwards, Wessel en Schoon waren op
Scheltinga’s verzoek achteraf bij Reval opgetekend. Pas toen was Scheltinga op de hoogte
van de orders van de kruisers.
Kapitein-commandeur Scheltinga kon de vijand niet enteren omdat hij was
vastgelopen. Volgens Scheltinga heerste aan boord bij de vice-admiraal een grote wanorde.
Toen De Riga werd gewaarschuwd dat de Wijburg aan de grond was gelopen, had de viceadmiraal
nog voldoende tijd om op te loeven. Bijgevolg was de vice-admiraal dan niet aan de
grond gelopen. Scheltinga vond de klacht dat hij zeil geminderd zou hebben voordat hij bij de
vijand was onterecht. Volgens zeemansgebruik had Scheltinga het grootzeil ingenomen om
een goed voorzicht te kunnen hebben op de vijand om te kunnen enteren.
Scheltinga was van mening dat de vice-admiraal beter de hele nacht had kunnen
opblijven en zich niet op zijn minderen had moeten verlaten. Cruys had dan de sloepen voor
de boeg kunnen plaatsen om te boegseren 148 toen de wind wegviel. Dankzij de nalatigheid van
de vice-admiraal, was zijn schip de volgende dag ver achter geraakt. ‘Met lasteren en quade
gisingen door drift tegen mij opgenomen, om sijn fouten daar meede te verschoonen, te weten
dat ik niet gedaan zoude hebben als een eerlijk officier, dat kan niet beweese worden.’
Volgens Scheltinga kon de vice-admiraal niet bewijzen dat toen hij zeil had ingenomen, er
ook maar een minuut was verzuimd om de vijand aan te vallen. Toen De Riga vastliep was er
145
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, brief van Cornelis Cruys aan de hoog edele krijgsraad tot nader
deductie op het geen dat de 17 e deser was ingegeven (..O.S.) 156-162
146
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, brief van Cornelis Cruys aan de hoog edele krijgsraad tot nader
deductie op het geen dat de 17 e deser was ingegeven (..O.S.) 156-162
147
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, brief van Cornelis Cruys aan de hoog edele krijgsraad over het subject
van de rode vlag (..O.S.) 163.
148
Boegseren is een scheepsterm. In geval van windstilte wordt een aantal roeischepen voor een zeilschip
geplaatst om vooruit te komen.
28

genoeg tijd voor Cruys om zijn eed en plicht na te komen. De vijandelijke schepen hadden
dan eenvoudig overmeesterd kunnen worden. 149
Dat de seinen van de vice-admiraal genegeerd zouden zijn, kan volgens Scheltinga niet
bewezen worden. De vice-admiraal was meer geïnteresseerd in zijn eigen leven en het behoud
van zijn schip dan de vijand te overmeesteren. Anders was de vice-admiraal nadat De Riga
vastliep, wel overgegaan op een ander schip. Scheltinga motiveerde dit met het 24 e artikel.
Daarin staat dat als het admiraalsschip door averij geen dienst meer kan doen, de admiraal alle
vlijt moet aanwenden om over te gaan op een ander schip. Scheltinga vond het onbegrijpelijk
dat toen De Riga weer vlot kwam, de vice-admiraal het bevel had gegeven om te ankeren
terwijl er nog genoeg tijd was geweest om de vijand in te halen. 150
Nadat de vloot bij Reval was aangekomen had de vice-admiraal volgens Scheltinga
wederom bezwaarlijk gehandeld. Cruys zou een met zout beladen galjoot hebben laten
bezorgen bij zijn huis. Waarschijnlijk om zichzelf te verrijken. 151 De vice-admiraal had veel
meer aandacht gehad voor de veilige overtocht van het galjoot dan voor de vloot. De
bemanning van het vernietigde schip De Wijburg was op bevel van de vice-admiraal
overgegaan op het schip De Pernau. Dit schip stond onder het commando van de oudste
kapitein Bezemacker. Uit respect had Scheltinga zich toen onder het bevel van deze kapitein
geplaatst. In zijn verweer stelde Scheltinga dat Cruys tot 17 december vol lof was geweest
over het gedrag van Scheltinga.
Op het halve dek van het schip van de vice-admiraal had een ontmoeting
plaatsgevonden tussen de kapiteins Eeckhof, Van Gent, commandeur Gosselaar, de viceadmiraal
en kapitein-commandeur Scheltinga. De commandeur Gosselaar zou woorden
hebben gehad met de vice-admiraal. Cruys had Gosselaar gezegd dat hij met zijn schip de
vijand had moeten enteren. Gosselaar antwoordde dat hij dat ook wel van plan was indien de
vice-admiraal het behoorlijke sein had gegeven. 152 Tijdens deze ontmoeting zou Cruys de
aanwezigen hebben gevraagd te zwijgen over het gepasseerde. 153
Scheltinga was van mening dat de vice-admiraal zich er niet op kon beroepen dat de
vlagsignalen die hij gaf dezelfde waren als die in Engeland en Holland. In alle landen was het
gebruikelijk dat de seinen bij de vlag getekend aan de officieren uitgedeeld werden. Dit had
de vice-admiraal niet gedaan. 154
Volgens kapitein-commandeur Rees liet een Engelse en Hollandse vloot als deze
gerangeerd lag, een rode vlag van boven waaien als signaal om het gevecht aan te gaan. De
vice-admiraal zou in een geschrift zelfs vermeld hebben dat in geval van enteren, eerst in een
linie gevaren moest worden. Lukte dat niet dan zouden 2 schoten gelost worden om toch te
gaan enteren. De vice-admiraal had wel een rode vlag gehesen, maar dit was volgens Rees
geen signaal om te enteren. Rees had geen kennis van het mondeling bevel van Cruys van 8
mei. Cruys had toen bevolen geen schietgevecht te houden, maar zo mogelijk de vijand te
enteren. Volgens Rees was Scheltinga niet in staat geweest om de vijand te enteren. Het schip
149
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, antwoord op de artikelen door de heer vice-admiraal azijn memorie
aan des hoog edle en gestrenge krijgsraad tegen mij ondergetekende opgegeven, brief van kapitein-commandeur
Scheltinga (St. Petersburg 21 december 1713 O.S.)169-174.
150
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18, antwoord op de artikelen door de heer vice-admiraal azijn memorie
aan des hoog edle en gestrenge krijgsraad tegen mij ondergetekende opgegeven, brief van kapitein-commandeur
Scheltinga (St. Petersburg 21 december 1713)169-174.
151
Zout was in die tijd erg kostbaar.
152
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; toelichting op de memorij van 22 december, kapitein-commandeur W.
Scheltinga (St. Petersburg december O.S.)181-182.
153
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; memorij door den ondergeschreven tot speculatie van den hoogh edele
gestrenge crijgsraad, capitein commandeur W. Scheltinga (St. Petersburg 22 december 1713 O.S.) 175-176.
154
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; toelichting op de memorij van 22 december, kapitein-commandeur W.
Scheltinga (St. Petersburg december O.S.) 181-182.
29

van Rees was op dat moment vlabij Scheltinga. Om deze reden is het waarschijnlijk dat Rees
daar een goede kijk op moet hebben gehad. 155
Rees kon de vijand niet enteren omdat er een kanonskogel in de kruitkamer van zijn
schip was gekomen en het schip lek geslagen was. Het is verdacht dat Rees later bekende dat
hij niet wist dat De Riga vastgelopen was. Toen de rode vlag werd ingehaald week hij van de
vijand af. Hieruit valt te concluderen dat Rees dacht dat dit signaal bedoeld was om op te
houden de vijand te na te jagen. 156
Kapitein Joost Degruijter had op 9 mei instructies ontvangen om de vijand te enteren.
Degruijter voerde het bevel over een klein schip. Tactisch gezien was dit een onverstandig
bevel omdat de vijandelijke schepen veel groter waren. Toen er een kanonier over boord sloeg
draaide Degruijter van de vijand af om de drenkeling te redden. Volgens het 25 e artikel van
oorlog, moest Degruijter zodra er een linie van schepen was gevormd de vijand enteren. Er
was echter geen linie gevormd. Om deze reden leidde het signaal van de vice-admiraal tot
verwarring. Degruijter was van mening dat de vice-admiraal had moeten overgaan op een
ander schip toen De Riga vastliep. 157
Kapitein Benjamin Edwards schreef dat de rode vlag niet het signaal tot enteren was,
maar om het gevecht met de vijand aan te gaan. Indien de rode vlag werd gestreken moest het
gevecht gestaakt worden en de linie verbroken worden. Edwards was nooit in een vergadering
geroepen en wist daarom niet wat voor orders daar gegeven waren. Net als de kapiteins
Degruijter, Wessel en de commandeur Schoon wist hij niet beter dan de orders als
bevelhebbers van kruisers uit te voeren. Kruisers waren kleine schepen die tijdens het enteren
de grote linieschepen moesten assisteren. Dit was precies wat Edwards in gedachten had. De
vice-admiraal had echter nooit sein gegeven om de vijand te enteren. Edwards voer met zijn
schip vlak bij De Wijburg. Hij was van mening dat er zeer weinig tijd zat tussen het moment
dat Scheltinga de vijand attaqueerde en zijn schip vastliep. Om deze reden zou Scheltinga niet
de tijd hebben gehad om de vijand te enteren. 158
Commandeur Schoon die het bevel voerde over de snauw Natalia schreef in zijn
dagregister dat hij op 9 juli orders van de vice-admiraal had gekregen om voor de vloot uit te
zeilen met de kruisers. Toen kapitein Wessel signaleerde dat de vijand was gezien, werd de
achtervolging ingezet. Op dat moment hees de vice-admiraal de rode vlag evenals de beide
kapiteins-commandeur, waarop het vuur werd geopend. Scheltinga kwam als eerste met zijn
linieschip bij de kruisers maar liep vast. Daarna kwam commandeur Schoon bij Scheltinga
aan boord en vroeg hem of hij van dienst kon zijn. Schoon probeerde vervolgens De Wijburg
vlot te trekken. Tegen de avond begon Schoon met het overladen van goederen. 159 Hieruit
blijkt dat Schoon de kruisers achterliet om met de Zweden te vechten. Schoon was van
mening dat zijn snauw te klein was om de vijand te enteren. Als een linieschip dit had gedaan,
155 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; brief van de kapitein-commandeur Rees aan de krijgsraad (St.
Petersburg 17 december 1713) 183-186. Vraag aan de kapitein-commandeur Rees (21 december 1713 O.S.) 187-
188.
156 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; brief van de kapitein-commandeur Rees aan de krijgsraad (St.
Petersburg 17 december 1713 O.S.)183-186. RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Vraag aan de kapiteincommandeur
Rees (21 december 1713 O.S.) 187-188.
157 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; memorial van Joost Degruijter aan de krijgsraad (21 december 1713
O.S.) 191-192.
158 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; brief van kapitein Benjamin Edwards aan de krijgsraad (19 december
1713 O.S.) 193-194.
159 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; dagregister van de commandeur Schoon (in de snauw Natalia 12 julij
1713 O.S.) 207-208.
30

dan had hij deze zeker geassisteerd. Daarbij rekende Schoon op een signaal van de viceadmiraal
om een linie te vormen conform het 25 e artikel. Om deze reden was de commandeur
verbaasd over de beschuldiging van de vice-admiraal dat zijn officieren de seinen hadden
genegeerd. 160
Het 25 e artikel van het Hollandse seinboek van het jaar 1705 luidt; so den vijand,
d’vlugt neemt en den admiraal oordeeld geraaden te zijn dat de geheele vloot hem zal volgen,
zo sal hij so veel zeijl maaken, als hij kan den vijand agterna, en haalen het sein van
rangeeren neer en schieten 2 schooten vooruijt, en alle vlagge officieren zullen het selfde
doen, dan sal ieder schip sijn best doen, om den vijand t’vervolgen en aan boord te leggen. 161
Uit dit artikel blijkt duidelijk dat de vice-admiraal het verkeerde sein gaf. Hij had nagelaten 2
kanonschoten af te vuren nadat de rode vlag was neergehaald. Om deze reden ontstond er
verwarring op de vloot. Uit een aantal getuigenverklaringen van officieren bleek dat op De
Riga alle voorbereidingen getroffen waren om tot enteren over te gaan. Het was de pech van
de vice-admiraal dat hij aan de grond liep. Waarschijnlijk raakte Cruys in paniek en gaf
onduidelijke seinen waardoor de drie vijandelijke schepen ontkwamen. 162
De tweede aanklacht
Het proces handelde tot dusver over de mislukte missie in het jaar 1713. Daar bleef het echter
niet bij. Terwijl de partijen tegenover elkaar stonden vaardigde De Griekse schout-bij-nacht
graaf De Bozzis in januari 1714 een klacht uit over het handelen van de vice-admiraal tijdens
een missie in 1712. Tijdens het eerste gedeelte van het proces was naar voren gekomen dat de
vice-admiraal schuldig was aan de verkeerde afloop van de missie in 1713. Door de toch al
wankele posities van Cruys verder aan te tasten kon De Bozzis afrekenen met zijn oude
concurrent.
Op 24 juli 1712 had de vice-admiraal samen met kapitein-commandeur Scheltinga
twee vijandelijke schepen en een snauw nabij de kaap Krasna Gorka ontdekt. Deze schepen
werden enige tijd achtervolgd. De Bozzis maakte bezwaar dat de vice-admiraal de witte vlag
had gehesen om de achtervolging te staken. De Bozzis was volgens Cruys in zijn journaal
vergeten te vermelden dat nadat de witte vlag weer was ingenomen de vijand de Russische
schepen tot een halve mijl was genaderd. Vervolgens had de vice-admiraal de rode vlag
gehesen en een kanon afgevuurd als signaal om de vijand weer te achtervolgen. Toen de
vijand eenmaal buiten het rif was kreeg zij de wind vol in haar zeilen. De drie Zweedse
schepen konden toen met geen mogelijkheid meer worden ingehaald. Dat De Bozzis hier geen
melding van maakte was volgens Cruys te wijten aan het gegeven dat de schout-bij-nacht met
zijn brigantijnen wel in de buurt was, maar van ‘al wat gepasseerd is naden middag hij sullen
hadde van hooren en zeggen, en dat hij s’agtermiddags gerustelijk in sijn bedde hadde leggen
slaapen.’ Daarnaast had De Bozzis een vijandelijke Zweedse luitenant en bootsman
uitgenodigd om beschuldigingen over de vice-admiraal te verzamelen. 163
De beschuldiging van De Bozzis bleef niet bij het laten ontsnappen van de drie
Zweedse schepen. Cruys zou officieren hebben aangemaand om hun paspoort op te eisen en
ontslag te nemen uit Russische dienst. Daarnaast was Cruys op de hoogte geweest van
correspondentie van Finse boeren met de vijand om Zweedse gevangenen te helpen
160
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; brief van commandeur Schoon aan de krijgsraad (St. Petersburg 21
december 1713 O.S.)204.
161 e
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; 25 artikel uijt het Hollandse zeijn boek van ’t jaar 1705 ondertekend
Anthoni Pietersson (..O.S.) 209.
162
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; vragen en antwoorden van de krijgsraad aan de kapitein Van Gent, P.
Larsenius, H. Toorsen, S. Schurlovsky, B. Lebednikov, T. Bok (23 december O.S.) 210-220.
163
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Memoriaal voor den Hoog edelen en gestrengen krijgsraad getekend
door Cornelis Cruys (St. Petersburg 9 januari 1714 O.S.)79-80.
33

ontsnappen. 164 Cruys bracht hier tegenin dat hij in plaats van officieren aan te manen tot
ontslag, hij juist een lijst van 33 personen had ingegeven bij de generaal-admiraal om te
promoveren. Over de Finse Boeren schreef Cruys dat hij zijn best had gedaan om het recht te
laten zegevieren. De boeren zouden zijn ondervraagd en gemarteld. 165 Omdat Cruys op dat
moment in Asof was liet hij deze taak over aan andere officieren 166
De hoofdklacht zou zich beperken tot het laten ontsnappen van de drie Zweedse
schepen. Uit het dagregister van de vice-admiraal kan gezien worden wat er precies was
voorgevallen. Op 23 juli 1712 vertrok de vloot onder bevel van vice-admiraal Cruys van St.
Petersburg. De wind kwam toen uit het zuidwesten. Omstreeks 4 uur na de middag werd sein
gegeven van drie zeilen die omstreeks half 5 van het halve dek gezien konden worden. Deze
drie schepen voeren voor de wind langs Harriwalda. Omstreeks deze tijd kwamen de
Russische brigantijnen onder bevel van kapitein-commandeur Scheltinga en de Griekse
brigantijnen naar buiten. Deze vloot ging ten anker aan de westzijde van Kroonslot. Tegen
zonsondergang gingen de drie vijandelijke schepen ongeveer 3 mijl van de Russische vloot
voor anker. Omstreeks 9 uur ging de vice-admiraal voor anker 3 werst van de rest van de
vloot. Gedurende de nachts was het slecht weer. Om 1 uur ‘s nachts kreeg Cruys bericht van
de gouverneur dat er 10 vijandelijke schepen in de buurt van Suijkena 167 gezien waren die 40
man aan land hadden gezet. 168
De 24 e was de wind zuid-west. De vijand kwam toen voor de wind op de Russische
vloot af. Om deze reden gaf de vice-admiraal orders aan de kapiteins Edwards, Blarij,
Bezemacker en luitenant Sinavin om de vijand aan te vallen. Daarna kwamen kapiteincommandeur
Scheltinga en schout-bij-nacht De Bozzis bij Cruys aan boord en werden 4
Russische brigantijnen geordonneerd om uit jagen te gaan. Omstreeks 10 uur ging de wind
liggen. Luitenant Hauk werd hierop naar de schout-bij-nacht gestuurd om 7 brigantijnen voor
de schepen te plaatsen om te kunnen boegseren. 169
Een dag eerder had schout-bij-nacht De Bozzis het bevel gekregen om vijf
brigantijnen naar het schip van Cruys te sturen. Omdat de schepen niet kwamen, gaf de viceadmiraal
nogmaals sein, waarop De Bozzis zich met zijn vijf brigantijnen bij De Riga
vervoegde. Op het moment dat de vijand vernam dat de Russen aan het boegseren waren nam
zij alle zeilen in en begon ook te boegseren om op volle zee te komen. Toen de brigantijnen
voor het vice-admiraals schip waren geplaatst was de vijand ongeveer 2½ mijl van de
Russische vloot. 170
De vice-admiraal nuttigde het middagmaal met de schout-bij-nacht, de kapiteincommandeur
en de kapiteins. Er werd een glas wijn gedronken op het goede succes. Na een
uur geboegseerd te hebben stak een sterke westenwind op en werden de brigantijnen los
gemaakt. Alle officieren werden teruggestuurd naar de schepen om hun best te doen om de
vijand te veroveren. Het was al te laat, de 3 vijandelijke schepen waren al buiten het rif en
voeren recht tegen de wind ten opzichte van de Russische vloot die daarom grote moeite had
de Zweden te bereiken. Hierop liet de vice-admiraal een witte vlag waaien en werd een schot
gelost om de achtervolging te staken. De vier voorste kruisers onder bevel van kapiteins
Blarij, Edwards, Bezemacker en luitenant Sinavin minderden daarop zeil en bleven drijven
164
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Memorie van Cruys aan Apraksin (27? 1713 O.S.) 309-313.
165
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Memoriaal voor den Hoog edelen en gestrengen krijgsraad getekend
door Cornelis Cruys (St. Petersburg 9 januari 1714 O.S.) 79-80.
166
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Memorie van Cruys aan Apraksin (27? 1713) 309-313.
167
Waarschijnlijk wordt met Suijkena het plaatsje Sakiervi bedoeld.
168
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Extract uit het dag register gehouden in des ondergeschreven viceadmiraals
schip Riga (ingegeven op 18 october 1712) 248-261.
169
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Extract uit het dag register gehouden in des ondergeschreven viceadmiraals
schip Riga (ingegeven op 18 oktober 1712 O.S.) 248-261.
170
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Extract uit het dag register gehouden in des ondergeschreven viceadmiraals
schip Riga (ingegeven op 18 oktober 1712 O.S.) 248-261.
34

met slechts het marszeil opgetuigd. De rest van de vloot probeerde op dat moment naar buiten
te laveren om zich bij de vier voorste kruisers aan te sluiten. 171
Toen de vijand vernam dat de Russen de achtervolging staakten, koersten zij met volle
zeilen recht op de Russen af. De vice-admiraal seinde daarop met de rode vlag van de
voorsteng en een kanonschot. ‘Dat ieder die konde sijn best zoude doen om den vijand te
vervolgen en aan te tasten.’ Na dit signaal stak de vijand alle zeilen bij en koerste snel om de
noord de volle zee op. Omdat de wind sterk was komen opzetten, werden de kanonnen
vastgezet en de onderste rij luiken gesloten. Daarna zetten de Russen de achtervolging in.
Volgens Cruys was kapitein Blarij op dat moment een ½ mijl van de vijand verwijderd. Daar
vlak in de buurt bevonden zich kapitein Edwards en luitenant Sinavin. Kapitein Bezemacker
verkeerde een werst beneden luitenant Sinavin. De vice-admiraal weer een werst onder
Bezemacker en de kapiteins Walrond en Wessel voeren ongeveer 1 ½ werst bij de viceadmiraal
vandaan in de buurt bij Kroonslot. 172
Tegen de nacht streek de vice-admiraal de rode vlag en liet de ankervlag waaien,
waarop de vloot in de buurt bij de St. Alexander schans ten anker kwam. De vice-admiraal
staakte de achtervolging, omdat naar zijn mening de schepen in wanorde de vijand najoegen
en het te lang zou duren om met laveren voorbij het rif te komen. De voorste kruisers konden
volgens Cruys net boven het rif zeilen terwijl hij nog zeker drie slagen moest maken om daar
te komen. Daarnaast had de vijandelijke commandeur zijn fok dichtgegeid. Volgens Cruys
was dit een sein om de Zweedse vloot te waarschuwen. Een half uur nadat de Russische vloot
ten anker kwam draaide het vijandelijke eskader om de zuid. Behalve het bericht van de
gouverneur waren geen andere vijandelijke schepen waargenomen. Nadat de vijand was
ontsnapt ankerden zij ongeveer 4 mijl van de voorste Russische schepen. 173
De 25 e juli werd luitenant Bok op verkenning uitgestuurd. Volgens zijn rapport kon
met geen vaartuig voorbij de vijand gekomen worden. De 27 e maakte deze luitenant melding
dat de vijandelijke vloot van 8 schepen bij Suijkna was geweest en een dorp had
geplunderd. 174
Naast de aanvoering van het dagregister reageerde Cruys op de beschuldiging van De
Bozzis door de krijgsraad van zijn onbekwaamheid te overtuigen. De Griekse schout-bij-nacht
had volgens Cruys elk jaar wel wat tegen hem of zijn officieren ingebracht. ‘Dog contrarie
sijn gedagten geemploijeert om altijd twist, krakeel aan te rigten en jaloezij tussen de Russe
natie en de zeeluiden voor te brengen.’ Cruys vervolgde zijn klaagzang door de carrière van
de schout-bij-nacht vanaf het jaar 1705 te beschrijven en riep andere officieren op om te
getuigen over de negatieve rol van De Bozzis. Allereerst riep Cruys de kapitein-commandeur
Wybrandt Scheltinga op. Scheltinga had een aantal jaren op het eskader van De Bozzis
gediend en kon derhalve getuigen over de incompetentie van de Griek. 175 Over de reactie van
Scheltinga blijkt verder niets.
Om de krijgsraad van zijn goede zeemanskunsten te overtuigen beschreef Cruys zijn
eigen carrière vanaf 1672. ‘Ik hebbe d’eere gehad onder vier grote admiraals te dienen,
namentlijk Bankart, De Ruyter, Tromp en Kalenburg, maar die deeden ’t op een andere wijs
als den Grieksen schout-bij-nacht gedaan heeft en nog doet.’ Hoewel Cruys volgens eigen
zeggen een goed zeeman was kwam hij niet met overtuigende redenen waarom dat de drie
171 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Extract uit het dag register gehouden in des ondergeschreven viceadmiraals
schip Riga (ingegeven op 18 oktober 1712 O.S.) 248-261.
172 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Extract uit het dag register gehouden in des ondergeschreven viceadmiraals
schip Riga (ingegeven op 18 oktober 1712 O.S.) 248-261.
173 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Extract uit het dag register gehouden in des ondergeschreven viceadmiraals
schip Riga (ingegeven op 18 oktober 1712 O.S.) 248-261.
174 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Extract uit het dag register gehouden in des ondergeschreven viceadmiraals
schip Riga (ingegeven op 18 oktober 1712 O.S.) 248-261.
175 RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Extract uit het dag register gehouden in des ondergeschreven viceadmiraals
schip Riga (ingegeven op 18 oktober 1712 O.S.) 248-261.
35

Zweedse schepen niet overmeesterd konden worden. De zwakte van zijn redenering blijkt
vooral uit de volgende uitspraak; ‘als een commandant over een vloot of esquader op ’t
aangeven van botte en onweetende menschen, altijd reeden zoude moeten geven van zijne
orders en zeijen, dan waar ‘t voor soo een commandant ongelukkig en niet te hoopen dat
ooijt iets goeds zoude doen.’ 176 De vice-admiraal wilde geen dienst meer doen eer dat de zaak
was opgelost. 177
De getuigen
Nadat de vice-admiraal de krijgsraad duidelijk had gemaakt wat er volgens hem precies was
gebeurd tijdens de missie van 1712, beriep Cruys zich op reeds ingegeven geschriften van de
commanderende officieren over de loop der gebeurtenissen. 178 Uit de datering van deze
geschriften blijkt dat er begin 1713 al onderzoek was gedaan naar de slechte afloop van de
missie in 1712. Waarom dit onderzoek pas in 1714 tijdens het proces een rol ging spelen is
niet duidelijk.
In januari 1714 behandelde de krijgsraad de geschriften van kapitein-commandeur
Scheltinga. Scheltinga vermeldde dat hij op 24 juli 1712 tussen 5 en 6 uur ‘s morgens aan
boord bij de vice-admiraal was geweest. Op dat moment laveerden kapitein Edwards,
commandeur Blarij en luitenant Ivan Sinavin naar buiten om de west. Scheltinga kreeg daarop
orders om 4 Russische brigantijnen naar kapitein Edwards te sturen. Deze brigantijnen
moesten kapitein Edwards assisteren in geval de aanval werd ingezet of als de wind ging
liggen. Scheltinga gaf orders aan kapitein luitenant Bredaal, luitenants Schelling, Meijer en
Gries om met hun brigantijnen naar kapitein Edwards te varen. Toen Scheltinga op het halve
dek van het schip van de vice-admiraals stond, zag hij twee Zweedse schepen en een snauw
die zich om de zuid 179 bevonden. Er waaide toen een westenwind.
Vervolgens kreeg Scheltinga de opdracht om nog een brigantijn naar het schip van de
vice-admiraal te sturen. Daarop kwamen twee brigantijnen gecommandeerd door de kapiteins
Van Gent en Turnhoudt. Toen de wind ging liggen gingen zij met hun schepen 180 het
admiraalsschip boegseren. Omstreeks 10 uur begon het te waaien uit het westen en gingen de
vice-admiraal in De Riga en kapitein Bezemacker in De Wijburg onder zeil. Hierop begaf
Scheltinga zich weer naar zijn brigantijn. Volgens zijn gissing waren de vijandelijke schepen
ongeveer 3 mijl verwijderd van de Russen. De kapiteins Edwards, commandeur Blarij en de
luitenant Sinavin waren een flink stuk opgeschoten. De vice-admiraal deed toen zijn best om
bij hen in de buurt te komen. 181
Commandeur Jan Blarij voer het commando over het schip De Samson en gaf
woensdag 23 e juli sein van twee Zweedse schepen en een snauw. Op dat moment bevonden de
snauw Lizette en de Samson zich in een windstilte. Er werd sein gegeven dat de vijand gezien
was. Tegen de avond ging de Samson voor anker terwijl de vijand bleef zeilen tot het donker
werd. De wind was op dat moment zuid-west en het onweerde. De vijand bevond zich toen 3
mijlen van commandeur Blarij. Op donderdag 24 juli kreeg commandeur Blarij samen met
kapitein Edwards en luitenant Sinavin bevel om de vijand na te jagen. Om 10 uur viel de wind
weg. Kort daarna kwam luitenant Gries met zijn brigantijn bij commandeur Blarij om te
176
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Littra B, Demonstratie van vice-admiraal Cruys tegen de
verraderlijken Griekse Schout bij Nacht (20 oktober .. O.S.) 262-283.
177
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Memorie van Cruys aan Apraksin (27 oktober 1713 O.S.) 309-313.
178
RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; lijst van schepen en officieren (ingegeven door C. Cruys 2 februari
1713 O.S.) 342-346. Zie bijlage X.
179
‘Om de zuid’ betekent hier aan de zuidkant van de Finse golf net voorbij de ronding.
180
De scheepstypen schampavien, brigantijn en berkentijn worden nogal eens door elkaar gehaald.
Waarschijnlijk omdat ze nogal veel op elkaar lijken.
181
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Artikelen ingegeven door W. Scheltinga (St. Petersburg 7 februari 1713
O.S.) 347-348.
36

oegseren. Blarij had met Gries afgesproken dat als de vijand geënterd zou worden hij bij
Blarij zou komen om te assisteren. De vice-admiraal had in eerste instantie de Griekse
brigantijnen de order gegeven om de drie voorste schepen te boegseren, maar die kwamen
volgens Blarij allen te laat zodat ze geen dienst konden doen. Omdat het erg koud was hadden
de mannen grote moeite met boegseren van de schepen. Volgens kapitein luitenant Fokke
Kramer, die op de Samson voer, konden zowel de Griekse als de Russische brigantijnen niet
vastmaken vanwege de kou. 182
Op het moment dat bevel werd gegeven om te boegseren was de vijand 2½ mijl van
Blarij, Edwards en Sinavin verwijderd. Omstreeks drie uur gaf de vice-admiraal sein om de
jacht te staken. De voorste drie Russische schepen bleven toen met hun marszeilen drijven.
Kort daarop voer de vijand recht op hen af en naderde tot ongeveer ¾ mijl. Daarna draaide de
vijand bij om de noord en gaf de vice-admiraal sein om de vijand na te jagen. Blarij schreef
dat ze er niet in slaagden om bij de vijand te komen. Toen de vice-admiraal zijn ankervlag liet
waaien was de vijand twee mijl windwaarts west-noord-west van de Russische schepen buiten
het rif. Omdat de Zweden op volle zee verkeerden en de Russen onder de kust in de Finse golf
lagen kon de vijand met geen mogelijkheid worden ingehaald. 183
Kapitein Benjamin Edwards voer met zijn schip De Pernau vlak bij het schip De
Samson van commandeur Blarij. De 24 e juli kreeg Edwards schriftelijke orders van de viceadmiraal
dat indien hij bij de vijand kwam, hij de andere schepen moest assisteren. Toen het
om 10 uur windstil werd verschenen kapitein luitenant Bredaal en kort daarna 7 Griekse
schampavien. 184 Edwards verdeelde de schepen om te kunnen boegseren, echter zonder effect
vanwege de kou. De getuigenis van Edwards is vervolgens hetzelfde als die van Blarij met het
verschil dat volgens Blarij de Griekse brigantijnen te laat kwamen. 185
Toen commandeur Blarij sein gaf van de drie vijandelijke schepen kwam het eskader
van de vice-admiraal naar buiten. Kapitein Pieter Bezemacker kreeg mondelinge orders van
de vice-admiraal om met zijn schip De Wijburg de voorste schepen te assisteren in geval de
vijand werd aangevallen. De brigantijnen hadden kapitein Bezemacker tijdens de windstilte
korte tijd geboegseerd, maar vanwege de kou werd dit gestaakt. Daarna was het onmogelijk
om de vijand nog te kunnen inhalen, omdat de Zweden al op de volle zee voeren. 186
Volgens kapitein Joost Degruijter die op het vice-admiraalsschip voer, kregen Blarij
en Edwards als eerste het bevel om de vijand na te jagen. Kort daarna kreeg ook kapitein
Bezemacker dit bevel. Kapitein luitenant Bredaal en de luitenants Gries, Meijer en Schelling
kregen vervolgens het bevel om zich bij de voorste schepen te voegen. Vanaf tien uur werd er
geboegseerd. De Riga door de brigantijnen van kapiteins Van Gent en Turnhoudt. Luitenant
Hauk werd naar de Griekse schout-bij-nacht gestuurd om haast te maken met de Griekse
schampavien die ook moesten assisteren in het boegseren. Degruijter vermeldde dat hij samen
met de vice-admiraal de vijand vervolgd had tot ¾ mijl buiten de Alexander schans.
Opvallend is dat kapitein Degruijter de enige was die het verhaal van de vice-admiraal
bevestigde dat hij 23 juli tijding had gekregen van 8 vijandelijke schepen en een snauw bij
Suijkena. 187
182 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein luitenant Fokke Kramer (13
februari 1713 St. Petersburg O.S.) 409-410.
183 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein Jan Blarij (8 februari 1713) 351-
354.
184
Volgens het verslag van Cruys ging het hier om brigantijnen.
185
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein Benjamin Edwards (8 februari
1713 O.S.) 355-358.
186
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein Pieter Bezemacker (10 februari
1713 O.S.) 359-360.
187 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein Joost Degruijter (.. O.S.) 379-
380.
37

Kapitein Van Gent schreef dat hij met zijn brigantijn op 23 juli 1712 een mijl buiten
Kroonslot voor anker ging. Op dat moment was hij in de buurt van het schip van de viceadmiraal.
Nadat op 24 juli de vier brigantijnen naar commandeur Blarij, kapitein Edwards en
luitenant Sinavin waren gestuurd, begonnen Van Gent en Turnhoudt het schip van de viceadmiraal
te boegseren. Vervolgens stuurde de vice-admiraal 7 schampavien naar de voorste
kruisers om te boegseren. De vice-admiraal had de Griekse schout-bij-nacht geordonneerd 5
schampavien te sturen, maar die kwamen te laat. Toen het om twaalf uur begon te waaien
werden de schampavien los gemaakt en de zeilen gehesen om de vijand te vervolgen. De viceadmiraal
deed sein voor de kapiteins Walrond, Wessel en de luitenant Jermolij om hem te
volgen. In de namiddag streek de vice-admiraal de rode vlag. Volgens Van Gent was er toen
geen mogelijkheid meer om de vijand te achterhalen. 188 Kapitein Wessel vermeldde dat de
vice-admiraal omstreeks 18:00 uur sein deed om voor anker te gaan. De vijandelijke schepen
waren toen ver buiten het rif. 189
Het verhaal van kapitein Edwards kwam niet overeen met dat van kapitein-luitenant
Bredaal. Op 24 e juli om 7 uur in de morgen gaf Scheltinga het bevel aan kapitein-luitenant
Pieter Bredaal, en de kapiteins van de drie andere brigantijnen om naar de voorste 4 schepen
te gaan, om hen te assisteren. Toen Bredaal zijn schip vast maakte aan de Pernau waren er
volgens hem nog geen schampavien aanwezig. Dat in tegenstelling tot het verhaal van
kapitein Edwards. Volgens Bredaal kwamen de schampavien pas rond het middaguur bij het
vlooteskader. Bredaal had orders gekregen om bij het schip van kapitein Edwards te laveren
en te assisteren. 190
Kapitein-luitenant Theunis Traan voer op het schip De Riga onder bevel van de viceadmiraal.
Hij schreef in zijn verslag dat ‘s ochtends tussen 6 en 7 uur 4 Russische brigantijnen
naar de voorste 3 schepen koersten. Dat was dus ver voor 10 uur, toen de wind ging liggen.
Op dat moment werd volgens Traan kapitein-luitenant Hauk naar De Bozzis gezonden met het
bevel 7 schampavien naar de voorste kruisers te sturen. Daarnaast moest De Bozzis nog eens
5 brigantijnen naar De Riga sturen om te boegseren. Kort daarna verschenen 2 Russische
brigantijnen die waren afgezonden door kapitein-commandeur Scheltinga. Deze brigantijnen
werden omstreeks 10 uur voor De Riga gespannen. Traan beschreef dat hij toen zag dat 7
schampavien naar buiten roeiden. De 5 overige schampavien bleven echter stil liggen. Om
half elf deed de vice-admiraal sein voor de Griekse schout-bij-nacht om direct met de schepen
te komen. Kort daarop kwamen 5 schampavien. Vier werden voor De Riga gespannen om te
boegseren. Tussen 11 en 12 uur nam de wind toe. De brigantijnen en schampavien werden
van de schepen losgemaakt en de zeilen werden bijgezet. Voor de kapiteins Walrond, Wessel
en luitenant Jermolij werd sein gedaan om de vice-admiraal te volgen. 191
Kapitein-luitenant Christoffel Hauk schreef dat hij tussen 6 en 7 uur in de morgen vier
Russische brigantijnen naar de jagende schepen zag koersen. Vervolgens werden de vier
brigantijnen verdeeld, één bij ieder schip. Toen tussen 9 en 10 de wind ging liggen werd Hauk
naar de heer schout-bij-nacht De Bozzis en de kapitein-commandeur Scheltinga gestuurd om
orders te geven. De Bozzis moest 7 schampavien naar de 4 jagende schepen sturen en 5 naar
het schip van de vice-admiraal, om te helpen boegseren. Toen roeide de kapitein-luitenant
naar Scheltinga om orders te geven. De kapitein-commandeur gaf bevel aan Van Gent en
Turnhoudt om met hun brigantijnen naar het schip van de vice-admiraal te gaan. Zij kwamen
om 10 uur aan en begonnen met 6 chaloupen het schip De Riga te boegseren. Tegelijkertijd
188
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein W. Van Gent (20 februari 1713
O.S.) 383-384.
189
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein Hendrik Wessel (..O.S.) 395-398.
190
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein luitenant Pieter Bredaal (St.
Petersburg 13 februari 1713 O.S.) 399-400
191
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein luitenant Theunis Traan (..O.S.)
417-420.
38

voeren de 7 schampavien naar buiten om de drie jagende schepen te assisteren. De overige 5
bleven stil liggen. Om half elf signaleerde de vice-admiraal Cruys De Bozzis om direct met de
overige 5 schampavien te komen. Uiteindelijk kwamen 4 schampavien boegseren. Om 11 uur
nam de wind toe en om 12 uur werden de zeilen bijgezet en maakten de brigantijnen en
schampavien los. Op dat moment bevond de vijand zich 3 mijlen bovenwinds van Hauk.
Korte tijd daarna kregen kapiteins Walrondt, Wessel en luitenant Jermolij orders om onder
zeil te gaan en hun best te doen om de vice-admiraal te volgen. 192
Luitenant Court Jensen die op het schip De Samson diende, maakte in zijn verslag
melding dat de Russische brigantijnen bij hen kwamen toen de wind ging liggen. Daarnaast
kwamen 2 Griekse brigantijnen om te helpen met boegseren. Vanwege de kou konden de
manschappen op deze schepen geen dienst doen. Wat voor bevel de Griekse officieren hadden
wist de luitenant niet. 193 Luitenant Gries die samen met kapitein luitenant Bredaal en de
luitenants Meijer en Schelling met de 4 brigantijnen bij de kruisers kwam, schreef dat hij de
schampavien wel had gezien, maar niet wist wat ze gedaan hadden. 194 Luitenant Hans Jurgen
Schelling die bij de snauw Lizette van luitenant Sinavin voer, wist ook niet wat de
schampavien hadden gedaan. 195
Luitenants Peter Harbo en Pieter Flaming die met de kapiteins Turnhoudt en Van Gent
op de brigantijnen dienden, schreven dat zij op bevel van kapitein-commandeur Scheltinga het
schip van de vice-admiraal hadden geboegseerd. Peter Harbo wist niet hoeveel schampavien
zich bij de kruisers hadden vervoegd en wat ze hadden gedaan. 196 Waarschijnlijk kwamen de
schampavien te laat omdat de wind alweer begon op te zetten.
Na de verhoren van de zeelieden over het verloop van de missie in 1712, raakte de
vice-admiraal opnieuw in een schriftelijk conflict met de Griekse schout-bij-nacht De Bozzis.
De Griek wilde 4000 matrozen oproepen om tegen de vice-admiraal te getuigen. Hierop
antwoordde Cruys dat geen matroos noch soldaat over bevelen of signalen tegen een vlagman
kon getuigen omdat ze niet wisten wat de bevelen waren. Daarnaast zou het grootste gedeelte
van de matrozen en soldaten zeeziek zijn geweest. Cruys ontkende wederom correspondentie
met de Finse boeren te hebben gehad omdat hij toen in Taganrog was en prins Mensjikov de
vloot had gecommandeerd. De Bozzis stelde voor om de Finse boeren nog eens te pijnigen,
zodat ze zouden bekennen. De Bozzis maakte bezwaar tegen het handelen van de viceadmiraal,
die volgens hem de vijand had moeten aanvallen. Cruys bleef bij zijn standpunt dat
de vijand te ver weg was en met geen mogelijkheid ingehaald kon worden. De bovenstaande
getuigenverklaringen lijken deze veronderstelling te bevestigen.
De vier jagende kruisers waren volgens De Bozzis nadat Cruys de witte vlag hees en
een kanonschot loste omgedraaid. Cruys was van mening dat de kapiteins Bezemacker,
Edwards, Blarij en Sinavin op dat moment bleven drijven met kleine zeilen. De kapiteins
bevestigden dit in hun geschriften. Het lijkt er op dat De Bozzis Cruys inderdaad valselijk
had beschuldigd. Over de beschuldiging van De Bozzis dat Cruys officieren had aangemaand
om zijn Majesteits dienst te verlaten blijkt niets. De vice-admiraal had in een brief om uitleg
gevraagd van deze beschuldiging, maar De Bozzis zweeg hier verder over. 197
192 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein luitenant Christoffel Hauk
(Ritzaard 19 februari 1713 O.S.) 427-434.
193
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door luitenant Court Jensen (Ritzaard 20
februari 1713 O.S.) 451-454.
194
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door luitenant Marcus Gries (St. Petersburg 13
februari 1713 O.S.) 447-448.
195 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door luitenant Hans Jurgen Schelling (18
februari 1713 O.S.) 455-456.
196 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door luitenant Pieter Flaming (St. Petersburg
24 februari 1713 O.S.) 469. Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door luitenant Peter Harbo (St.
Petersburg 15 februari 1713 O.S.) 473-474.
197 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; brief van Cruys aan Apraksin (..O.S.) 489-497.
39

Nadat De Bozzis nogmaals dezelfde beschuldigingen had geuit volgde een reeks
verhoren. Opvallend daarbij was dat kapitein Edwards schreef dat op 25 juli de vijandelijke
schepen langzaam werden ingehaald. De wind was toen zuid-west en het was helder weer. De
vijand lag toen onder de noord en voer noord-west ten opzichte van het schip van Edwards. 198
Volgens kapitein Turnhoudt zouden kapiteins Edwards en commandeur Blarij de vijand
ingehaald kunnen hebben zou de vice-admiraal niet de witte vlag hebben gehesen. Of
Turnhoudt dit goed kon beoordelen valt te betwijfelen aangezien hij met zijn brigantijn bij het
schip van de vice-admiraal voer. 199 Later bleek dat kapitein Turnhoudt had gezegd dat hij van
kapitein Edwards en commandeur Blarij gehoord had, dat als de witte vlag niet gehesen was
de vijand overmeesterd had kunnen worden. Kapitein Edwards ontkende dit ooit gezegd te
hebben. Naar zijn mening had de vijand de 25 e juli wel ingehaald kunnen worden. 200 Uit een
aantal getuigenverklaringen bleek dat de Russische schepen onmogelijk de vijand hadden
kunnen inhalen omdat deze al buiten het rif waren. 201 Jan Blarij schreef dat op 25 juli de
vijand aan de noordwal lag, 3 mijl van hem verwijderd. 202
Vervolgens werd de vice-admiraal Cruys gevraagd waarom dat hij zo vroeg de witte
vlag had gehesen en waarom dat hij de vijand die de 25 e en 26 e nog gesignaleerd was, niet had
opgezocht. De krijgsraad vroeg zich af waarom op 24 juli luitenant Hauk werd afgezonden
naar de schout-bij-nacht, terwijl er kostbare tijd verloren ging. Tijd die gebruikt had kunnen
worden om bij de vijand te komen. 203
De reden dat Cruys het bevel gaf om de achtervolging te staken, was omdat de vijand
toen 1½ mijl recht in de wind ten opzichte van de Russische vloot voer, die nog binnen het rif
lag. Om de vijand in te halen zou met korte rakken gelaveerd moeten worden. Omdat de wind
gedurende 2½ uur sterk kwam opzetten moesten de kanonnen op het onderste dek worden
binnengehaald. De vijand was toen reeds op volle zee zodat zij buiten bereik was. Het
belangrijkste argument dat Cruys aandroeg was dat de vijand naar alle waarschijnlijkheid zijn
eskader in het gezicht had. De vice-admiraal kwam tot deze conclusie toen hij zag dat de
vijand met sein fok geide. Dit zou een signaal zijn geweest voor de rest van de Zweedse vloot.
Indien de achtervolging werd voortgezet zou volgens Cruys met geen mogelijkheid voordeel
in het zeilen behaald kunnen worden omdat het zeker drie uur zou duren voordat het
Russische vloot buiten het rif zou komen. 204
De vice-admiraal was van mening dat het onmogelijk was om de vijand in te halen op
de 25 e en 26 e , omdat daarvoor gelaveerd moest worden. De drie vijandelijke schepen zouden
dan tijd hebben gehad om bij haar eskader te komen. Daarbij kwam dat het van de 30 e tot de
11 e augustus stormachtig weer was zodat de brigantijnen de zee moesten verlaten. Cruys had
luitenant Hauk afgezonden om een gedeelte van de brigantijnen naar de jagers te sturen. Er
198 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein Edwards (..O.S.) 505-506.
199 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door kapitein Turnhoudt (..O.S.) 513.
200 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Extract van het verhoor over de affaires van het jaar 1712 in de maand
juli (..O.S.) 644-650.
201 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Antwoord op de pointen door luitenants Court Jensen en D. Sweertman
(..O.S.) 529-531.
202 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; antwoord op de pointen door kapitein Jan Blarij (11 januari 1714 O.S.)
515-516.
203 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Vraagpunten van de krijgsraad (..O.S.)581-582.
204 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; antwoord op de pointen door vice-admiraal Cornelis Cruys (14 januari
1714 O.S.) 585-586.
40

zou volgens Cruys veel tijd verloren zijn gegaan indien de brigantijnen eerst naar zijn schip
waren gekomen. 205 Blijkbaar waren er geen seinen voor handen om de brigantijnen direct naar
de jagers te sturen. De vice-admiraal beriep zich op het bevel dat hij gekregen zou hebben
zonder voordeel geen risico te nemen. Omdat de vijand zich met 10 schepen bij Suijkena
ophield zou Cruys teveel risico nemen door de 3 schepen te achtervolgen. 206
Naast de getuigenissen van de Nederlandse officieren gaven een aantal Russische
luitenants een uiteenzetting over het handelen van de vice-admiraal. Opvallend is dat zij over
de missie van 1712 schreven dat de vice-admiraal te lang gewacht had de schout-bij-nacht te
bevelen schepen te sturen om te boegseren. Het is dan ook waarschijnlijk dat deze Russen op
het eskader van schout-bij-nacht De Bozzis dienden. De vice-admiraal had de vijand de 25 e
juli moeten vervolgen. Omdat hij dat niet had gedaan was Cruys een verrader en moest ter
dood worden gebracht. 207 De Russische luitenants waren waarschijnlijk door De Bozzis
opgeroepen om te getuigen van het verkeerde handelen van de vice-admiraal.
Bevindingen van de krijgsraad
Nadat de luitenants hun zienswijze op het gebeuren hadden gegeven, volgden de oordelen van
de leden van de krijgsraad. Allereerst werd de missie van 1713 besproken. De heren
Croonenburg en Bering waren niet zo mild over het handelen van de vice-admiraal. In de
eerste plaats had de vice-admiraal behoren alle orders schriftelijk over te gegeven aan zijn
officieren. Een mondeling overleg kon niet als bevel worden beschouwd. Volgens
Croonenburg en Bering was het sein om in linie te varen 2 schoten en een rode vlag. Toen het
vice-admiraals schip aan de grond was gelopen, had Cruys op een ander schip moeten
overgaan. De vice-admiraal was als officier van de vloot zijn plicht niet nagekomen. Indien
hij zijn officieren van verkeerd handelen beschuldigde dan had hij een krijgsraad bijeen
moeten roepen. 208 Opvallend is dat Croonenburg en Bering het over lieten aan de Tsaar om
een passende straf voor Cruys te bedenken.
Kapitein-commandeur Scheltinga had aan de krijgsraad gemeld dat hij aanstalten had
gemaakt om te enteren. Croonenburg en Bering waren van mening dat het niet duidelijk was
of hij daartoe volledig was geïnclineerd. Scheltinga had volgens zijn rapport 1½ uur met
schoverzeil ingenomen gezeild, terwijl de vijand voortvluchtig was. De kapitein-commandeur
had geen sein tot enteren ontvangen, maar wel om de vijand te beschieten. Om deze reden had
hij lange tijd de vijand beschoten zonder deze te enteren. Volgens de krijgsraad had
Scheltinga zijn schoverzeil opgetuigd moeten laten zodat de noordelijkste vijand had
ingehaald kunnen worden. Hierin zou de kapitein-commandeur zijn plicht hebben verzaakt. 209
Kapitein-commandeur Rees had toen het schip van de vice-admiraal vastliep en de
rode vlag werd gestreken, het commando op zich moeten nemen. Het signaal van de viceadmiraal
betekende volgens Croonenburg en Bering duidelijk dat het admiraalsschip schade
had opgelopen. Rees had toen hij niet kon zien of de vice-admiraal sein deed om te enteren,
de vijand van voren moeten attaqueren. De vijandelijke schepen zouden dan noodgedwongen
moeten gijpen en Rees had dan de mogelijkheid gehad om te zien wat de vice-admiraal voor
sein deed. Indien geen sein werd gedaan om de vijand te enteren had de kapitein-commandeur
205
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; antwoord op de pointen door vice-admiraal Cornelis Cruys (11 januari
1714 O.S.) 583-584.
206 e
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Extract van ’t voornaamste voorgevallen op den 24 juli 1712 (..O.S.)
640-642.
207
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Sentiment den ondergeschrevene luitenenants ter zee over de affaire
van het jaar 1712 en 1713, Lotov, Sagbar, Sivekof (..O.S.) 678-679.
208
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Sententie op ’t gepasseerde in ’t jaar 1713 op den 11 juli. Ondertekend
door J. Croonenburg en W. Bering (18 januari 1714 O.S.) 689-690.
209
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Sententie tot laste van d’heer kapitein-commandeur Wijbrandt
Scheltinga, ondertekend door J. Croonenburg en W. Bering (18 januari 1714 O.S.)691.
43

dit zelf moeten doen. Het kanonschot in de kruitkamer was voor de krijgsraad geen geldig
excuus. 210
Beyton Nelson, lid van de krijgsraad, was van mening dat de vice-admiraal schuldig
was aan verzaking van zijn plicht en had daarom het vertrouwen dat in hem was gesteld in de
hoogste graad geschonden. Om deze reden moest hij als verrader de doodstraf krijgen. 211
Beyton pleitte Scheltinga over het gebeuren in 1713 vrij, bewerende dat Scheltinga de vijand
wel aan zij had gelegd mits de vice-admiraal de behoorlijke signalen had gedaan. De
beschuldigingen van de vice-admiraal tegen de kapiteins Edwards, Degruijter, Wessel en
commandeur Schoon deed Nelson af als ongegrond omdat zij te kleine schepen voeren om
een linieschip aan te vallen. Voor kapitein-commandeur Rees was geen redding; hij werd door
Nelson schuldig bevonden. 212
Toen op 10 juli de beide kapiteins-commandeur bij de vice-admiraal aan boord waren,
had Cruys duidelijke schriftelijke orders moeten geven. Volgens de raadsleden Naom Sinavin
en Peter Sivers was de rode vlag met een kanonschot een goed sein, mits er overleg was
gepleegd met de andere officiers. Door dit signaal raakte de vloot in verwarring. Cruys had
volgens het 25 e artikel van het seinboek moeten seinen om het gevecht aan te gaan. Tijdens
het mondeling overleg was besloten dat ‘s nachts koers gezet zou worden naar Reval. Hieruit
blijkt dat de vice-admiraal misschien helemaal geen intentie had om de vijandelijke schepen
te overmeesteren, maar ze alleen te verjagen. Dit zou een aannemelijke reden kunnen zijn
waarom er geen schriftelijke orders uitgevaardigd waren. Toen De Riga vastliep had Cruys
volgens kapiteins Ram, Rigo en de commandeur Schoon op een ander schip kunnen overgaan.
Dat Cruys aan de krijgsraad meldde dat zijn officieren hem aan de vijand wilden opofferen
kon hij niet bewijzen. Indien de officieren grote fouten hadden gemaakt dan zou daartoe
volgens het 15 e artikel van het Hollandse artikelboek krijgsraad op zee over zijn moeten
gehouden. Cruys had zijn officieren aangeklaagd om zijn eigen hachje te redden. 213
Kapitein-commandeur Scheltinga werd door Sivers en Sinavin vrijgepleit van de
beschuldiging dat hij niet had geprobeerd de vijand te enteren omdat zijn schip was
vastgelopen. Toen hij de vijand begon te beschieten terwijl het schoverzeil was ingenomen,
was hij voorbarig en stond zijn eigen intentie in de weg. Scheltinga bevestigde immers dat hij
nooit een signaal had ontvangen om te enteren. Om deze reden moest hij gedegradeerd
worden tot jongste kapitein. Kapitein-commandeur Rees was een minder goed lot beschoren.
Hij moest volgens Sivers en Sinavin vanwege zijn handelen ter dood gebracht worden.
Degruijter moest vanwege zijn onnozele actie gecasseerd worden. 214
Volgens het oordeel van A.G.G.A., 215 had Cruys krijgsrecht moeten houden op zee
toen hij zijn officieren beschuldigde van het niet nakomen van hun plicht. Daarnaast kon de
vice-admiraal niet bewijzen dat zijn officieren hem aan de vijand wilden opofferen. Cruys zat
fout toen hij op 10 juli slechts mondeling overleg pleegde met de kapiteins-commandeur en
de kapitein Van Gent. Dit had schriftelijk moeten gebeuren. Toen de schepen aan de grond
liepen had Cruys moeten overgaan op een ander schip. De vice-admiraal had de rode vlag niet
mogen strijken. Door dit signaal raakte de vloot in verwarring.
210
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Sententie tot laste van d’heer kapitein-commandeur Abraham Rees,
ondertekend door J. Croonenburg en W. Bering (18 januari 1714 O.S.) 692.
211
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Article 4th, signed by Beyton Nelson (19 januari 1714 O.S.) 723.
212
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Article 31th, signed by Beyton Nelson (19 januari 1714 O.S.) 724-727.
213
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Vota der ondergeschrevene assessoren in de sacken voor t’ hoog edele
en gestrenge krijgsrecht. Ondertekend door P. Sivers en N. Sinavin (St. Petersburg 18 januari 1714 O.S.) 730-
733.
214
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Vota der ondergeschrevene assessoren in de sacken voor t’ hoog edele
en gestrenge krijgsrecht. Ondertekend door P. Sivers en N. Sinavin (St. Petersburg 18 januari 1714 O.S.) 730-
733.
215
Waarschijnlijk groot admiraal Apraksin en schout-bij-nacht Tsaar Peter Alexeivitsj
44

Over kapitein-commandeur Scheltinga schreef A.G.G.A dat hij verkeerd handelde
toen hij zijn zeilen minderde terwijl hij de vijand wilde enteren. De officieren van zijn schip
getuigden dat toen ze de vijand naderden het schoverzeil samen met andere kleine zeilen
innamen, om te kunnen kanonneren. Daarna zou Scheltinga een uur lang met de vijand in
gevecht zijn geweest voordat zijn schip aan de grond liep. Scheltinga had beter zeilen bij
kunnen zetten om de vijand in te halen en te enteren. Het oordeel van A.G.G.A. over Rees en
Degruijter zijn hetzelfde als de vorige oordelen. 216
De beschuldigingen van de Griekse schout-bij-nacht over het gebeuren in 1712, waren
volgens Croonenburg en Bering ongefundeerd. Alleen kapitein Edwards schreef dat het
mogelijk was de vijand op de 25 e juli in te halen. De meeste officieren waren van mening dat
het niet doenlijk was om de vijand te achterhalen omdat zij drie mijl windwaarts van de
Russische vloot voeren. Wel had de vice-admiraal de schampavien om te boegseren eerder
kunnen sturen. Croonenburg en Bering schreven dat als de heer schout-bij-nacht De Bozzis
iemand van verkeerd handelen beschuldigde, hij zijn zaak wat beter hoorde voor te
bereiden. 217
Beyton Nelson was in zijn oordeel over Cruys tijdens de missie van 1712 onduidelijk.
In zijn verklaring komt naar voren dat het moeilijk te bepalen was waar het schip van de viceadmiraal
precies lag. Wel was Nelson van mening dat de vice-admiraal op 24 juli de witte
vlag om de achtervolging te staken te vroeg uitstak. Gedurende de nacht had de vloot de
achtervolging kunnen voortzetten. Vanwege verzaking van zijn plicht achtte Nelson de viceadmiraal
op dat punt schuldig. Op 25 juli had het vijandelijke eskader nog wel ingehaald
kunnen worden. 218
Volgens Peter Sivers en Naom Sinavin had de vice-admiraal in 1712 toen hij Edwards,
Blarij, Sinavin 219 en daarna Bezemacker achter de drie Zweedse schepen aanstuurde, zelf met
de rest van de vloot onder zeil moeten gaan. Dit vanwege de vele getuigenverklaringen dat er
op 24 juli tot 10 uur wind was geweest. Daarnaast had Cruys te vroeg het signaal gegeven om
voor anker te gaan zodat hij verzuimde om de vijand in te halen. Dat Cruys zich beriep op het
bevel dat hij zonder voordeel geen risico moest nemen, berustte volgens Sivers en Sinavin op
een verzinsel. 220
Cornelis Cruys was volgens het oordeel van A.G.G.A. niet vrij te pleitten van het
gebeuren in 1712. Toen op 24 juli de kapitein-commandeur Scheltinga en de schout-bij-nacht
De Bozzis bij de vice-admiraal aan boord waren, kreeg de kapitein-commandeur orders om 4
brigantijnen naar de jagende schepen te sturen. De schout-bij-nacht kreeg pas orders nadat hij
op zijn schip was teruggekeerd. De kapitein luitenant Hauk werd hem toen nagezonden met
het bevel schampavien te sturen om de schepen te boegseren. Hieruit blijkt dat het niet zozeer
De Bozzis was die te laat kwam, als wel de bevelen van Cruys. Het werd de vice-admiraal
kwalijk genomen dat hij op 24 juli sein gaf om voor anker te gaan terwijl hij zelf bevestigd
had met 3 slagen buiten het rif te kunnen komen. Cruys had gedurende de nacht de
achtervolging moeten voortzetten. De 25 e en 26 e had de vijand achtervolgd kunnen worden tot
216
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Over de affaire geïnformeerd tegen de vice-admiraal Cornelis Cruys,
de kapiteins-commandeur Scheltinga en Rees en de kapitein De Gruijter. Ondertekend door A.G.G.A. (..O.S.)
755-759.
217
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Oordeel op ’t geen voorgevallen is op den 23, 24, 25 juli des jaars
1712. Ondertekend door J. Croonenburg en W. Bering (18 januari 1714 O.S.) 684.
218
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Article 31th, signed by Beyton Nelson (19 januari 1714 O.S.) 704-723.
219
Ivan was de jongere broer van Naom.
220
RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Vota der ondergeschrevene assessoren in de sacken voor t’ hoog edele
en gestrenge krijgsrecht. Ondertekend door P. Sivers en N. Sinavin (St. Petersburg 18 januari 1714 O.S.) 730-
733.
45

Harriwalda. De vesting van Harriwalda had de Russische vloot afdoende bescherming kunnen
bieden tegen een eventuele Zweedse vloot. 221
Slotoordeel van de krijgsraad
Uit een brief van De Bie aan de Staten-Generaal bleek dat het proces de vice-admiraal niet
populair had gemaakt bij de Nederlandse officieren. ‘Ondertuschen is het zeker dat meest alle
officieren en wel speciaal de Nederlanders voorgenomen hebben desen dienst te quiteren
indien de vice-admiraal Cruys het commando over de vloot komt te behouden.’ De officieren
drongen aan op een vervanger, omdat ze bang waren dat de vloot niet in zee zou kunnen gaan
zonder aanvoerder. 222
Volgens de krijgsraad had De vice-admiraal op 24 juli 1712 zijn plicht zeer slecht
waargenomen. Toen De Bozzis en Scheltinga ‘s morgensvroeg bij Cruys aan boord waren,
had hij direct het bevel moeten geven schepen te sturen om te boegseren. Door de brigantijnen
naar de vier jagende kruisers te sturen werd onnodig veel tijd verspild. De voorste kruisers
waren toen al een stuk afgedreven omdat ze moesten wachten op de brigantijnen. De 3
vijandelijke schepen kregen daarom de tijd om te ontkomen.
De vice-admiraal had op de 25 e en 26 e de jacht op de vijandelijke schepen moeten
voortzetten. Dat de vice-admiraal beweerde dat hij bevel had gekregen zonder voordeel geen
risico te nemen berustte op een verzinsel. De Russische vloot bestond uit 3 linieschepen, 3
fregatten en 2 snauwen terwijl het Zweedse eskader slechts uit 3 schepen bestond. De viceadmiraal
had de vijand zonder vrees tot Harriwalda kunnen vervolgen. Aldaar is de doorvaart
zeer nauw en vanwege de westenwind had de vice-admiraal zich eenvoudig kunnen
terugtrekken naar Kroonslot.
Op 8 mei 1713 had Cruys geen bevel moeten geven bij een glas wijn. Daarnaast had
hij alle commanderende officieren volgens het 24 e artikel uit het Hollandse artikelboek, bijeen
moeten roepen. Daarbij was op die vergadering besloten dat de vijand tot ‘s nachts vervolgd
zou worden, om daarna naar Reval te zeilen. Aan het belangrijkste -de vijand enteren of
attaqueren- was hier niet gedacht. Waarschijnlijk omdat Cruys dit vanaf het begin al niet
beoogde.
Terwijl het Russische eskader lange tijd de vijand aan het beschieten was, wist Cruys
niet het juiste sein te maken om te enteren. De officieren waren niet op de hoogte wat het
juiste signaal was omdat dat niet was besproken bij de vergadering. Volgens het 31 e artikel
had de vice-admiraal over moeten gaan op een ander schip toen De Riga vast liep. Aangezien
de fregatten Natalia, Diana en de St. Jacob in de buurt waren kon hij zich niet bevrijden door
te beweren dat daartoe geen mogelijkheid was. Dat Cruys beweerde dat hij niet overging op
een ander schip omdat kapitein-commandeur Rees al bijgedraaid was, maakte hem nog meer
verdacht. Kapitein-commandeur Rees beweerde dat hij wendde nadat Cruys de vlag had
gestreken. Indien Cruys was overgegaan op een ander schip en de rode vlag had gehesen was
Rees waarschijnlijk niet van de vijand gewend.
De vice-admiraal had drie dagen na aanvang van het krijgsgerecht schriftelijke
klachten ingediend over de handelswijze van de officieren in 1713. Cruys had vooral kritiek
op kapitein-commandeur Scheltinga. De officieren waren hun plicht niet nagekomen en
wilden hun vice-admiraal opofferen aan de vijand. Indien dit op waarheid berustte, had Cruys
volgens het 15 e artikel krijgsgerecht moeten houden en generaal-admiraal Apraksin daarvan
221 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; Over de affaire geïnformeerd tegen de vice-admiraal Cornelis Cruys,
de kapiteins-commandeur Scheltinga en Rees en de kapitein De Gruijter. Ondertekend door A.G.G.A. (..O.S.)
755-759.
222 De Bie, 19 januari 1714 ordinaris, ARA 13 toegang 1.01.04 inv. nr. 7367II. 19.
46

op de hoogte brengen. Cruys probeerde op deze wijze de beschuldigingen op zijn officieren af
te schuiven.
Kapitein-commandeur Scheltinga had verklaard dat hij geen bevel had gekregen om te
enteren. De intentie van Scheltinga was eerst de vijand te beschieten en daarna te enteren.
Omdat De Wijburg aan de grond liep, zou hij dat niet hebben kunnen doen. Volgens de
getuigenissen van zijn officieren bleek dat de kapitein-commandeur had bevolen klaar te staan
om te enteren, maar daarna lang bleef kanonneren. Volgens de krijgsraad had Scheltinga de
vijand eerder moeten enteren.
Toen de schepen van Cruys en Scheltinga aan de grond liepen en de zeilen op De Riga
vast werden gemaakt en de rode vlag werd ingehaald, had kapitein-commandeur Rees het
commando behoren over te nemen volgens het 8 ste artikel. Daarnaast had hij de vijand moeten
proberen te enteren en te attaqueren. Het mag dan zo zijn dat de vice-admiraal de rode vlag
streek. Indien Cruys bedoelde dat Rees terug moest keren dan zou de witte vlag moeten
worden gehesen volgens het 27 e artikel van het seinboek. Daarnaast was Rees schuldig
volgens het 29 e artikel, omdat hij al van verre op de vijand begon te schieten terwijl hij buiten
schootsafstand verkeerde. Rees zat verkeerd toen hij volgens eigen zeggen de vijand tot op
een musketschut genaderd was en daarna omdraaide. Kapitein Joost Degruijter maakte een
fout door van de vijand af te draaien toen een man overboord sloeg. De kapitein had beter een
sloep kunnen sturen om de drenkeling te redden.
Vice-admiraal Cornelis Cruys had volgens het eerste artikel zijn plicht niet volbracht
en diende daarom de doodstraf te krijgen. Kapitein-commandeur Scheltinga verdiende een
zware straf, maar omdat hij geen duidelijke order had gekregen werd hij gedegradeerd tot
jongste kapitein. Kapitein-commandeur Abraham Rees werd veroordeeld op basis van het 8 e
en 29 e artikel omdat hij zijn plicht niet gedaan had. Om deze reden diende hij gekielhaald te
worden. Joost Degruijter moest omdat hij zijn plicht niet had begrepen verbannen worden
zonder pas. De kosten van het krijgsgerecht moesten betaald worden uit de bezittingen van de
ter dood veroordeelden. Zij werden gearresteerd in St. Petersburg op 22 januari 1714. Het
traktaat werd ondertekend door schout-bij-nacht Peter Alexej, generaal-admiraal graaf
Apraksin, kapitein-commandeur Alexander Mensjikov; kapiteins Peter Sivers, Croonenburg,
Nelson; kapitein luitenant Bering; luitenants Conon Zotov en Zacharia Mishecoft. 223
Na het proces schreef de Nederlandse gezant De Bie dat kapitein-commandeur Rees
voor de paal was gezet om te worden geëxecuteerd. Zijn leven werd op het laatste moment
gespaard door de Tsaar. De doodstraf werd omgezet in een ballingschap naar de uiterste
grenzen van Siberië. Op dat moment was het volgens De Bie ook al zeker dat Cruys genade
zou krijgen en ook verbannen zou worden naar Tobolsk, hoofdstad van Siberië. De vrouw van
de vice-admiraal Cruys deed op zondag 4 februari een voetval voor de Tsaar. Tsaar Peter
besloot toen dat Cruys naar Kazan gestuurd zou worden. Op dat moment zou Rees vertrekken
naar Tobolsk, maar door een zware koortsaanval werd zijn vertrek uitgesteld. De Bie schreef
dat iedereen bijzonder veel medelijden met Rees had, in het bijzonder de vorst Mensjikov en
generaal-admiraal graaf Apraksin. Er kwam geen genade meer voor de kapitein-commandeur.
Op 12 februari werd de vice-admiraal Cruys via Moskou naar Kazan gebracht en de kapitein-
223 RGVAMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; In de zaken van Cornelis Cruys vice-admiraal van zijn groot machtigste
Czaarse majesteit alsmede van de kapiteins-commandeur Scheltinga en Rees en de kapitein Degruijter, wegens
haar begane verzieninge in de jaren 1712 en 1713. Ondertekend door; schout-bij-nacht Peter Alexeievitz, Hoog
admiraal graaf Apraksin, kapitein-commandeur Alexander Mensjikov; kapiteins Peter Sivers, Croonenburg,
Nelson; kapitein luitenant Bering; luitenants Conon Zotov en Zacharia Mishecof (St. Petersburg 22 januari 1714
O.S.) 777-784.
47

commandeur vertrok de 14 e . 224 De schout-bij-nacht De Bozzis zou op 15 mei 1714
onverwacht overlijden. 225
224 De Bie, 2 februari 1714 ordinaris, ARA 15 toegang 1.01.04 inv. nr. 7367II. 22-23. Zie ook; De Bie, 9
februari 1714 ordinaris, ARA 16 toegang 1.01.04 inv. nr. 7367II. 25. en; De Bie, 16 februari 1714 ordinaris,
ARA 17 toegang 1.01.04 inv. nr. 7367II. 26.
225 P.A. Krotov, De slag bij Hangö in 1714 (St. Petersburg 1996)49.
48

III: 1714-1718
Eindelijk de Finse kust
Na het proces werd weer met man en macht aan het onderhoud
en de opbouw van de vloot gewerkt. Het wegsturen van de viceadmiraal
Cruys en de kapitein-commandeur Rees zal een
merkbare invloed hebben gehad. De Tsaar had al gauw een
tekort aan ervaren commanderende officieren op de vloot. In een
brief aan de Staten-Generaal schreef De Bie; ‘Op Croonslot
zijnde heeft Zijne Czaarse Majesteit de genade gehad voor de
onlangs door het gehouden crijgsrecht gedegradeerde kapiteincommandeur
Scheltinga in sijn vorige rang en bedieninge te
herstellen.’ 226 De kapitein-commandeur was blijkbaar te
waardevol om zijn talenten te verspillen. Iemand met verstand van zaken moest de
verantwoordelijkheid dragen voor de opbouw van de vloot.
In maart werden 60 nieuwe galeien te water gelaten. Drie nieuwe linieschepen die in
Engeland waren gekocht kwamen aan in Riga. Een vierde dat in St. Petersburg was gebouwd
ging voor anker bij Kroonslot. In mei waren 20 Russische linieschepen en bijna 200 galeien
gereed voor de strijd. Daarnaast was De Tsaar in onderhandeling met Frederik IV van
Denemarken om een eskader schepen te leveren voor de strijd tegen Zweden. 227
Terwijl vice-admiraal Cruys vanuit Kazan smeekbrieven schreef om weer in actieve
dienst te worden hersteld, voerde kapitein-commandeur Scheltinga het bevel over de vloot bij
Kotlin. 228 De Tsaar had bevel gegeven om alle vaartuigen en officieren nabij Kotlin onder
bevel te plaatsen van Scheltinga. 229 Er heerste op dat moment grote wanorde op de vloot. Het
toewijzen van bemanningen aan schepen verliep erg langzaam. Om deze reden vroeg
Scheltinga aan Apraksin alle onder- en opperofficieren van de scheepsgardisten 230 , onder zijn
bevel te plaatsen zodat hij deze persoonlijk kon verdelen over de schepen. Veel schepen
waren op dat moment vastgevroren in het ijs, waardoor er veel onderhoudswerk was. Helaas
was er eveneens een tekort aan materiaal en scheepsbouwers. 231
Vanwege het tekort aan vaklui om de schepen te onderhouden stuurde Apraksin
majoor Fumkov met een aantal scheepsgardisten naar Kotlin. Scheltinga was
verantwoordelijk voor de behuizing van deze soldaten. 232 Daarnaast rekende de kapiteincommandeur
op een lichting van 19.000 matrozen die eventueel tot bootsmansmaat
gepromoveerd konden worden. Scheltinga uitte zijn bezorgdheid door te vermeldden dat hij
de vloot wegens het tekort aan manschap niet op orde zou kunnen brengen. Naast
manschappen vroeg hij de generaal-admiraal om masten, boegsprieten en stengen naar
Kroonslot te sturen. 233
Galei Prinzip
In maart was er een schampavie vastgevroren in het ijs. Deze schepen vielen niet
onder het bevel van Scheltinga en hij ondernam dan ook niets om het schip los te krijgen.
226
De Bie, 20 maart/ 9april 1714 ordinaris, ARA 21 toegang 1.01.04 inv. nr. 7367II. 34.
227
P.A. Krotov, De slag bij Hangö in 1714 (St. Petersburg 1996)237.
228
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 76; brieven van Cruys aan Apraksin (Kazan 2 juli, 3 juli, eind oktober O.S.)
2-4.
229
No. 744; Brief van Apraksin aan Scheltinga (11 maart 1714 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis van
de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 467.
230
Soldaten die dienst deden op de schepen.
231
No. 746; Brief van Scheltinga aan Apraksin (Kotlin 13 maart 1714 O.S.), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 467.
232
No. 749; Brief van Apraksin aan Scheltinga (14 maart 1714 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis van
de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 469.
233
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 76; brief van Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 15 maart 1714 O.S.)10-11.
49

Apraksin gaf Scheltinga een reprimande omdat hij ontevreden was dat de kapiteincommandeur
de schampavie niet uit het ijs had laten hakken. Apraksin was van mening dat
het ieders verantwoordelijkheid was toe te zien op alle zaken die Rusland aangingen. 234
Over de verhouding van Scheltinga met zijn officieren wordt niet veel duidelijk. In
ieder geval was kapitein Bredaal niet erg gecharmeerd van Scheltinga. ’Wijl mij den kapiteincommandeur
Scheltinga geen vrind is, heeft hij mij versien met een duijts bootsmansmaet.’
Volgens kapitein Bredaal kon deze bootsmansmaat op de hele vloot geen dienst doen. Of dit
vanwege de taal was of omdat de Duitser zijn vak niet verstond wordt niet duidelijk. Bredaal
klaagde dat hij te weinig onderofficieren op zijn schip had. Scheltinga reageerde hierop door
te zeggen dat het niet passend was hier kritiek op te hebben. Waarschijnlijk had de kapiteincommandeur
zijn handen vol met de verdeling van scheepsvolk. Hij kon daarom geen gezeur
aan zijn hoofd gebruiken. 235
Toch had de klacht van Bredaal effect. Een dag later stuurde Scheltinga een brief aan
generaal-admiraal Apraksin om manschappen voor de schepen naar Kotlin te sturen. In
dezelfde brief vroeg hij Apraksin het algemene seinboek te sturen. Dit boek wilde Scheltinga
uitdelen onder de officieren, zodat geen misverstanden zouden ontstaan over seinen die
tijdens een missie op zee gedaan zouden worden. Verder wilde Scheltinga weten wat voor
seinen hij moest doen wanneer de Deense snauwen zouden aankomen bij Kroonslot. Het is
opvallend dat de Denen slechts snauwen stuurden en geen linieschepen. De Denen konden
waarschijnlijk niet veel schepen missen omdat ze zelf maar over een kleine vloot
beschikten. 236
Majoor Fumkov was teleurgesteld over de handelswijze van kapitein-commandeur
Scheltinga. Scheltinga had de troepen van Fumkov gehuisvest in barakken voor kanonniers en
soldaten, waar de regimenten van het Belozersky regiment reeds gehuisvest waren. De grotere
barakken van de bootsmannen en het buitenlands personeel stonden op dat moment leeg.
Daarnaast was in maart een lichting van 24.500 zeelui naar Kotlin gekomen. Scheltinga had
toen het bevel gegeven aan de manschappen van Fumkov om de helft van de barakken
beschikbaar te maken voor deze zeelui. De scheepsgardisten moesten maar op de koude
schepen overnachten. 237
Eind maart stuurde Scheltinga een lijst met de verdeling van officieren en
manschappen over de schepen naar Apraksin. Uit deze tabel wordt duidelijk dat er nog
behoorlijke tekorten op de schepen bestonden. 238 Scheltinga vroeg daarnaast om een goede
Russische schrijver; ‘Want sonder deese, moet ik wel twee uuren lang [..] om iemand bij de
arbeid te zenden om uwe hoge graaflijke Excellenties brieven en andere affairen te
verstaan.’ 239
In april inspecteerde Scheltinga samen met een aantal kapiteins het schip De Strafford.
Volgens hun bevindingen was het schip te nauw en laag tussen de dekken en daarnaast zeer
rank en lang. Het schip kon niet veel zeilen en kanonnen aan boord voeren, omdat het gevaar
van kapseizen dan te groot zou worden. Om deze reden wisten de officieren niet precies met
234 No. 751; Brief van Apraksin aan Scheltinga (18 maart 1714 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis van
de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 470.
235 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 76; brief van kapitein Bredaal aan Apraksin (Ritzaard 23 maart 1714 O.S.)
64-65.
236 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 87; brief van Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 24 maart 1714 O.S.) 124-
125.
237 No. 758; Brief van Fumkov aan Apraksin (Kotlin 25 maart 1714 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis
van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 472.
238 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 87; brief van Scheltinga aan Apraksin. Tabel van hoedanig de Russe onder
officieren, matroozen en soldaten tot dato deser op de schepen bij kroonslot liggende verdeeld zijn, idem de
presente, als nog vannooden zijnde manschap (30 maart 1714)40. Zie bijlage XI.
239 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 87; brief van Scheltinga aan Apraksin (31 maart 1714 O.S.) 138.
50

wat voor soort kanonnen het schip te voorzien. 240 Het schip bleek uiteindelijk het best
uitgerust te kunnen worden met 13 achtponders en 20 zesponders. Helaas bleek later dat er in
St. Petersburg helemaal geen achtponders te krijgen waren. 241
Dat het leven op de vloot alles behalve rooskleurig was blijkt uit de regelmatige
desertie van zeelui. In april werd krijgsraad gehouden in het huis van kapitein-commandeur
Scheltinga. Er werd besloten de deserteurs op te hangen. Een aantal matrozen dat zich deels
had vrijgepleit werd naar de galeien verbannen om als roeislaaf te dienen. 242 Dit type schepen
werd vaak met zoveel mogelijk tegelijk recht op de vijand afgestuurd. Vaak ten koste van vele
mensenlevens.
Kapitein-commandeur Scheltinga was de hele maand april bezig met het uitrusten van
schepen. Er was op dat moment een tekort aan stengen en bramstengen. 243 Deze palen
werden gebruikt om zeilen te kunnen bijzetten of af te tuigen. Wederom vroeg Scheltinga aan
Apraksin een vertaler te sturen die Russisch kon omzetten in Duits en andersom. Hieruit blijkt
dat Scheltinga de Duitse taal beheerste. 244
Eind april was Scheltinga bezig met de verdeling van het proviand over de schepen.
Ieder schip moest een bemanningslijst naar de plaatselijke commissaris Tormosoff sturen.
Tormosoff was verantwoordelijk voor de proviandering. Door middel van de lijsten bepaalde
hij hoeveel proviand ieder schip voor de aanstaande campagne nodig had. Er waren op dat
moment veel zieken op de vloot. Scheltinga gaf orders om zieken apart te vermelden op de
lijsten zodat zij door gezonde matrozen vervangen konden worden. 245 Op 14 mei schreef
Scheltinga dat de vloot klaar was om uit te varen. De zee was echter tot voorbij Krasna Gorka
bevroren. Daarbij kwam dat veel zeelui nog ziek waren. 246 Dat was niet zo verwonderlijk,
aangezien een aantal officieren een petitie indiende bij generaal-admiraal Apraksin om loon te
krijgen; ’Wij ondergeschrevene verzoeken Uwe Excellentie genadig dient te bevelen wij
volgens ons gemaakt contract moge betaald werden, wij buijten gelt niet in staat zijn om zijn
mayesteit bequam zijn, ons proviand te voorsien.’ 247
Kapitein-commandeur Scheltinga was ook belast met het opstellen van seinen voor de
vloot. Door middel van seinen werden kapiteins bevolen aan boord te komen bij de kapiteincommandeur
en bevel gegeven om te kanonneren of te enteren. Opvallend is dat Scheltinga
zelfs voorschreef hoe vaak de kapiteins mochten schieten. 248 Dit zal een maatregel geweest
zijn om kanonskogels te besparen. Daarnaast maakte Scheltinga plannen voor de formatie van
een gevechtslinie indien de vijand werd waargenomen. 249
240
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 87; brief van Scheltinga aan Apraksin, ondertekend door J. Croonenburg,
J. Blarij, C. Hauck, M. Griese, B. Edwards, W. van Gent, P. Bredaal, C. Eekhof (31 maart 1714 O.S.)139.
241
No. 763; Brief van Apraksin aan Scheltinga (Kotlin 18 april 1714 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis
van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 476.
242
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 76; brief van Scheltinga aan Apraksin met een kopij der sententie.
Ondertekend door Van Gent, J. Croonenburg, M. Falkenburg, W. Bering. S. Valk, P. Bens, C. van Werden, W.
Scheltinga, C. Boot, P. Bezemacker, B. Edwards, P. Wessel (Ritzaard 2 april 1714 O.S.) 15-16.
243
Een bramsteng is het tweede verlengstuk van een mast. Een bramzeil is een vierkant zeil, bevestigd aan de
bramsteng.
244
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 76; brief van Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 8 april 1714 O.S.) 18-19.
245
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 87; brief van Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 14 april 1714 O.S.)120.
246
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 87; brief van Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 3 mei 1714 O.S.)119.
247
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 87; petitie van officieren aan Apraksin, (3 mei 1714 O.S.)121.
248
RGVAMF Fond 176, inv. 1, zaak 130; particuliere sein dat gedaan wordt uit het schip de Riga
gecommandeerd door kapitein-commandeur W. Scheltinga (Ritzaard 9 mei 1714 O.S.)91. Fond 176, inv. 1, zaak
130; De generaalsvlag van boven op het schip De Riga (Aktum op het schip De Riga ten anker bij Kroonslot 9
mei 1714 O.S.) 91. Fond 176, inv. 1, zaak 130; particuliere seinen voor de volgende respectieve officieren om bij
den kapitein-commandeur Scheltinga aan boord te komen, getekend door W. Scheltinga in het schip de
Katherina (20 mei 1714 O.S.) 92.
249
RGVAMF Fond 176, inv.1, zaak 130; Copia van de rangier brief, getekend door W. Scheltinga in ’t schip
Katherina (20 mei 1714 O.S.) 93.
51

In juni vertrok generaal-admiraal Apraksin met zijn galeienvloot naar de Finse kust.
Een vloot onder commando van de kapiteins-commandeur Scheltinga en Sivers en de schoutbij-nacht
Tsaar Peter Alexeiewitz voer eind mei vanuit Kroonslot naar Reval. Bij Reval moest
een aantal nieuwe schepen worden opgehaald. Deze vloot diende daarnaast als konvooi voor
de 15.000 man die in galeien verscheept werden naar de Biorkische Eilanden om te vechten
tegen de Zweden. 250 Op 22 juni kwam de vloot aan bij de haven van Reval en werd versterkt
door 7 schepen die waren gekocht in Engeland en de Republiek. 251
Deze vloot verbleef enige tijd bij Reval. De Tsaar had Scheltinga bevolen om het
gevecht met vijandelijke schepen alleen aan te gaan als de Russische vloot het voordeel
had. 252 De kapiteins Bredaal en Brant werden met De Samson en De St. Paul op verkenning
uitgestuurd om nabij het eiland Nargen te kruisen. Op 28 juli ontdekte kapitein Bredaal 6
grote schepen die richting Reval koersten. Deze vloot voerde Engelse kleuren. Omdat er geen
berichten waren van een Engelse vloot in de Oostzee, werd door de Tsaar alarm geslagen. De
hele nacht waren de Russen bezig om de vloot gevechtsklaar te maken. De vreemde vloot
bleef op dat moment tussen het eiland Nargen en de toegang tot de baai van St. Petersburg
liggen. In de ochtend voer een eskader de baai van Reval binnen. Plotseling werd de Zweedse
vlag werd gehesen. Het bleek een Zweedse vloot onder bevel van de Zweedse vice-admiraal
Lillie te zijn. De Russische vloot ging snel onder zeil en zette koers richting de Zweedse
voorhoede. 253
Op 29 juli kwam een aantal Russische schepen naar buiten. De Zweedse vice-admiraal
gaf om 7 uur ‘s morgens het sein om in linie te gaan varen en aan te vallen. Kort daarna gaf
kapitein-commandeur Scheltinga hetzelfde signaal aan Russische zijde. Rond 12 uur ‘s
middags was een aantal Russische schepen de Zweden tot op een mijl genaderd. Er blies toen
een matige westenwind. Om 1 uur werd vanuit de snauw De Prinses en het schip van kapiteincommandeur
Scheltinga signaal gegeven om meer zeil bij te maken om de vijand beter te
kunnen achtervolgen. In de middag nam de wind sterk af en kwamen galeien en brigantijnen
de oorlogsschepen boegseren. Hierop probeerden de Zweden de volle zee te bereiken. In
geval van een windstilte zouden de Zweden een tactisch nadeel hebben. De Russen zouden de
schepen dan eenvoudig kunnen inhalen omdat ze veel meer schepen hadden die tijdens
windstilte de oorlogsschepen konden boegseren. 254
Omstreeks 5 uur waren ongeveer 7 Russische linieschepen en 2 fregatten zo dicht
genaderd dat ze het achterste Zweedse schip hadden kunnen aanvallen. Op dat moment
draaide vice-admiraal Lillie samen met een aantal andere schepen om en kwam het achterste
schip te hulp. De Russen kregen nu te maken met 6 Zweedse linieschepen in plaats van 1.
Door aarzeling en onvakkundigheid ondernamen de Russen geen aanval. Kort daarna werd
signaal van de snauw De Prinses gegeven om terug te trekken naar de haven van Reval.
Volgens de manuscripten van Bridge werd dit signaal door de Tsaar zelf gegeven, die het
250
De Bie, 2 juni 1714 secreet, ARA toegang 1.01.04 inv. nr 7397I.
251
De Michael en Raphael uit Archangelsk, De Le Firme, Ormond, Fortuna en Arondel uit Engeland en De
l’Esperence en De Perel uit de Republiek. Zoals gevonden in; C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet
under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman (1724)(Londen 1898-9) 29.
252
No. 838; Edict van de Tsaar aan Scheltinga (18 juni 1714 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis van de
Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 513.
253
Volgens R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910)158, was dit op 28 juli, maar in; C.A.G.
Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary Englishman
(1724)(Londen 1898-9) 30, was het 19 juli. Dit onderscheid is te wijten aan oude en nieuwe stijl.
254
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724)(Londen 1898-9) 31-33. No. 839; Gevechtslinie voor het eskader bij Reval op 20 juni 1714
O.S., Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St.
Petersburg 1865) 514. Zie bijlage XII.
52

linieschip Katherina had verruild voor de snauw. In ieder geval herhaalde kapiteincommandeur
Scheltinga het signaal en de vloot trok zich terug naar Reval. 255
Op 11 juli had de Tsaar bericht gekregen van generaal-admiraal Apraksin dat hij met
zijn galeienvloot vast zat bij Hangö. De pas was hem afgesneden door 16 Zweedse
oorlogsbodems. De Tsaar gaf kapitein Bredaal orders De St. Paul klaar te maken en de Tsaar
over te brengen naar Apraksin. Op 30 juli vertrok de Tsaar, vergezeld door kapiteincommandeur
Sivers en kapitein Bredaal, met 6 linieschepen en een snauw. Toen de Tsaar de
Finse kust bereikte stuurde hij de linieschepen terug naar Reval. 256 Blijkbaar wilde de Tsaar
zijn kostbare oorlogsschepen niet in de waagschaal stellen.
Toen de Tsaar vertrok kreeg Scheltinga het commando over de vloot bij Reval.
Scheltinga had het bevel gekregen om voorzichtig te zijn. Over elke actie moest uitvoerig
overleg plaatsvinden met de andere officieren van vloot en leger. 257 Indien er een vijandelijke
aanval zou plaatsvinden en de Russen in de meerderheid waren, zoals was gebeurd in juli, dan
moest de aanval worden ingezet. 258 De Tsaar liet een groot gedeelte van de vloot achter bij
Reval omdat hij bang was dat de Zweden de havenstad zouden overmeesteren.
Eind juli kwam de Tsaar aan bij Tvarminne waar hij orders gaf de lichtere galeien over
de landengte van Hangö te transporteren naar de westzijde. Deze actie was waarschijnlijk
bedoeld om de Zweden in te sluiten. Toen de Zweedse admiraal Wattrang hier lucht van
kreeg, gaf hij schout-bij-nacht Ehrenskiöld bevel om met een praam, 6 galeien en 2 kleinere
schepen de Russen op te wachten. 259 De Tsaar dacht aanvankelijk dat het eskader van
Ehrenskiöld koers zou zetten naar Reval. Want op 5 augustus schreef de Tsaar dat er 15
vijandelijke schepen koers stelden richting Reval. Hoewel Scheltinga het bevel had gekregen
zeer voorzichtig te zijn, moest hij wel zijn best doen om de vijand aan te tasten. 260
Uiteindelijk werd afgezien de galeien over de landengte te transporteren. Tijdens de
ochtend van 5 augustus was het windstil. De Russen maakten hier gebruik van. Een eskader
van 19 galeien en kort daarna nog eens 15, omsingelde de schepen van admiraal Wattrang.
Hierop riep Wattrang vice-admiraal Lillie terug. Terwijl de Zweden zich terugtrokken, sneden
de Russische galeien de terugtocht van de schout-bij-nacht Ehrenskiöld af. De schout-bijnacht
besloot met zijn eskader te blijven liggen in een fjord en de terugtocht van zijn
kameraden te dekken. Nadat Ehrenskiöld de eis tot overgave van de groot admiraal Apraksin
naast zich had neergelegd begon de strijd. 261
Op 6 augustus om twee uur ‘s middags stuurde Apraksin een eerste golf van 35
galeien ten aanval. De eerste golf evenals de tweede van 80 galeien, werd door de Zweden
afgeslagen. Ten slotte viel Apraksin aan met een vloot van 95 galeien. Toen de Zweedse linie
eenmaal verbroken was, roeiden de Russen door de openingen. De rest van de linie werd
omsingeld. Met een aanval van twee kanten tegelijk veroverden de Russen het ene schip na
het andere. Ehrenskiöld zelf werd gevangengenomen en zijn vlaggenschip, het fregat De
Olifant, en negen kleinere schepen werden buitgemaakt. 262 Bijzonder is dat tijdens deze
campagne de vloot, uitgenomen de galeien, geen dienst had gedaan.
255
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724)(Londen 1898-9) 31-34. Voor een lijst van de schepen en officieren zie bijlage XIII.
256
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724)(Londen 1898-9) 35. Zie ook; R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 159.
257
No. 857; Edict voor Scheltinga (3 juli 1714 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische
vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 524.
258
P.A. Krotov, De slag bij Hangö in 1714 (St. Petersburg 1996) 71.
259
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 160.
260
No. 878; Edict van de Tsaar voor Scheltinga (Tvarminne 25 juli 1714 O.S.), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 534.
261
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 160.
262
R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985) 533.
53

Admiraal Wattrang betreurde dat Ehrenskiöld in vijandelijke handen was gevallen. Op
8 augustus vroeg hij in een brief aan Apraksin of Ehrenskiöld samen met een andere officier
door de Russen krijgsgevangen was genomen. Als dat zo was stelde Wattrang voor om
krijgsgevangen uit te wisselen. 263
Na de zeeslag bij Hangö was de Tsaar bang dat de terugtrekkende vijandelijke vloot
uit wraak Reval zou aanvallen. Na beraad met Apraksin stelde de Tsaar voor om het geschut
van een aantal schepen op de oeverwallen van de stad te plaatsen. De voorraden en burgers uit
de stad moesten op de schepen geplaatst worden. Deze schepen zouden dan zo snel mogelijk
koers zetten naar het Hoogland. Indien de vijand te sterk zou zijn moest de vloot terugtrekken
naar Harriwalda en als de vijand dan nog volgde, naar Kroonslot. Een aantal schepen zou
achterblijven om de stad te beschermen. 264 Waarschijnlijk vormde de terugtrekkende Zweedse
vloot geen bedreiging voor Reval. Pas op 15 augustus vertrok Scheltinga met een groot
gedeelte van het eskader. Vanwege een harde wind ankerde deze vloot tussen de eilanden
Wrangen en Nargen. Op dat moment was er een groot tekort aan navigators en officieren. 265
Waarom Scheltinga met zijn eskader naar Hoogland moest komen wordt duidelijk uit
een brief van onderkolonel Dolgoruki aan de Tsaar. Het Russische eskader moest de nieuw
veroverde posities langs de Finse kust beschermen. Daarnaast wilde de Tsaar de voorraden en
schepen uit handen van de Zweden houden. Het eiland Hoogland lag midden in de monding
van de Finse golf en was strategisch gezien de sleutel tot St. Petersburg. Het is waarschijnlijk
dat Scheltinga moest terugtrekken naar Hoogland om daar een verdedigingslinie te vormen. 266
Achteraf bleek dat de terugtrekkende Zweedse vloot geen enkel gevaar had opgeleverd.
Op 25 augustus kwam kapitein-commandeur Scheltinga bij Helsingfors aan. De Tsaar
vertrok op die dag weer naar Petersburg. Scheltinga gaf de Tsaar een escorte goede matrozen
en een schampavie mee. De kapitein-commandeur kreeg nu waarschijnlijk het bevel over de
bewaking van de zeegebieden nabij Helsingfors. 267 Op 27 augustus feliciteerde Scheltinga
generaal-admiraal Apraksin met de overwinningen van het afgelopen jaar. Geen enkel
Russisch linieschip had deelgenomen aan de slag bij Hangö.
In september werd een troepenmacht van 16.000 man op de Ålandseilenden aan land
gezet. Waarschijnlijk commandeerde Scheltinga tijdens deze missie een escorte van de
landingsmacht. Daarna vertrok de vloot weer naar Kroonslot. De galeienvloot van Apraksin
bereikte op 20 september Wasa. Kort daarna bracht Apraksin de galeienvloot in de
winterkwartieren bij Åbo. 268 Kapitein-commandeur Scheltinga bracht de winter door op het
eiland Kotlin.
De slag bij Hangö was voor de Russen van grote betekenis. De Finse golf en de
oostzijde van de Botnische golf waren nu bevrijd van Zweedse schepen. Admiraal Wattrang
ontruimde het noordelijke deel van de Oostzee. Hij voelde er niets voor om zijn vloot aan de
ongewone tactiek van de Russen bloot te stellen. Terwijl de Zweden met moderne
linieschepen de heerschappij over de Oostzee probeerden te behouden, werden zij verslagen
door Russische galeien. Galeien die al op de wereldzeeën voeren sinds de oudheid. Deze
schepen werden door de Russen ingezet als infanteriesoldaten tijdens een veldslag. Met
263
No. 884; Vertaling van de brief van de Zweedse admiraal Wattrang aan Apraksin (ten anker bij Hangö 28 juli
1714 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St.
Petersburg 1865) 537.
264
No. 887; Edict van de Tsaar aan Scheltinga (29 juli 1714 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis van de
Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 538.
265
No. 897; Brief van Scheltinga aan de Tsaar (op t’ schip De Poltava 4 augustus 1714 O.S.), Bronnen
behelzende de geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 544.
266
No. 899; brief van Dolgorukin aan de Tsaar (4 augustus 1714 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis van
de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 545.
267
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 76; brief van Scheltinga aan Apraksin (op het schip Poltava ten anker
binnen bij Helsingfors 16 augustus 1714 O.S.) 23.
268
R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985) 535.
54

zoveel mogelijk tegelijk trachtten zij de vijand te overmeesteren. De wijze waarop de eerste
drie Zweedse schepen in 1703 op de Neva werden veroverd bleek bepalend voor de vorm van
oorlogsvoering op zee. Met het verschil dat de lotkeys werden vervangen door galeien.
Wervingsacties in de Republiek
In het voorjaar van 1715 overleed de schout-bij-nacht Trezel, een Nederlander in Russische
dienst. Aangezien vice-admiraal Cruys op dat moment nog steeds in Kazan was, kreeg de
vloot te kampen met een tekort aan commanderende officieren. De Tsaar wilde in dat jaar de
vloot weer naar Reval sturen onder bevel van kapitein-commandeur Scheltinga. Vanwege het
tekort aan commanderende officieren dachten vele zeelui dat vice-admiraal Cornelis Cruys
weer in actieve dienst gesteld zou worden. 269 Dat was ook wel te verwachten aangezien de
Tsaar in januari al had verklaard de vice-admiraal genade te zullen verlenen. De terugkomst
van Cruys stond dan ook al vanaf begin 1715 vast. 270 Resident De Bie schreef in een brief aan
de Staten-Generaal dat veel officieren niet graag weer onder Cruys wilden dienen. Scheltinga
zou daar in het bijzonder veel problemen mee hebben. Dat was niet zo verwonderlijk
aangezien de verhouding tussen Scheltinga en Cruys door het proces zeer verslechterd was.
Toen Cruys werd verbannen, nam Scheltinga veel taken van de vice-admiraal over. Scheltinga
voelde er waarschijnlijk niets voor om zijn nieuw verworven bevoegdheden over te dragen
aan de vice-admiraal. 271
In een brief aan de Staten-Generaal schreef De Bie, als een zeer getrouw onderdaan
van de Republiek, dat toen de Tsaar uit Reval vertrok hij kapitein-commandeur Scheltinga
over land naar Denemarken en Amsterdam had gestuurd. Scheltinga had bevel gekregen om
een aantal bekwame officieren voor de vloot te rekruteren. 272 Of de terugkomst van viceadmiraal
Cruys iets te maken heeft gehad met de reis van Scheltinga naar de Republiek wordt
niet duidelijk, maar lijkt zeer waarschijnlijk. In ieder geval moest Scheltinga het probleem van
de tekorten op de vloot oplossen.
De Russische ambassadeur in de Republiek, vorst Koerakin, had de Tsaar op het idee
gebracht om de wervingsactie in het geheim uit te voeren. Hij schreef de Tsaar dat tijdens de
vorige zomer drie Zweedse schepen vanuit Gothenburg naar Texel waren gekomen om
goederen in te slaan. Dit zou zonder medeweten van Haar Hoog Mogenden zijn gebeurd. Om
deze reden dacht Koerakin dat een wervingsactie in de republiek wel in het geheim zou
kunnen worden uitgevoerd. 273 De kapitein-commandeur kreeg daarom geen brieven van de
Tsaar mee om de Staten-Generaal om toestemming te vragen voor de wervingsacties. Het was
via de brief van resident De Bie dat de Staten-Generaal vernamen dat Scheltinga naar de
republiek was gestuurd om zeelui te werven. De Tsaar had Scheltinga opdracht gegeven om
de werving in het geheim uit te voeren. Door de brief van De Bie was dit niet meer
mogelijk. 274
Nadat de Staten-Generaal op de hoogte waren gebracht van de wervingsactie, schreef
Scheltinga dat hij de werving zonder geloofsbrieven van de Tsaar niet zou kunnen
voortzetten. Aangezien vorst Koerakin naar Londen was vertrokken, werd het voor Scheltinga
moeilijk om zijn taak alleen te volbrengen. Scheltinga had al een waarschuwing van een
269
De Bie, 19 april 1715 missieve, ARA 170 toegang 1.01.04 inv. nr 7367II, Map I. 278-279.
270
De Bie, 25 januari/ 15 februari 1715 secreet, ARA toegang 1.01.04 inv. nr. 7397I, Map I.
271
De Bie, 19 april 1715 missieve, ARA 170 toegang 1.01.04 inv. nr .7367II, Map I. 278-279.
272
De Bie, 13 september/ 4 oktober 1715 missieve, ARA 200 toegang 1.01.04 inv.nr 7367II, Map II. 326.
273
No. 967; Brief van prins Koerakin aan de Tsaar (7 januari 1715 O.S.), Bronnen behelzende de geschiedenis
van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 588.
274
No. 149 Brief van Scheltinga aan de Tsaar uit Holland (14 oktober 1715 O.S.), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 114.
55

‘zekere heer’ verkregen om voorzichtig te zijn. 275 Deze heer was Johannes van der Burgh,
agent van de Tsaar in Amsterdam.
Kapitein-commandeur Scheltinga schreef dat hij de kopie van de brief die De Bie aan
de Staten-Generaal had geschreven onder ogen had gekregen. Scheltinga maakte zich grote
zorgen over het volbrengen van de wervingsmissie. ´T welck alhier een groote opschudding
geeft en voor mijn een ongerustheijdt geeft, door dien alhier een plackaet is geen volck magh
vreemde potentaten gaan dienen, het sij sijn Czaarse Majesteijdt nogh Denemarken nogh
Zweden.´ 276
Koerakin gaf Johannes van der Burgh bevel om kapitein-commandeur Scheltinga met
goede raad te assisteren. 277 Of Johannes van der Burgh direct met Scheltinga overleg pleegde
over de wervingen is niet duidelijk. In 1717 schreef ene Dirk van der Burgh dat hij van 1714
tot 1717 als luitenant en secretaris van de Russische vloot onder het commando van de heren
kapiteins-commandeur Sivers en Scheltinga had gediend. Deze Dirk van der Burgh verzocht
in 1717 om weer in dienst te worden genomen door Johannes van der Burgh. 278
De Tsaar vreesde dat door protest van de Zweden de nieuwe rekruten niet naar
Rusland zouden kunnen komen. Daarom riep hij via baron Sjafirov de hulp in van resident
De Bie. Wat de Tsaar toen waarschijnlijk niet wist was dat De Bie de Staten-Generaal al in
september op de hoogte had gebracht van de komst van Scheltinga. Op 7 november werd de
resident ontboden bij vice kanselier baron Sjafirov. 279 Tijdens de maaltijd werd De Bie
meegedeeld dat Scheltinga in de herfst naar de Republiek was gestuurd. Zijn opdracht was in
het geheim een kleine hoeveelheid officieren, niet meer dan 200, te werven om in Russische
dienst te treden. Tsaar Peter had Haar Hoog Mogenden niet om toestemming gevraagd om de
Zweden geen voorwendsel te geven daartegen te protesteren. Het is niet zo verwonderlijk dat
De Bie schreef dat hij zich tijdens het diner met Sjafirov een beetje ziek voelde. 280
Baron Sjafirov vroeg de resident om via zijn connecties in de Republiek de missie van
Scheltinga zo voorspoedig mogelijk te laten verlopen. De Tsaar zou deze operatie
beschouwen als voorbeeld van de goede vriendschap tussen hem en de Staten-Generaal. Op
dat moment was de werving echter al voor een groot deel volbracht. 281 De Bie was zeer
openhartig en bracht de Staten-Generaal op de hoogte van wat er tijdens het etentje met
Sjafirov was besproken. De problemen lieten niet lang op zich wachten. In een brief aan de
Russische graaf Golovin schreef Van der Burgh dat de Zweedse secretaris bij Haar Hoog
Mogende Heren geklaagd had, dat in Holland veel zeeofficieren door de Russen werden
aangenomen. De heren van de Staten-Generaal hadden hierop geantwoord dat zij daartoe geen
toestemming hadden gegeven. 282 Op de een of andere manier had de Zweedse secretaris de
brief van De Bie over wat tijdens het diner was besproken onderschept.
Naast toestemming van de Staten-Generaal voor de wervingsacties wilde de Tsaar
graag dat de Nederlandse ambassadeur in Constantinopel, graaf Jacob de Colyer een oogje in
het zeil zou houden aangaande de bedoelingen van de Turken. De Tsaar had sinds het
275 No. 149; Brief van Scheltinga aan de Tsaar uit Holland (14 oktober 1715 O.S.), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 114.
276 RGADA Fond 50, Ed. Chr. 7; Brief van Scheltinga aan Apraksin (Amsterdam 8 november 1715)1-2.
277 RGADA Fond 50, 1715/1716 Ed. Chr. 50; Johannes van der Burgh aan de Tsaar (geen datum) 361-361b.
278 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 157; Dirk van der Burgh aan Apraksin (Amsterdam 17 september 1717) 58.
279 Baron Pjotr Sjafirov blonk uit in Westerse talen. Als vertaler had hij deelgenomen aan het Grote Gezantschap.
In 1704 werd hij prive-secretaris, in 1706 hoofd van Buitenlandse Zaken en in 1709 vice-kanselier. Zoals
gevonden in R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985)
353.
280 No. 152; Brief van De Bie aan de griffier van de Staten-Generaal, 28 november 1715, Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 115.
281 No. 152; Brief van De Bie aan de griffier van de Staten-Generaal, 28 november 1715, Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 115.
282 RGADA Fond 50, 1715/1716 Ed. Chr. 50; Johannes van der Burgh aan graaf Golovin (Amsterdam 29
november 1715) 322-322b.
56

vredesverdrag van Constantinopel van 1711 aldaar geen Russische vertegenwoordigers meer.
Na deliberatie kwamen de heren gedeputeerden van de provincie Holland en West Vriesland
overeen dit verzoek toe te staan. Wel moest nog overleg gepleegd worden door de
gedeputeerden van buitenlandse zaken. Wat de uitkomst was wordt niet duidelijk. Het lijkt
erop dat de Tsaar dit verzoek indiende om de Staten-Generaal af te leiden van de
wervingsacties. 283
Zoals gezegd begonnen de moeilijkheden toen de Zweedse secretaris lucht kreeg van
de werving. Dit was precies wat de Tsaar probeerde te voorkomen door de Staten-Generaal
geen toestemming voor een wervingsactie te vragen. Waarschijnlijk probeerde de Tsaar de
missie aanvankelijk ook voor De Bie geheim te houden. Toen de Staten-Generaal eenmaal op
de hoogte waren, riep de Tsaar de hulp in van dezelfde persoon die de missie al op voorhand
had verraden. 284 De Zweedse ambassadesecretaris Preis had in de Republiek een inlichtingenen
communicatie netwerk opgericht. Hij zou bij de Staten-Generaal een klerk hebben weten
om te kopen zodat missieven van vele Nederlandse diplomaten in copie Karel XII bereikten.
Waarschijnlijk via de brief van resident De Bie over wat er tijdens het diner met baron
Sjafirov was besproken, wist Preis te achterhalen dat Scheltinga bezig was zeelui te rekruteren
voor Russische dienst. 285
Johannes van der Burgh had in Den Haag de brief van De Bie ook onder ogen
gekregen. Haar Hoog mogende heren hadden hierop een resolutie aangenomen dat niemand te
lande zeevolk mocht aannemen zonder dat de regering daar wetenschap van had. De regering
in de Republiek wilde een Russische wervingsactie niet openlijk toestaan omdat daarmee
andere soevereinen beledigd konden worden. Op deze wijze probeerde men de status-quo
tussen de mogendheden te behouden. Volgens Van der Burgh zou de regering de monstering
wel oogluikend toe staan. 286 Door een openhartige resident waren echter alle spelers van het
politieke toneel van de Russische wervingsacties op de hoogte gebracht.
Scheltinga’s ‘geheime’ missie
Vanaf 11 oktober 1715 was kapitein-commandeur Scheltinga in de Republiek geweest. Dat
blijkt uit een brief van Osip Solovjev, die op dat moment als gezant van de Tsaar in
Amsterdam resideerde. 287 Scheltinga was naar de Republiek gestuurd om officieren van
verschillende rang voor Russische dienst te werven. Solovjev gaf Scheltinga voor elke
geworven zeeman 2 maanden gage; dit geld moest gebruikt worden om de reis naar Rusland
te bekostigen. Op 14 oktober schreef Scheltinga aan Apraksin; ´Ontfangen van de heer Osip
Solovjev een somma van vijf duisent gulden om tot dienst van zijn groot Czaarse Majesteit te
gebruiken.` 288
De wervingsactie stuitte van het begin af aan al op problemen. Zo was er steeds een
tekort aan geld. Daarnaast kampte Scheltinga met het probleem op welke wijze de geworven
zeelui naar Rusland te sturen. Via zee was gevaarlijk, omdat Zweedse kapers op de loer lagen
en over land was erg duur. Toch stelde Scheltinga voor om de officieren over land naar Riga
283 Resolutie van de Staten-Generaal, 3 januari 1716, ARA toegang 1.01.03 nr. 770. 4-5.
284 No. 152; Brief van De Bie aan de griffier van de Staten-Generaal, 28 november 1715, Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 115.
285 J.S.A.M. van Koningsbrugge, Eén tegen allen, allen tegen één? (Groningen 2001) 12. (Deel van nog niet
gepubliceerd werk.)
286 RGADA Fond 50, Ed. Chr. 7; Johannes van der Burgh aan graaf Golovin (Amsterdam 28 januari 1716) 17-
18.
287 Osip Alekseevic Solovjev werd in 1710 naar de Republiek gezonden en was tot 1717 agent of commissaris
van de Tsaar te Amsterdam. Uit; O. Schutte, Repertorium der buitenlandse vertegenwoordigers residerende in
Nederland 1584-1810 (’s Gravenhage 1983) 574.
288 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 106; kwitantie van Scheltinga aan Apraksin (Amsterdam 19 oktober 1715)
58.
57

te sturen met een begeleider die de Tsaar trouw was. Op 14 oktober werd Jakob Eeckhof,
wiens broer al in Russische dienst was, met 8 personen afgezonden. De dag erna vertrok de
zoon van kapitein Hooft met 10 onderofficieren. 289
Het sturen van de rekruten over land was geen goede oplossing. Scheltinga schreef aan
Apraksin dat het niet meer mogelijk was om volk over land te sturen omdat ze dan zouden
weglopen. ´Men heeft er exempel van met die twee partijen die ick wegh heb gesonden.´
Daarbij had Osip Solovjev de orders om ieder persoon niet meer dan twee maanden loon te
geven. Indien de rekruten over water zouden worden gestuurd was dat geen probleem. De
weg over land bracht allerlei extra kosten met zich zodat twee maanden loon niet genoeg was.
Het totaal zou per persoon op 255 gulden komen. Op dat moment waren er 344 rekruten. Om
deze reden vroeg Scheltinga de Tsaar om meer geld. De kapitein-commandeur bedacht echter
een goedkoper alternatief. Het volk zou op de drie schepen die in Amsterdam voor Rusland
werden gebouwd naar de rivier van Londen gestuurd kunnen worden. In Londen was kapitein
Bredaal op dat moment bezig rekruten te werven en nieuwe schepen uit te rusten. Vanuit
Londen zou een gezamenlijk Russisch eskader naar St. Petersburg kunnen varen. 290
Er bestaat enige onduidelijkheid over het aantal rekruten dat Scheltinga moest werven.
Aanvankelijk zou het gaan om een kleine werving van zo´n 200 man. Op 7 januari vroeg de
kapitein-commandeur de Tsaar om meer geld. Scheltinga had al 10.000 Roebel van de Tsaar
gekregen, maar dit was niet genoeg. Naast 344 officieren 2 maanden voorruit te betalen, had
Scheltinga een schip met proviand nodig om de rekruten naar Kopenhagen te transporteren.
Daarnaast had Scheltinga veel geld uitgegeven aan de 48 man die over land naar Reval waren
gereisd en 18 zeelui die zich onder het commando van kapitein Sinavin hadden gesteld.
Scheltinga was door al zijn geld heen, daarom vroeg hij de Tsaar om Solovjev te bevelen
zoveel mogelijk geld beschikbaar te stellen voor de missie. Hieruit blijkt dat het niet om een
kleine werving ging. 291
Er werd niet meteen voor Scheltinga´s plan geopteerd om de zeelui eerst naar
Engeland te sturen. Bij Texel lag het schip van de Russische kapitein Naom Sinavin. Deze
kapitein was aanvankelijk met het eskader van kapitein Bredaal naar Engeland gevaren. Eind
oktober kwam Sinavin met het schip De Strafford naar Holland. 292 Kapitein Sinavin moest
een partij hout en een boeier naar St. Petersburg brengen. Na de overtocht was het schip
echter vastgevroren bij Texel. Sinavin schreef dat de zee van Texel tot aan Amsterdam was
bevroren. 293 Scheltinga had echter een ander plan. Met De Strafford zouden de nieuwe
rekruten naar Rusland kunnen varen. Door de strenge winter was het schip echter zwaar
beschadigd en moest eerst gerepareerd worden. 294
Op 9 januari 1716 kreeg Scheltinga bevel van Apraksin om kapitein Naom Sinavin in
februari of begin maart naar Kopenhagen te sturen. Als kapitein Bredaal uit Engeland zou
komen met de schepen Marlburgh en Bolinbroke moest de kapitein-commandeur zich bij hen
aansluiten, ergens voor de Hollandse kust. Vervolgens moesten ze gezamenlijk koers zetten
naar Kopenhagen. Apraksin wees in de brief op het Zweedse gevaar, omdat de vijand goed op
de hoogte was van de Russische wervingsacties in de Republiek. 295 Op 12 februari was het
289
No. 145; Brief van Scheltinga aan de Tsaar (Holland, 14 oktober 1715), Bronnen behelzende de geschiedenis
van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 112.
290
RGADA Fond 50, Ed. Chr. 7; Brief van Scheltinga aan Apraksin (Amsterdam 8 november 1715)1-2.
291
No. 158; Brief van Scheltinga aan de Tsaar, 7 januari 1716, Bronnen behelzende de geschiedenis van de
Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 119.
292
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 118,119; Kapitein Bredaal aan Apraksin (Londen 9 december 1715 ) 10.
293
No. 1184; Brief van Sinavin aan de Tsaar (Amsterdam 13 december 1715), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 701.
294
No. 154; Brief van Scheltinga aan de Tsaar (Amsterdam 27 december 1715), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 117.
295
No. 1194; Brief van Apraksin aan Scheltinga 9 januari 1716, Bronnen behelzende de geschiedenis van de
Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 2.
58

schip van Sinavin weer zeewaardig. Kapitein Sinavin zou als het ijs was gesmolten naar
Amsterdam komen. Scheltinga wilde kapitein Bredaal bij Amsterdam ontmoeten en daarna
gezamenlijk naar Kopenhagen varen. Door zoveel mogelijk schepen bij elkaar te brengen kon
men elkaar bescherming bieden tegen Zweedse kapers. 296 Apraksin scheef aan Scheltinga dat
hij eind april of begin mei de missie als volbracht kon beschouwen. Waarschijnlijk omdat het
hele project nogal veel geld kostte. 297 Scheltinga zou zelf niet meevaren richting Kopenhagen,
want hij had intussen orders van Apraksin gekregen om naar Reval te komen. 298
Kapitein Bredaal was in oktober 1715 naar Engeland gestuurd om twee nieuwe
schepen op te halen en rekruten te werven. 299 Bredaal moest wachten tot het schip De
Marlburgh gereed was om van de stapel te lopen. De kapitein had geen gemakkelijke taak en
wilde zo snel mogelijk uit Engeland vertrekken vanwege de jacobijnse opstand tegen George
I. 300 Bredaal was echter niet in staat om voor midden maart te vertrekken. De kapitein kon
geen voorraden inslaan omdat hij geen geld of kredietbrieven in zijn bezit had. Scheltinga had
intussen het plan gevat om de officieren die in de Republiek waren geworven met een fluit
naar Londen te sturen. Kapitein Bredaal was daar echter niet zo blij mee omdat hij al moeite
had om de nieuwe rekruten die in Engeland waren geworven te onderhouden; ‘In Godsnaam
stuur alsjeblieft genoeg voedsel met ze mee want hier is niets.’ 301 Voordat de fluit werd
afgezonden wilde Scheltinga ervoor zorgen dat het schip van Sinavin gereed was. Een fregat
zou naar Texel gestuurd worden om De Strafford te beschermen. In De Bree 302 zouden deze
twee schepen dan wachten op het eskader van kapitein Bredaal. Geld voor de missie werd
onder andere verkregen door de goederen uit het schip van kapitein Sinavin te verkopen. 303
In maart hadden Scheltinga en Bredaal besloten om elkaar bij Doggersbank te
ontmoeten als de weersomstandigheden gunstig waren. Eerst moest de fluit met de geworven
zeelui naar Engeland vertrekken om de nieuwe schepen aldaar te bemannen. Waarschijnlijk
was Bredaal vanwege de financiële nood niet in staat om genoeg zeelui te rekruteren. Op dat
moment lag het schip van kapitein Sinavin nog steeds bij Texel en was vanwege een defect
roer niet in staat om uit te varen. 304
Naast de slechte weersomstandigheden en geldproblemen was de trage uitvoering van
Scheltinga´s missie veroorzaakt door de ambivalente houding van de Republiek. Op 6 maart
1716 schreef Van der Burgh dat de Zweedse secretaris openlijk bij de regering had geklaagd
over de wervingen van kapitein-commandeur Scheltinga. De regering had de Zweedse
secretaris geantwoord dat men daarvan geen kennis had en daartoe ook geen toestemming had
gegeven. Verder hadden zij de Zweedse secretaris om verantwoording gevraagd voor de vele
schepen die waren overvallen door Zweden. Zij hadden zeer vijandelijk gehandeld ten aanzien
van de Republiek en dat terwijl het vredestijd was. 305 Dat Haar Hoog Mogende Heren de
klacht van de Zweedse secretaris niet ter harte namen was te wijten aan de vijandige houding
van de Zweden in de Oostzee. Op dat moment werden er dan ook onderhandelingen gevoerd
over de creatie van een gecombineerd Engels-Hollands eskader om de kooplieden tegen
296 No. 1219; Brief van Scheltinga aan Apraksin (Amsterdam 12 februari 1716), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 14.
297 No. 153; Brief van Apraksin aan Scheltinga (12 november 1715), Bronnen behelzende de geschiedenis van
de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 116.
298 RGVAMF Fond 233, inv 1, zaak 118,119; Scheltinga aan Apraksin (Amsterdam 4 februari 1716 N.S.) 18.
299 Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) 58.
300 RGVAMF Fond 233, inv 1, zaak 118,119; Brief van Bredaal aan Apraksin (Londen 9 december 1715 )10.
301 RGVAMF Fond 233, inv.1, zaak 118, 119; Brief van Bredaal aan Scheltinga (Londen 16 februari 1716) 12,
13. zie ook; No. 1225; Brief van Bredaal aan Scheltinga (Londen 16 februari 1716), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 18.
302 Waarschijnlijk het zeegebied Breezand ten noorden van het IJselmeer.
303 RGVAMF Fond 233, inv 1, zaak 118,119; Scheltinga aan Apraksin (Amsterdam 17 februari 1716 N.S.) 31.
304 RGVAMF Fond 233, inv 1, zaak 118,119; Scheltinga aan Apraksin (Amsterdam 6 maart 1716 N.S.)19.
305 RGADA Fond 50, Ed. Chr. 7; Johannes van der Burgh aan graaf Golovin (Amsterdam 6 maart 1716) 39-
40b.
59

Zweedse kapers te beschermen. Johannes van der Burgh probeerde de belangen van
Scheltinga te redden bij de Staten-Generaal, ´bij deese occassie dat over affaires van heer
kapitein-commandeur Scheltinga nu 2 maal in 5 dagen in Den Haage geweest ben.´ 306
Op 2 april nam kapitein-commandeur Scheltinga afscheid van de geworven zeelieden
die met een oorlogsschip en een fluit onder commando van kapitein Lodewijk t´Hooft naar
Londen koersten om zich te vervoegen onder het commando van kapitein Bredaal. Scheltinga
vertrok over land naar Reval. De problemen waren echter nog niet voorbij want op 7 april
verkreeg Scheltinga een brief van Johannes van der Burgh waarin stond dat de bemanning op
de fluit aan het muiten geslagen was. 307 Hierop keerde Scheltinga terug naar Amsterdam. Op
10 april schreef Van der Burgh dat hij samen met Scheltinga naar de fluit ging om orde op
zaken te stellen. 308
In een brief van Van der Burgh aan de Tsaar wordt duidelijk wat er zich precies op de
fluit had afgespeeld. Veel van de officieren die door Scheltinga waren aangenomen waren
gedeserteerd. Volgens de manuscripten van Bridge was het schip geland bij Texel waar zo´n
80 rekruten de benen hadden genomen. Waarschijnlijk omdat ze al verscheidene maanden
loon vooruit hadden gekregen en er niet veel voor voelden om gevangen te worden genomen
door een Zweedse kaper. 309 Kort daarna werd de fluit door de Hollandse commissarissen in
Het Vlie aangehouden omdat de wervingsacties van de Russen in strijd waren met de
plakkaten van Haar Hoog Mogende Heren. Hierop begaf Van der Burgh zich naar de heren
van de admiraliteit om opheldering over de aanhouding. In zijn brief schreef hij deze
verklaring te hebben bijgevoegd. Helaas ontbreekt deze brief. In ieder geval had Van der
Burgh naar eigen zeggen, zijn uiterste best gedaan de situatie op te lossen. Niet tegenstaande
dat het eerste paasdag was.
Van der Burgh wist een brief van het admiraliteitshuis te verkrijgen waarin de
doorvaart van de fluit werd geordonneerd. Hij gaf de commanderende officieren van het schip
bevel geen tijd meer te verliezen en in zee te gaan. Kort daarna vertrok Scheltinga. Als er nog
iets zou gebeuren moest Van der Burgh daar maar zorg voor dragen. Dat Van der Burgh de
vrije passage van het schip kon bewerkstelligen zegt veel over de invloed die hij had bij de
Hollandse admiraliteit. De Republiek had een vredesverdrag met Zweden ondertekend en
wilde neutraal blijven in het conflict tussen Rusland en Zweden. Althans in naam, want de
handel op Rusland was op dat moment voor de Republiek van grote betekenis. Om deze reden
had de regering in Den Haag en Amsterdam de Zweedse secretaris gemeld dat de werving
buiten haar kennis en zonder haar toestemming had plaatsgevonden. 310 Op 21 april schreef
Van der Burgh aan graaf Golovin; ´Het fluijtschip van de heer kapitein-commandeur
Scheltinga met de officieren is nu godlof op de 14 e deeser in zee geloopen, daar over ick seer
blijde ben.` 311
Op 12 April vertrok Scheltinga naar Reval. 312 Het schip De Marlburgh van kapitein
Bredaal was pas half april klaar om te vertrekken. Bredaal schreef aan de Tsaar dat 180
officieren uit Holland waren aangekomen. Volgens Bredaal bevonden zich onder de nieuwe
rekruten veel zwendelaars. Sommigen wilden zelfs in opstand komen en met de vloot en een
306
RGADA Fond 50, Ed. Chr. 7; Johannes van der Burgh aan graaf Golovin (Amsterdam 17 maart 1716) 46-
46b.
307
RGVAMF Fond 233, inv 1, zaak 118,119; Scheltinga aan Apraksin (Utrecht 13 april 1716 nieuwe stijl) 25.
308
RGADA Fond 50, Ed. Chr. 7; Johannes van der Burgh aan graaf Golovin (Amsterdam 10 april 1716) 63.
309
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9)46.
310
RGADA Fond 50, Ed. Chr. 7; Johannes van der Burgh aan de Tsaar (Amsterdam 14 april 1716) 65-66b.
311
RGADA Fond 50, Ed. Chr. 7; Johannes van der Burgh aan graaf Golovin (Amsterdam 21 april 1716) 67-68.
Fond 234 (kanselarij van vice-admiraal Cornelis Cruys), inv. 1, zaak 28; Rekening courant aen sijne Excellence
(Amsterdam 14/25 augustus 1716) 151. Zie bijlage XIV.
312
No. 167; Brief van Scheltinga aan Apraksin (Utrecht 2/ 13 april 1716), Bronnen behelzende de geschiedenis
van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 126.
60

Engels eskader de zee opgaan. Bredaal beloofde de Tsaar de mannen hard te trainen.
Aangezien de kapitein niet genoeg zeelui had om het schip Oxford te bemannen moest hij
deze achterlaten. Behalve als hij orders en geld zou krijgen om meer mensen aan te nemen. 313
Over het verloop van de reis naar Londen en daarna naar Kopenhagen is niet veel
bekend. De Nederlandse 19 e eeuwse historicus Jacobus Scheltema schrijft hierover;
Ongelukkig was het voor velen hunner, dat een schip waarmede een groot deel deze personen
zoude overvaren, door de Zweden genomen werd en zij gevangen bleven.’ Deze gevangenen
zouden in 1719 in grote armoede weer terugkeren naar de Republiek. 314 In de bronnen is niets
te vinden over rekruten van Scheltinga die door Zweden gevangen zouden zijn genomen. Het
is dan ook waarschijnlijk dat de historicus Scheltema een resolutie van de Staten van Holland
uit 1719 verkeerd geïnterpreteerd heeft. Hierin wordt geschreven over een groep zeelui die in
1714 door Johannes van der Burgh en vorst Koerakin was aangenomen voor Russische dienst.
Het schip waarmee deze zeelui naar Rusland zou varen werd door Zweden overmeesterd en
de bemanning gevangen gezet. Een aantal van deze lieden keerde in 1719 weer in de
Republiek terug. 315
Scheltema koppelt deze kwestie ten onrechte aan de wervingsacties van Scheltinga in
1715 en 1716. Dit wordt bevestigd door een brief van kapitein Lodewijk t´Hooft aan admiraal
Apraksin uit 1718. Lodewijk t’Hooft voerde het bevel over het oorlogsschip en de fluit waarin
de rekruten naar Rusland gingen. Deze kapitein was dus veilig en wel in Rusland aangekomen
en kreeg een functie als kapitein op het schip De Devonshier. 316 Daarnaast schreef Anton
Devier 317 in november 1715 vanuit Kopenhagen aan de Tsaar dat er een Russisch schip was
verdwenen. Waarschijnlijk was dit het schip waar de historicus Scheltema over schreef. Eerst
dacht Devier dat het om het schip van Bredaal ging. Bredaal zou kort daarna vanuit Londen
schrijven dat hij veilig was aangekomen. Om welk schip het dan wel ging wordt niet
duidelijk. In ieder geval had Scheltinga op dat moment nog geen rekruten over zee naar
Rusland gestuurd. 318
Uiteindelijk zouden alle Russische schepen die op dat moment in Engeland en de
Republiek waren, samenkomen bij de haven van Flekkefjord in Zuid-Noorwegen. Deze haven
diende als centraal verzamelpunt om vervolgens de passage naar Kopenhagen veilig te
kunnen maken. Kapitein Bredaal had begin maart 1716 orders gekregen om koers te zetten
naar Flekkefjord. 319 Ivan Sinavin, de broer van Naom Sinavin, voerde het bevel over het
Archangelskeskader. In 1715 was kapitein Ivan Sinavin met 5 oorlogsbodems uit Archangelsk
vertrokken om een Noordzeevloot te creëren. 320 Dit eskader voer op dat moment nabij
Trondheim. Omdat het schip van Naom te beschadigd was om samen met Bredaal naar
Kopenhagen te zeilen, stelde Ivan voor om eerst bij Flekkefjord samen te komen met het
Archangelskeskader. Deze Russische Noordzeevloot zou aldaar wachten op Naom Sinavin. 321
313 No. 1283; Brief van Bredaal uit Londen aan de Tsaar (10 april 1716), Bronnen behelzende de geschiedenis
van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 47.
314 J. Scheltema, Rusland en de Nederlanden beschouwd in derzelver Wederkeerige Betrekkingen VI (’s
Gravenhage 1817) 318.
315 Resolutie van de Staten van Holland, 13 oktober 1719, ARA toegang 3.01.04.01, inv. nr. 5152. 495-496.
316 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 163; kapitein Lodewijk t´Hooft aan Apraksin (aktum op het schip
Devonshire ten anker bij Hangö 1718) 650.
317 Anton Devier was luitenant generaal en hoofdcommissaris van politie in St. Petersburg en zag toe op de
Russische wervingen in Kopenhagen.
318 No. 1168; Brief van Devier aan de Tsaar (Kopenhagen 5 november 1715 O.S.), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 692.
319 No. 1242; Brief van prins Dolgoruki aan de Tsaar, Kopenhagen 6 maart 1716 uit; Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 28.
320 R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 171.
321 No. 1220; Extract van Ivan Sinavin aan Apraksin (Kopenhagen 14 februari 1716), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 15.
61

Konvooi om de Noord
Ondanks dat Rusland nu een overheersende positie op de
Oostzee had, durfde de Tsaar geen grootscheepse invasie op de
Zweedse kust te ondernemen. Hij achtte een landing met slechts
de bescherming van zijn eigen vloot niet raadzaam. Karel XII
was bezig om met een troepenmacht van 12.000 man Zuid
Noorwegen, dat toen Deens bezit was, te veroveren. Tsaar Peter
besloot dat een oorlog met Zweden alleen beëindigd kon worden
door de Zweden op eigen bodem te verslaan. In Hamburg had
Peter in het voorjaar van 1716 Frederik IV van Denemarken
Linieschip De Ingermanland ontmoet en samen met hem een algemeen plan voor een invasie
opgesteld. Dit plan omvatte een gezamenlijke Russisch-Deense
landing in Skåne, de zuidelijke provincie van Zweden. Een
Russische strijdmacht zou dan op de Zweedse oostkust landen. De invasielegers moesten
beschermd worden door een Russisch-Deense vloot, onder gemeenschappelijk bevel van de
Deense admiraal Gyldenløve. Tsaar Peter zou hiervoor zijn gehele vloot beschikbaar
stellen. 322
De oorlogsplannen van de Tsaar en Frederik VI vielen samen met de organisatie van
een gecombineerde handelsvloot in de Republiek en Engeland. Omdat tijdens de Noordse
Oorlog Zweedse kapers over de Oostzee zwierven, werd de vaart op Rusland bedreigd.
Kooplieden uit Republiek dreven handel met kustplaatsen aan de Oostzee, daarom vroegen zij
om bescherming. De admiraliteit van Amsterdam stemde hierin toe en rustte een aantal
oorlogsbodems uit om de koopvaarders tegen de Zweedse kapers te beschermen. 323
Uit een brief van Johannes van der Burgh aan Golovin blijkt dat de Hollandse
kooplieden bevreesd waren voor een Zweeds eskader dat zich bij Gothenburg ophield. Er zou
een groot eskader nodig zijn om afdoende veiligheid te bieden. 324 Op 16 juni schreef Van der
Burgh aan graaf Golovin dat kapitein Hendrik Grave een Hollands eskader commandeerde,
dat op de 15 e naar Texel vertrokken was. Kapitein Grave kreeg instructies de
koopvaardijschepen te beschermen en geweld met geweld te vergelden, maar het gevecht zelf
niet te beginnen. Het Hollandse eskader kon de maand september in de Oostzee blijven om
de Zweedse kapers in de gaten te houden. 325
Omdat Karel XII bezig was om Noorwegen te veroveren voelden de Britten zich
genoodzaakt een eskader naar de Oostzee te sturen. Door de aanwezigheid van Zweedse
troepen in Noorse havensteden, nam de druk op de Deense vloot toe. Dat mocht niet gebeuren
omdat zij De Sont – de toegang tot het Balticum – controleerden. De Britse admiraal Norris
kreeg instructies om de Zweedse marinehavens van Gothenburg of Karlskrona af te sluiten.
Terwijl de Republiek een eskader stuurde om de koopvaarders te beschermen, gingen de
gedachten van George I primair uit naar een offensief optreden in de Oostzee. 326 De Russen
konden nu twee vliegen in een klap slaan. Enerzijds konden door aan het konvooi deel te
nemen de nieuwe rekruten uit de Republiek en Engeland veilig De Sont passeren, zonder
aanvallen van de Zweden te vrezen. Anderzijds werd de handel op de Oostzee veiliggesteld.
322 R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985) 563.
323 J.R. Bruyn, De Admiraliteit van Amsterdam in rustiger jaren 1713-1751 regenten en financiën, schepen en
zeevarenden (Amsterdam 1970) 20.
324 RGADA Fond 50, Ed. Chr. 7; Johannes van der Burgh aan graaf Golovin (Amsterdam 21 april 1716) 67-68.
325 RGADA Fond 50, Ed. Chr. 7, Johannes van der Burgh aan graaf Golovin (Amsterdam 16 juni 1716) 89-
89b.
326 J.S.A.M. van Koningsbrugge, Eén tegen allen, allen tegen één? (Groningen 2001) 14. (Onderdeel van nog
niet gepubliceerd werk)
62

Door de aanwezigheid van een grote gecombineerde vloot kon de Zweedse vloot immers
nauwelijks meer gevaar opleveren.
De wintermaanden van 1715 en 1716 werden in St. Petersburg en Reval benut om de
vloot te bevoorraden en te versterken voor de missie die de volgende zomer ondernomen zou
worden. 327 Zodra het ijs was gesmolten zou de Russische vloot zich bij Kopenhagen
aansluiten bij de Deens-Hollands-Britse vloot. Volgens De Bie wilde de Tsaar met een grote
superioriteit de Zweedse vloot opzoeken en vernietigen. 328 Dat de voorbereidingen in Reval
niet van een leien dakje gingen blijkt uit een brief van Peter de Grote aan vice-admiraal
Cruys.’Ik hoor met groote misnoegen, dat het Revelse esquader, door ue seer slegt versorgd is
en ook d’herfst tijd bij ue versuijmt is [..] ik soude het somtijds Ue leeven konnen kosten.’ 329
Misschien dat generaal-admiraal Apraksin om deze reden kapitein-commandeur Scheltinga
het bevel had gegeven om naar Reval te komen.
Op 1 mei zeilde het Russisch eskader onder bevel van kapitein-commandeur Sivers
met 14 schepen van Reval naar het eiland Bornholm. Toen hij bericht kreeg dat er zich een
Zweeds eskader van 23 oorlogsschepen bij Bornholm ophield, gaf hij bevel terug te keren
naar Reval. 330 De Russische schepen die toen nog op de Noordzee voeren, hadden zich
verzameld bij de haven van Flekkefjord, aan de zuidkust van Noorwegen. In april waren hier
al 3 schepen van de Russische Noordzeevloot onder bevel van Ivan Sinavin bijeengekomen.
In mei voegden zich daar bij: De Marlburgh onder bevel van kapitein Bredaal, De Devonshier
onder bevel van kapitein t´Hooft, De Strafford onder kapitein Sinavin en De Samson onder
kapitein Block, tot een totaal van 7 schepen. De schepen uit Holland en Engeland stonden
onder bevel van kapitein Bredaal. Veel van de zeelieden op deze schepen waren gerekruteerd
door kapitein-commandeur Scheltinga.
Het eskader van Bredaal zette op 27 mei koers naar Kopenhagen. Op 9 juni ging het
Russische Noordzee-eskader voor anker in De Sont. Aldaar bevond zich op dat moment het
Britse eskader van admiraal Sir John Norris. 331 In de manuscripten van Bridge staat dat
Scheltinga in juni uit Holland kwam en het commando over het Russische eskader van
kapitein Bredaal op zich nam. 332 Volgens een brief van Scheltinga aan Apraksin, gedateerd op
13 april 1716, begaf Scheltinga zich eerst naar Reval. Het is aannemelijk dat Scheltinga niet
vanuit Holland maar vanuit Rusland kwam. 333 Scheltinga trof de Russische vloot aan in een
wanordelijke toestand. Dit vanwege persoonlijke conflicten tussen kapitein Bredaal en
kapitein Ivan Sinavin die het bevel voerde over het Archangelsk eskader. 334 Waarschijnlijk
was niet duidelijk wie het bevel over de vloot moest voeren.
Op 13 juli bereikte kapitein Hendrik Grave met zijn Hollands eskader en 300
koopvaarders De Sont. Alwaar hij de Britse zeemacht onder bevel van admiraal John Norris
en het eskader van kapitein-commandeur Scheltinga aantrof. 335 Onderweg naar Kopenhagen
arriveerde op 17 juli de Tsaar zelf met 37 galeien en een snauw. Op 30 juli kwam kapitein-
327 Fond 234, inv. 1, zaak 29; eskader bij Croonslot, vloot bij Reval 1716/1717. 1. Voor een lijst van de schepen
present in Reval en St. Petersburg zie bijlage XV.
328 De Bie, 17 februari/ 9 maart 1716 secreet, ARA toegang 1.01.04 inv. nr. 7397I.
329 RGVAMF Fond 223 (handschriften van Peter de Grote), inv. 1, zaak 13; brief van de Tsaar aan Cruys (Riga
7 februari 1716) 78.
330
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 172.
331
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 46. R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 174.(voor
data nieuwe stijl).
332
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 46.
333
No. 167; Brief van Scheltinga aan Apraksin (Utrecht 2/ 13 april 1716), Bronnen behelzende de geschiedenis
van de Russische vloot III, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 126. (zie noot 265).
334
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 46.
335 J.C. de Jonge, Geschiedenis van het Nederlandsche zeewezen IV (Haarlem 1861) 106.
63

commandeur Sivers met zijn eskader van 14 schepen. De Deense admiraal Gyldenløve
voegde zich op 7 augustus met 18 oorlogsschepen bij de geallieerde vloot. 336 Toen de
gecombineerde vloot bij Kopenhagen was aangekomen, werd de Hollandse kapitein Grave
door de Tsaar persoonlijk rondgeleid op de grootste schepen. Veel voormalige Nederlandse
kapiteins voerden het bevel op de Russische schepen. Het is zeer waarschijnlijk dat kapitein
Grave hier in contact kwam met kapiteins-commandeur Scheltinga en Sivers. 337
Vanwege conflicten tussen admiraal Gyldenløve en admiraal Norris nam de Tsaar het
bevel over de vloot als vice-admiraal. Er werden veranderingen aangebracht ten aanzien van
de commandostructuur. De commanderende officieren moesten meerdere talen kunnen
spreken en daarnaast het zeemanschap zeer goed verstaan vanwege de gevaarlijke riffen. 338
De gezamenlijke vloot bestond uit 62 oorlogsschepen met 3616 kanonnen aan boord en stond
tegenover de Zweden in ratio van drie tegen één. 339 Veertien Britse schepen vormden de
voorhoede, de Denen het centrum en veertien Russische schepen de achterhoede. De
Hollandse schepen samen met vijf Britse schepen moesten de kooplieden naar havens aan de
Oostzee escorteren. 340
Op 16 augustus hees Peter I zijn vlag aan boord van het Russische schip De
Ingermanland en gaf hij het signaal de ankers te lichten. 341 De gecombineerde vloot vertrok
op 18 augustus van de rede van Kopenhagen naar het eiland Bornholm. De Denen vertrokken
pas later omdat de Deense koning troepen en schepen naar Noorwegen had gestuurd om de
Zweedse aanval te stuiten. 342 Bij Bornholm sloten de Denen zich weer aan bij de
gecombineerde vloot. Al gauw bleek dat de Zweedse vloot zich teruggetrokken had tot
Karlskrona. De Zweedse vloot vormde een verdedigingslinie om de gecombineerde vloot te
beletten Stockholm te bereiken. 343
Kapitein-commandeur Scheltinga had op 25 augustus van de Tsaar orders gekregen,
om bij diens afwezigheid het bevel over het Russische eskader te voeren. Scheltinga had
daarmee het commando over de 16 linieschepen en 3 fregatten die de achterhoede van de
geallieerde vloot vormden. Bij alle vlootacties moest Scheltinga overleg plegen met de
commanderende officieren van de gecombineerde vloot. Als er een aanval ondernomen zou
worden, moest Scheltinga bij de achterhoede blijven. De Russische vloot mocht
waarschijnlijk op bevel van de Tsaar geen gewaagde acties ondernemen, en vormde daarom
de achterhoede. 344
Op 4 september koerste Scheltinga met zijn schip bij Ystad. De kapitein-commandeur
had van kapitein Naom Sinavin orders gekregen om een aantal Russische officieren in het
schip De Landsdown naar Kopenhagen te sturen. Omdat het schip van kapitein Bens, De Sint
Varachiel, niet in staat was om met de gecombineerde vloot te zeilen, stuurde Scheltinga dat
schip naar Kopenhagen. Die Russische officieren waren in Kopenhagen waarschijnlijk nodig
om een nieuw schip te bemannen. Terwijl orders werden gegeven om met een gedeelte van de
geallieerde vloot te gaan koersen, bleven twee Russische schepen bij Bornholm om voor de
zieken te zorgen en voorraden in te slaan. Als de vloot weer zou samenkomen, dan zou
Scheltinga alsnog kapitein Nebel met het schip Landsdown en een aantal Russische officieren
336
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 174.
337
J.C. de Jonge, Geschiedenis van het Nederlandsche zeewezen IV (Haarlem 1861) 107.
338
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 46.
339
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 175.
340
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 175.
341
R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985) 564.
342
R. Hatton, Diplomatic Relations between Great Britain and the Dutch Republic 1714-1721 (Londen 1950) 93.
343
J.C. de Jonge, Geschiedenis van het Nederlandsche zeewezen IV (Haarlem 1861) 108-109.
344
No. 1420; Orders van de Tsaar aan Scheltinga (gegeven op het schip Ingermanland bij Bornholm op 14
augustus/ 25 augustus 1716), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van
maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 119.
64

naar Kopenhagen sturen. Wat precies de bedoeling was van dit transport wordt niet duidelijk.
Het is waarschijnlijk dat iemand in Kopenhagen bezig was om zeelui voor Russische dienst te
werven. Over deze acties voerde Scheltinga persoonlijk overleg met admiraals Gyldenløve en
Norris. 345
Het eskader van Scheltinga bereikte op 13 september de zuidkant van het eiland
Drake. Daar wachtte Scheltinga op twee kruisers van de kapiteins Van Gent en Van der Gun
die zich bij het Russische eskader zouden vervoegen. Op dat moment waren er zo’n 128
zieken op het Russische eskader. Scheltinga stelde voor om de zieken aan boord te houden en
ze niet naar Kopenhagen te brengen. Waarschijnlijk vanwege het tekort aan bemanning op de
vloot. 346
Op 14 september vond er een conferentie plaats op het schip De Marlburgh tussen de
admiraals Gyldenløve, Norris en kapitein-commandeur Scheltinga. Op deze conferentie werd
besloten dat een eskader een handelskonvooi vanuit Mecklenburg dekking moest geven tegen
Zweedse aanvallen. Voor dit konvooi werden 8 kruisers beschikbaar gesteld; 3 Hollandse, 2
Russische en 3 Engelse. Dit eskader zou dan kruisen tussen Bornholm en San Comer. Tsaar
Peter was het niet eens met dit plan. Volgens Tsaar Peter kon dit escorte het best
georganiseerd worden door schepen van één natie te sturen, en vervolgens om de drie dagen
te wisselen met een andere natie. Waarschijnlijk wilde Peter I misverstanden vanwege de taal
voorkomen. Daarnaast is het mogelijk dat het opnieuw een uitvlucht was, om de Russische
schepen niet aan gevaar bloot te stellen. 347
Het Russische eskader speelde geen rol bij het voornoemde konvooi. Op 16 september
lag het eskader van Scheltinga bij het eiland Drake. Scheltinga was daar drukdoende om
voorraden en vers water in te slaan. Vanwege de rotsige ondergrond was het moeilijk om daar
voor anker te gaan. Daarom vroeg de kapitein-commandeur de Tsaar om twee galjoten met
water en andere noodzakelijke goederen te sturen. 348
De bronnen zwijgen over het verdere verloop van de gebeurtenissen rond de
gecombineerde vloot. De achterliggende reden hiervan is waarschijnlijk dat de effectiviteit
van deze vloot uiteindelijk nihil was. Zeker had Peter genoeg schepen om de Zweden te
verpletteren, maar een dergelijke actie werd niet ondernomen. Een militaire landing op Skåne
bleef vooralsnog uit. De wijze waarop Peter bevelen gaf aan kapitein-commandeur Scheltinga
zijn tekenend voor de voorzichtigheid waarmee de Tsaar handelde. Naar mate de tijd vorderde
had Peter steeds minder interesse in het bevechten van de Zweden op zee. Wel was de Tsaar
drukdoende zijn troepen in de buurt van Kopenhagen te krijgen. Vanuit Kopenhagen gaf Peter
orders voor de Russische schepen om terug te keren naar Kögebaai, voor Kopenhagen.
Gyldenløve en Norris voeren tezamen achter de Russen aan. Uiteindelijk werd de landing op
Skåne gepland op 21 september. Geheel onverwacht besloot de Tsaar op 19 september de
landing uit te stellen tot het voorjaar. Het was volgens Peter I te laat in het seizoen.
Daarmee was de kous af en kon de Russische vloot weer terugkeren naar Reval of
Kotlin. Op 23 oktober gaf de Tsaar kapitein-commandeur Scheltinga opdracht om met de
vloot naar Reval te zeilen en vooral goed uit te kijken naar de vijand. Bij Reval moest de vloot
345
No. 1425; Brief van Scheltinga aan de Tsaar (op het schip de Marlburgh bij Ystad 24 augustus/ 4 september
1716), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St.
Petersburg 1865) 121.
346
No. 1432; Brief van Scheltinga aan de Tsaar (op het schip Marlburgh bij het eiland Drake 2 september/13
september 1716), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken
(St. Petersburg 1865) 125.
347
No. 1434; Raadsbesluit van de officieren van de vlaggenschepen van de gecombineerde vloot (3
september/14 september 1716), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van
maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 126.
348
No. 1436; Brief van Scheltinga aan de Tsaar (op het schip Marlburgh bij het eiland Drake 5 september/ 16
september 1716), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken
(St. Petersburg 1865) 126.
65

in gereedheid worden gebracht om een nieuwe missie in februari te ondernemen. Vooral de
kanonniers moesten gedurende de winter hard oefenen. 349 Indien Scheltinga kapitein
Bezemacker zou tegenkomen tijdens de terugtocht, dan moest deze zich aansluiten bij de
vloot. Kapitein Bezemacker voerde het bevel over een militair bevoorradingseskader. Op 8
augustus had hij bevel gekregen om de vloot bij Bornholm met touw en zeildoek te
bevoorraden. 350
Op 1 november schreef luitenant generaal Anton Devier aan de Tsaar dat 16 schepen
onder het bevel van kapitein-commandeur Scheltinga in Reval waren aangekomen. Op dat
moment ging het slecht met de kapitein-commandeur. ‘Scheltinga heeft een beroerte gehad en
is niet in staat te spreken, hij is leven na dood.’ 351 Kapitein-commandeur Sivers schreef aan
Apraksin dat de Russische vloot op 26 oktober het eiland Bornholm passeerde. Sivers had
toen al het commando van de zieke Scheltinga overgenomen; ‘Den selfde nacht heeft den
capitein commandeur Scheltinga een aenstoot becoomen dat hij heel simpel geworden is.’ 352
Terwijl de Russische vloot op huis aankoerste waren de Hollandse en Engelse schepen
achtergebleven bij het eiland Bornholm, om op de koopvaardij vloot te wachten. De
transportschepen Moskou en Sleutelburg waren op dat moment volgens kapitein-commandeur
Sivers in de buurt van Gdanks gezien. Deze schepen onder het commando van kapitein
Bezemacker zouden de volgende dag in Reval te verwachten zijn. De Zweedse vloot had zich
teruggetrokken naar Stockholm. 353 Dat Scheltinga erg ziek was werd door prins Mensjikov
aan de Tsaar bevestigd. 354 Vaste grond onder de voeten deed de kapitein-commandeur goed,
want spoedig na zijn aankomst op Reval voelde hij zich alweer wat beter. 355
De Russische vloot was door ijs gedwongen in de winterkwartieren te gaan bij Reval.
Eind november begonnen de voorbereidingen in St. Petersburg en Reval voor de missie die
het volgende jaar ondernomen zou worden. Op dat moment was er in een Reval een groot
tekort aan touwen, hout en sloepenmakers. Kapitein Traan werd door de Tsaar aangewezen
als equipage-meester. Kapiteins-commandeur Scheltinga en Sivers werden door Mensjikov op
de hoogte gebracht alles van Traan te eisen wat nodig was, zonder daarover disputen te
maken. 356 Over de verhouding tussen Sivers en Scheltinga wordt weinig duidelijk. Zeker is
dat Sivers, hoewel hij dezelfde rang als Scheltinga had, steeds onder diens gezag werd
geplaatst.
Terwijl de vloot op 26 oktober 1716 uit Kopenhagen was vertrokken, waren
verschillende regimenten onder het commando van Sjeremetev met transportschepen naar
349 No. 1456 Orders van de Tsaar aan Scheltinga (gegeven op het schip De Ingermanland bij Kopenhagen op 12
oktober/ 23 oktober 1716), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van
maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 135-136.
350 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 13; Brief van de Tsaar aan Cruys (getekend op het schip De Ingermanland
zeilende nabij Bornholm, 8 augustus 1716) 80.
351 No. 1468; Brief van Devier aan de Tsaar (Reval 21 oktober/1 november 1716 ), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 140.
352 RGVAMF Fond 234, in.v 1, zaak 28; Brief van Sivers aan Cruys (getekend op het schip Katherina, Reval 22
oktober/ 2 november 1716) 240. No. 1469; Brief van Sivers aan Cruys (getekend op het schip Katherina, Reval
22 oktober/ 2 november 1716), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van
maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 141. Voor lijst van schepen aangekomen bij Reval zie bijlage XVI.
353 RGVAMF Fond 234, in.v 1, zaak 28; Brief van Sivers aan Cruys (getekend op het schip Katherina, Reval 22
oktober/ 2 november 1716) 240. No. 1469; Brief van Sivers aan Cruys (getekend op het schip Katherina, Reval
22 oktober/ 2 november 1716), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van
maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 141. Voor lijst van schepen aangekomen bij Reval zie bijlage XVI.
354 No. 1473; Brief van prins Mensjikov aan de Tsaar (getekend te St. Petersburg 22 oktober/ 2 november 1716),
Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg
1865) 143.
355 No. 1475; Extract van Tsjernisjev aan Apraksin (getekend op Kotlin, 26 oktober/ 6 november 1716), Bronnen
behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 145.
356 RGVAMF Fond 234, inv. 1, zaak 28; brief van Alexander Mensjikov aan Cruys (St. Petersburg 13
november/24 november 1716) 249.
66

Rostock gevaren. In Rostock overwinterden de troepen, zodat de landing in Skåne in het
voorjaar voortgezet kon worden. 357 Het idee om de Zweden een vernietigende nederlaag toe te
brengen was daarmee voor dat jaar van de baan. De Engelsen en Denen keerden terug naar het
eiland Bornholm, alwaar admiraal Norris zich ontfermde over de terugkerende Britse
koopvaarders en uiteindelijk naar Engeland ging. De admiraal liet 7 Engelse schepen achter
om samen te werken met de Denen. De Staatse vloot zou pas in december Texel bereiken.
De effectiviteit van de gecombineerde vloot is onderhevig aan discussie. In ´De
Geschiedenis van het Nederlandsche Zeewezen` schrijft de historicus J.C. de Jonge, dat de
landing op Skåne geen doorgang kon vinden vanwege misverstanden tussen de Britten en de
Russen. Hij laat echter na te vertellen wat de exacte redenen omtrent de misverstanden
waren. 358
De historici Anderson en Massie zijn van mening dat de reden dat de gecombineerde
vloot uiteindelijk weinig uitrichtte, gezocht moet worden in de rivaliteit tussen de
commanderende officieren. Zowel Gyldenløve als Norris wilden geen orders van elkaar
aannemen, daarom zou de Tsaar als bevelhebber zijn aangewezen. Admiraal Norris wilde de
Zweedse vloot bij Karlskrona de grond in boren. Admiraal Gyldenløve had echter van zijn
regering geheime instructies ontvangen om met de Deense vloot geen riskante acties te
ondernemen. Karel XII maakte van deze strubbelingen handig gebruik door de forten bij
Skåne te versterken en te bevoorraden. Een eventuele invasie werd voor de Tsaar daardoor
strategisch gezien steeds onaantrekkelijker. 359
De achterliggende oorzaak van het falen van de alliantie moet volgens de historica
Hatton onder andere gezocht worden in het uitstellen van de landing in Skåne. Er had zich in
Mecklenburg een groot Russisch leger verzameld. Koning George was echter gedwongen het
verzoek van de Tsaar om de Russische troepen over De Sont te transporteren te weigeren.
Waarschijnlijk omdat Groot Brittannië formeel niet in oorlog was met Zweden. Hoewel
Frederick Augustus van Pruisen bereid was gevonden de troepen te transporteren, wilde de
Tsaar zonder bescherming van de gecombineerde vloot een dergelijke actie niet ondernemen.
Toen de Tsaar in juli met een groot eskader in Deense wateren arriveerde, waren de Denen
nog niet gereed voor een landing. De Zweedse invasie in Noorwegen dwong Frederick IV om
troepen en schepen te sturen om de Deense bezittingen aldaar te beschermen. Op dat moment
bestond er al een zeker wantrouwen tussen de Tsaar en de Deense Koning.
Zowel George I en Frederick IV zagen de aanwezigheid van zo’n grote Russische
troepenmacht bij Mecklenburg met lede ogen aan. Zij zou uiteindelijk de machtsbalans in de
Oostzee kunnen verstoren zodat een Pax Balticum verder weg leek dan ooit. Vanwege
disputen tussen de Staten Generaal en koning George I over de taak van de gecombineerde
vloot –een defensieve of offensieve- werd het plan een landing te ondernemen in Skåne op de
lange termijn geschoven. Door wantrouwen van de Tsaar ten opzichte van Frederick IV en
George I besloot hij niet meer deel te nemen aan de landing. Een landing met slechts de
bescherming van de Russische vloot zag Peter I niet zitten. 360
De historicus Van Koningsbrugge argumenteert dat er twee redenen waren waarom
een aanval op Skåne voorlopig uitbleef. Ten eerste was volgens de Tsaar het jaargetijde te ver
gevorderd om een offensief te ondernemen. Een winterveldtocht in een vreemd land, waarbij
men afhankelijk was van de oorlogs- en transportschepen van vreemde potentaten leek geen
aantrekkelijk vooruitzicht. Bovendien was de verhouding tussen de Denen en de Russen
357 No. 1475; Extract van Tsjernisjev aan Apraksin (getekend op Kotlin, 26 oktober/ 6 november 1716), Bronnen
behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 145.
358 J.C. de Jonge, Geschiedenis van het Nederlandsche zeewezen IV (Haarlem 1861) 108-109.
359 R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985)565. Zie
ook; R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 175-176.
360 R. Hatton, Diplomatic Relations between Great Britain and the Dutch Republic 1714-1721 (Londen 1950)
125.
67

verslechterd. Toen Peter I een troepenmacht opbouwde in de buurt van Kopenhagen en zijn
vloot richting Kögebaai stuurde, groeide bij de Denen de vrees voor een Russische aanval op
Deens grondgebied. De Denen probeerden in het geheim Engelse steun te werven om de
Russische troepen uit de buurt van Kopenhagen te houden. Om deze reden was de alliantie
niet meer bijeen te houden. 361
Afgezien van de teleurstellende resultaten van de gecombineerde vloot had de Tsaar
dat jaar toch een aantal successen geboekt. Gedurende de zomer had generaal-admiraal
Apraksin de troepenmacht op de Ålandseilenden ondersteund en een landing ondernomen op
de Zweedse kust. Tegen het einde van 1716 was de Russische bezetting van Finland
voltooid. 362
Operaties in 1717
Gedurende de wintermaanden van 1716 en 1717 was men in
St. Petersburg druk doende om de vloot te onderhouden en uit
te rusten. Over de voortzetting van het plan om Skåne te
bezetten bleek verder niets. Al op 13 oktober in het voorgaande
jaar zou de Tsaar de Senaat in St. Petersburg hebben
geschreven dat het nu alleen nog mogelijk was om het Zweedse
moederland vanaf de Ålandseilanden, over de Botnische golf
aan te vallen. Kort daarna had de Tsaar het bevel gegeven om
voorbereidingen voor een dergelijke actie te ondernemen.
Linieschip de Sint Ariel
363
In de winter was kapitein-commandeur Scheltinga bezig
met het uitrusten van de vloot bij Reval. Naast het onderhoud
van schepen was hij belast met personeelszaken. 364 In januari moest Scheltinga een beslissing
nemen over het lot van kapitein Block. 365 Deze kapitein voerde het commando over het schip
De Samson dat deel uit maakte van de Russische Noordzeevloot. Deze vloot stond onder
bevel van Scheltinga en was het voorgaande jaar vanuit Flekkefjord naar Kopenhagen
gevaren om plaats te nemen in de geallieerde vloot. In juni kreeg kapitein Block de opdracht
om met het schip De Strafford naar Helsingör varen, waarschijnlijk om de kusten te
verkennen. Toen hij vervolgens de Britse admiraal Norris in De Sont tegenkwam, salueerde
hij de admiraal terwijl hij zijn wimpel streek. Hoewel kapitein Block zijn vak had geleerd in
de Republiek, waar een dergelijk signaal heel gebruikelijk was, had de Tsaar dit ten strengste
verboden. De Tsaar wilde niet dat de Russische vloot nederigheid zou tonen door een vloot
van een andere mogendheid te salueren. Volgens ooggetuigen was Block dronken geweest
toen hij de Britse admiraal salueerde. Scheltinga zocht de zaak uit en riep kapitein Naom
Sinavin op als getuige. Uiteindelijk werd kapitein Block veroordeeld en stierf voortijdig
vanwege overdadig alcoholgebruik. 366
Scheltinga was op dat moment nog niet geheel hersteld van de beroerte die hij het
voorgaande jaar had gehad. Zo schreef Scheltinga op dezelfde dag dat hij bezig was met de
zaak kapitein Block; ‘Nae de maal dat godt de heere mijn heeft besoght met een beroertenisse
den 15 e laetst passerde october omtrent middernaght, en ick nu door goddes genaede weer
mirrekelijck heerstelt sijn doch niet soo vollenkoomen dat ick mijn bequam vinde om mij met
361 J.S.A.M. van Koningsbrugge, Eén tegen allen, allen tegen één (Groningen 2001) 18.
362 R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 176-177.
363 R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985)567.
364 RGVAMF Fond 233, inv. 1 no. 147; Lijst van zeelieden die aan haar contract in sijn grootmagtigen Czaerze
magte dienst hebben voldaan, ondertekend door W. Scheltinga (Reval 5 januari 1717) 39.
365 RGVAMF Fond 233, inv. 1 no. 147; Brief van Scheltinga aan Apraksin (Reval 14 januari 1717) 36.
366 C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 46.
68

veele affaieren te bemoeijen om zijn grootmaghtigste Cz: majesteijts vloot in staat te cunnen
brengen.’ Om deze reden vroeg Scheltinga generaal-admiraal Apraksin om hem van zijn
werkzaamheden te verontschuldigen. Of de affaire Block van invloed was op dit besluit wordt
niet duidelijk, maar het kan natuurlijk de druppel zijn geweest. 367
Vanaf april 1717 was de kapitein-commandeur in ieder geval weer werkzaam op de
vloot. Samen met kapitein-commandeur Sivers had Scheltinga een voorstel ingediend om
zodra het ijs uit de haven was verdwenen, alle schepen naar open zee te brengen en koers te
laten zetten naar het eiland Nargen. Deze maatregel moest voorkomen dat de Russische vloot
door de Zweden in de haven van Reval werd aangevallen. Door continue met de vloot op zee
te koersen was de vloot minder kwetsbaar. Zo kon snel worden teruggetrokken naar Kroonslot
indien een Zweedse overmacht zou verschijnen. 368
In april ontving Scheltinga instructies om met zijn eskader van Reval naar Dageroord
te zeilen. 369 Volgens deze instructies moest hij nabij Dageroord een fregat vooruit sturen om
te verkennen. Indien vijandelijke schepen werden waargenomen moest de Russische vloot
door middel van kanon of vlagsignalen op de hoogte worden gebracht. Bij Dageroord moest
Scheltinga met zijn eskader tussen het eiland en de Finse scharen koersen om buiten bereik
van de vijand te blijven en de manschappen te trainen. Daarbij was het van groot belang dat
de vijand Reval niet zou bereiken. Anders zou de communicatie tussen Reval en St.
Petersburg afgesneden kunnen worden. Tijdens de trainingsmissie moest Scheltinga een
aantal koopvaardijschepen uit Lübeck en Holland bescherming bieden tegen Zweedse
kapers. 370
In deze koopvaardijschepen werden een aantal persoonlijke bezittingen van de Tsaar
die op dat moment in Holland was, naar St. Petersburg verscheept. De transporten uit Holland
bevatten goederen voor de admiraliteit. Het is waarschijnlijk dat de schepen uit Lübeck de
geschenken bevatten die de Tsaar van de koning van Pruisen, Frederick Willem I had
gekregen als blijk van zijn vriendschap. Toen de Denen achterdochtig werden en de Tsaar
beschuldigden Lübeck, Hamburg en Wismar te willen bezetten, stelde Frederick Willem zich
achter de Tsaar en schonk hem als blijk van zijn vriendschap een jacht en een
barnsteenkabinet. 371
Scheltinga kreeg bevel het gevecht niet aan te gaan tegen een overmacht. Eerst moest
het eskader dat nog bij Reval lag gealarmeerd worden. Gezamenlijk zouden de beide eskaders
dan de vijand aan proberen te vallen. Als de vijand Scheltinga de pas zou afsnijden moest zijn
eskader zich via Helsingfors terugtrekken naar Kroonslot. 372 Voordat deze missie ondernomen
kon worden stelde Scheltinga een aantal signalen op die gedaan zouden worden in geval van
een vijandelijke aanval. Als het eskader naar Reval koersende, door een Zweedse overmacht
gevolgd werd, zou de kapitein-commandeur een rode vlag laten waaien en drie kanonnen
afvuren, terwijl de blauwe vlag werd ingenomen. Wanneer Scheltinga met zijn eskader de
haven van Reval binnenliep dan zou hij een keizerlijke vlag van de grote steng laten waaien
vergezeld van een kanonschot. Op deze wijze kon men in Reval vriend van vijand
onderscheiden. 373
367
RGVAMF Fond 233, inv. 1 no. 147; Brief van Scheltinga aan Apraksin (Reval 14 januari 1717) 37.
368
RGVAMF Fond 234, inv. 1, zaak 29; Extract van een brief van Apraksin aan Mensjikov (getekend op 1/3
April 1717) 107.
369
Dageroord is de oude naam voor het eiland Hiiumaa.
370
No. 1578; Instructies voor kapitein-commandeur Scheltinga (April 1717), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 203.
371
R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985) 567.
372
No. 1578; Instructies voor kapitein-commandeur Scheltinga (April 1717), Bronnen behelzende de
geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 203.
373
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 147; brief van Scheltinga aan Apraksin (Aktum Reval 15 april 1717) 41.
69

Begin mei voeren de eskaders van Scheltinga en Sivers de zee op. De aanbevelingen
van de kapiteins-commandeur werden ter harte genomen. 374 In Reval bleef men bedacht op
een vijandelijke aanval. Dat wordt duidelijk uit een geheime brief van De Bie. Hij schreef dat
er twee kleine schepen bij Kroonslot waren aangekomen. De schippers daarvan maakten
melding dat geen Zweedse schepen waren waargenomen. Om daar zekerheid over te krijgen
werd een fregat ter verkenning uitgestuurd. De brief van De Bie doet vermoeden dat de angst
voor een Zweedse aanval een van de primaire redenen was waarom Scheltinga de zee op werd
gestuurd. 375
Na deze missie keerde Scheltinga terug naar Reval om zijn eskader te provianderen en
uit te rusten. Uit een lijst van zee en land militie die nodig was op het tweede eskader van
kapitein-commandeur Scheltinga blijkt dat er een tekort was aan manschappen. Deze
manschappen waren waarschijnlijk nodig voor het plan van de Tsaar een landing op de
Ålandseilanden uit te voeren. 376
In de maand juni verscheen een nieuw gezicht op de Russische vloot. De heer Paddon,
voorheen kapitein-ter-zee en ambassadeur te Marokko van de koning van Groot Brittannië.
Paddon ging over in Russische dienst en werd door de Tsaar benoemd tot schout-bij-nacht
van de witte vlag. 377 Hij werd meteen naar Reval gestuurd waar hij samen met generaaladmiraal
Apraksin het bevel ging voeren over de vloot. Zonder Paddon was Scheltinga de
tweede man geweest op de vloot bij Reval. Door de komst van deze Engelsman, schoof
Scheltinga een plaatsje omlaag in de hiërarchie.
De Tsaar vaardigde in juni een edict uit waarbij de schout-bij-nacht Paddon en de
kapiteins-commandeur Scheltinga en Sivers opdracht kregen om met alle schepen vanuit
Dageroord naar de Finse Scharen te kruisen. Deze missie had twee doelstellingen. Ten eerste
mocht de vijand Reval niet ongezien bereiken en ten tweede moesten de bemanningen van de
schepen getraind worden. Daarna moest koers gezet worden naar Gotland. De Tsaar wist dat
het zeer moeilijk zou zijn om met een dergelijke vloot zo dicht bij de Finse scharen te
koersen. Het was weliswaar mogelijk om de scharen dicht te naderen, maar vanwege
ondieptes en verraderlijk weer was dit niet aan te bevelen. Om deze redenen stelde generaaladmiraal
Apraksin aan de commanderende officieren voor om direct naar Gotland te zeilen.
Bij Gotland zou de troepenmacht aan land gezet worden. 378 Schijnbaar had de Tsaar zijn
aanvankelijke plan om een landing op de Ålandseilanden te ondernemen laten vallen en
besloten om eerst Gotland te veroveren. De strategische beweegreden hiervoor zou kunnen
zijn dat Gotland door haar centrale positie de sleutel tot de heerschappij over de Oostzee was.
Door dit eiland te veroveren konden de Russen de Oostzee beheersen.
Schout-bij-nacht Paddon was van mening dat het bevel van de Tsaar zeker gevaarlijk
was, maar niet ondoenlijk. Waarschijnlijk wilde Paddon zijn grootsheid aan de Tsaar doen
blijken. Volgens Paddon was de Zweedse vloot op dat moment nergens te bekennen. Gotland
was niet ver, dus het plan van de Tsaar kon volgens Paddon gewoon doorgaan. 379
Kapitein-commandeur Scheltinga was het niet eens met het plan van de Tsaar. Om te
gaan kruisen met de gehele vloot nabij Dageroord was onverantwoordelijk. Daarom stemde
374
RGVAMF Fond 234, inv. 1, zaak 29; brief van prins Mensjikov aan Cruys ( St. Petersburg 30 april 1717)
170.
375
De Bie, 3 mei 1717 St. Petersburg ordinaris, ARA 346 toegang 1.01.04 inv. nr. 7368I. 538.
376
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 147; Zee en landmilitie present op de schepen in het tweede eskader onder
kapitein-commandeur Scheltinga (Aktum op het schip Marlburgh ten anker voor Reval 16 mei 1717) 49. Zie
bijlage XVII.
377
De Bie, 18 juni 1717 ordinaris, ARA 353 toegang 1.01.04 inv. nr. 7368I. 550.
378
No. 1633; Suggestie van graaf Apraksin aan Schout-bij-nacht Paddon en kapiteins-commandeur Scheltinga
en Sivers (getekend op het schip De Moskou nabij Nargen 21 juni 1717), Bronnen behelzende de geschiedenis
van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 226.
379
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 138; Brief van Paddon aan Apraksin (op ’t schip De Sleutelburg 22 juni
1717) 167.
70

hij in met het plan van admiraal Apraksin. Apraksin wilde direct doorzeilen naar Gotland en
een landing ondernemen, zodat de Tsaar zijn plan om tussen Dageroord en de Finse scharen te
kruisen zou vergeten 380
Kapitein-commandeur Sivers was evenals Scheltinga van mening dat het zeer
gevaarlijk was om met zo veel zware schepen nabij de Finse scharen te varen. Daarom was
het beter om tussen Odensholm, Rogerwijk en Hangö te varen. Ook zouden 4 schepen vooruit
gestuurd moeten worden om de vloot in geval van gevaar te signaleren. De rest van de vloot
kon dan volgen en de orders van de Tsaar opvolgen. Als de Tsaar het te doen was om het
bekwamen van de manschappen in het zeilen konden de schepen ook gewoon tussen het
eiland Nargen en Rogerwijk varen. Bij Nargen was een goede haven voor handen zodat
schepen daar altijd voor onderhoud terecht konden. Sivers stelde verder voor om twee
schepen en het fregat De Samson te laten verkennen tussen Gotland en de kusten van
Koerland. Generaal-admiraal Apraksin probeerde het plan om meteen naar Gotland te zeilen
buiten de Tsaar om te organiseren. Dat bleek uit de reactie van kapitein-commandeur Sivers
die hem schreef dat het niet verstandig was dit te doen zonder een positieve order van de
Tsaar. 381
Of de Tsaar uiteindelijk om toestemming werd gevraagd om meteen door te zeilen
naar Gotland wordt niet duidelijk, maar lijkt waarschijnlijk. Op 13 juli schreef kapiteincommandeur
Scheltinga een brief aan Apraksin over de situatie op het eiland Gotland. Uit de
verhoring van twee Zweedse gevangenen bleek dat het eiland slecht voorzien was van
batterijen en vestingen. Daarom vroeg Scheltinga om met de vloot nog een aantal dagen nabij
Gotland te blijven koersen om te kijken of verdere veroveringen mogelijk waren. 382 Op dat
moment was er al een kleinschalige landing ondernomen. Kapitein-commandeur Sivers was
het eens met Scheltinga dat de vloot nog wel een paar dagen nabij Ostergarden, aan de
noordoost zijde van Gotland, kon verblijven. Daarvoor was het wel aanbevelenswaardig een
kruiser op verkenning uit te sturen, zodat vijandelijke schepen vroegtijdig waargenomen
konden worden. 383
Het grootste deel van de vloot ging voor anker bij Ostergarden en zette een grote
hoeveel soldaten aan land. Waarschijnlijk op aanbeveling van kapitein-commandeur Sivers
werden door admiraal Apraksin De Portsmouth onder bevel van kapitein Eekhof en De
Samson onder kapitein Deane ter verkenning naar Slitehamn gestuurd om de vijand in de
gaten te houden. Slitehamn lag ongeveer 6 mijl van Ostergarden. 384 De kapiteins Deane en
Eeckhof losten een paar schoten op een vijandelijke batterij om de vuurkracht van de vijand te
bepalen. Toen de Zweden op het eiland massaal het vuur openden vluchtten de twee kapiteins
terug naar de vloot. De vloot bleef nog zes dagen bij Ostergarden. Er werden kruisers om de
noord- en zuidpunt van het eiland gestuurd om de vloot te waarschuwen indien de Zweedse
vloot zou verschijnen. 385
380
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 138; Brief van Scheltinga Apraksin (op ’t schip De Marlburgh onder
Nargen 22 juni 1717) 168.
381
No. 1636; Brief van Sivers aan graaf Apraksin (getekend op het schip de Moskou ten anker onder Nargen 22
juni 1717), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St.
Petersburg 1865) 228. Zie ook; RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 138; Brief van Sivers aan Apraksin (op ’t schip
Moskou ten anker onder Nargen 22 juni 1717) 171.
382
No. 1647; Brief van Scheltinga aan graaf Apraksin (getekend op het schip de Marlburgh nabij Ostergarden
13 juli 1717o.s.), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken
(St. Petersburg 1865) 233. Zie ook; RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 138; Brief van Scheltinga aan Apraksin
(getekend op het schip de Marlburgh nabij Ostergarden 13 juli 1717) 186.
383
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 138; Brief van Sivers aan Apraksin (getekend op het schip De Moskou ten
anker onder Ostergarden 13 juli 1717) 188.
384 e
Sliteham is hoogstwaarschijnlijk de 18 eeuwse benaming voor het eiland voor de kust bij het plaatsje Slite.
385
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 54.
71

Er werd verder geen aanval meer op de Zweden ondernomen. Over de achterliggende
reden valt alleen maar te gissen. Misschien dat Gotland te dicht bij Stockholm lag en dat Peter
bang was dat de Russische troepen en marine eenvoudig geïsoleerd konden worden. In ieder
geval werd een grote hoeveelheid vee ingeslagen. De Zweedse huizen bij Ostergarden werden
door de Russen intact gelaten. Wel werd nog een Zweedse snauw met 16 stukken geschut
door kapitein Van Hooft opgebracht. Eind augustus zette de vloot koers richting Reval. Bij
Reval streek generaal-admiraal Apraksin zijn vlag en gaf het bevel over aan de schout-bijnacht
Paddon. Deze kreeg de opdracht om de vloot te bekwamen in linievaren. Deze oefening
eindigde in verwarring en conflicten. 386
In september voer Paddon met 11 linieschepen naar Kotlin om daar de winter door te
brengen. Kapitein-commandeur Scheltinga kreeg daar orders van Paddon om onder zijn bevel
een aantal bemanningsleden meer loon te geven en te promoveren. De opperofficieren
moesten zich plaatsen onder het commando van de oudste zeeofficier en de onderofficieren
kwamen onder het bevel van majoor Tjornisjef. Daarnaast kreeg Scheltinga de opdracht om
het bevel van het schip De Marlburgh over te dragen aan Cornelis Cruys. De vice-admiraal
had sinds het proces niet meer actief deelgenomen aan missies op zee en was na zijn
terugkomst uit Kazan vooral belast met de uitrusting van de vloot. Paddon was waarschijnlijk
niet op de hoogte van de twisten die in het verleden waren ontstaan tussen Scheltinga en
Cruys. 387
Al gauw ontstonden er problemen. Schout-bij-nacht Paddon had geen zin om zich
bezig te houden met de triviale onderhoudswerkzaamheden van de vloot. Hij vertrok in
oktober naar St. Petersburg. Na het vertrek van Paddon kwam vice-admiraal Cruys naar
Kotlin om de vloot te inspecteren. Veel schepen waren nog niet afgeladen en van hun tuigage
ontdaan. Dit was noodzakelijk omdat de winterkou de schepen erg veel schade kon
toebrengen. Volgens Cruys moest Apraksin orders geven om kapitein-luitenants en luitenants
op de schepen te verdelen voor deze taak. Op dat moment waren alleen kapitein Lane en 2
luitenants aanwezig. Paddon had aan Cruys geschreven dat hij dit volk niet wilde geven
zonder een directe order van de Tsaar. Kapitein-commandeur Scheltinga wilde op zijn beurt
geen mensen verlenen voor de werkzaamheden zonder bevel van Paddon. 388
Of Cruys op de hoogte was van de orders van Paddon aan Scheltinga is niet duidelijk.
Uit een brief van Scheltinga bleek dat Cruys de touwtjes in eigen handen wilde houden en al
het zeevolk onder zijn commando probeerde te plaatsen. Scheltinga schreef dat hij daartoe
geen order had gekregen. Volgens het bevel van Paddon had Scheltinga alle opperofficieren
onder zijn commando gesteld, omdat hij de oudste officier was. De onderofficieren stonden
onder het bevel van majoor Tjornisjef. Scheltinga moest het bevel over het schip De
Marlburgh overdragen aan Cruys. Dit was weliswaar een commandoschip, maar daar viel
niet uit af te leiden dat Scheltinga zich onder bevel van Cruys moest plaatsen. 389
Hoe deze situatie precies werd opgelost is niet duidelijk. Op 12 november 1717
schreef resident De Bie aan Haar Hoog Mogenden dat de Tsaar kapitein-commandeur
Scheltinga had gepromoveerd tot schout-bij-nacht van de rode vlag. Daarnaast was kapitein
Van Hooft, omdat hij een Zweedse kaper had genomen tot kapitein-commandeur benoemt. 390
Volgens de manuscripten van Bridge was deze promotie van Scheltinga onderhevig aan
speculatie. Alle zeeofficieren zouden op de hoogte zijn van de magere successen die
386
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 54. RGVAMF Fond 233, in. 1, zaak 147; A list of the line of battle
(onderdeel van een brief van paddon aan Apraksin 18 oktober 1717) 29. Zie bijlage XVIII.
387
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 147; Brief van Paddon aan Scheltinga (Ritzaard 18 oktober 1717) 31.
388
No. 1689; Brief van Cruys aan Apraksin (Kotlin 20 oktober 1717o.s.), Bronnen behelzende de geschiedenis
van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 251.
389
RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 147; brief van Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 20 oktober 1717) 50.
390
De Bie 12 november 1717 ordinaris, ARA 595 toegang 1.01.04 inv. nr. 7368I. 595.
72

Scheltinga tijdens zijn wervingsacties in de Republiek had geboekt. Daarnaast was Scheltinga
door de beroerte aan een kant verlamd geraakt. De manuscripten verhalen dat de Tsaar
Scheltinga tot schout-bij-nacht benoemde omdat hij dacht dat hij toch niet lang meer zou
leven en hem daarom de eer schonk om als schout-bij-nacht te overlijden. 391
Over onvrede van medeofficieren over de promotie van Scheltinga blijkt verder niets.
Scheltinga was volgens zijn eigen schrijven weer redelijk hersteld van de beroerte en had de
missie van de afgelopen zomer zonder problemen volbracht. Het was niet ongebruikelijk voor
de Tsaar om iemand die al vele jaren in dienst was te promoveren. De Tsaar kwam pas terug
uit de Republiek en had een aantal nieuwe officieren gerekruteerd. Het kan zijn dat de Tsaar
iemand met verstand van zaken nodig had, om leiding te geven aan de nieuwe rekruten.
Scheltinga was in de Russische marine opgeklommen van kapitein tot schout-bij-nacht en zal
daardoor een grote doses ervaring hebben gehad. Terwijl iemand als Cruys in de Republiek
door Peter van equipage meester tot vice-admiraal was benoemd en dus niet het hele traject
had doorlopen. Cruys was dan ook niet zozeer een zeeman als wel een organisator. Scheltinga
daarentegen kan gekarakteriseerd worden als echte zeeman.
391 C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 57.
73

Operaties in 1718
Gedurende het jaar 1718 werden geen grote missies
ondernomen. Vanaf maart werden onderhandelingen met
Zweden gevoerd tijdens een conferentie op de
Ålandseilanden. 392 Afgezien van de vredesbesprekingen
werd de Russische vloot bij Reval en St. Petersburg als
gewoonlijk in gereedheid gebracht. De kruisers bij Reval
kregen orders de zee op te gaan zodra het ijs begon te
smelten. Het eskader dat bij Reval lag, moest de
vijandelijke kusten in de gaten houden en de handel met
Zweden belemmeren. Verder werd de vloot bij St.
Petersburg in gereedheid gebracht om naar Reval te
zeilen. 393
In de winter en het voorjaar van1718 liet Scheltinga weinig
van zich horen. Het kan zijn dat Scheltinga vanwege zijn promotie tot schout-bij-nacht, het
wat rustiger aan kon gaan doen. Waarschijnlijk kampte hij met de fysieke gevolgen van de
beroerte die hij in 1716 had gehad. Gedurende de winter ontfermde hij zich waarschijnlijk
samen met Cornelis Cruys over de uitrusting en bevoorrading van de vloot. Het laatste bericht
van schout-bij-nacht Scheltinga is geschreven op 10 mei 1718. Scheltinga vermeldde dat het
schip De Poltava was aangekomen. Hij wachtte op orders van Apraksin wat er moest
gebeuren met het schip. 394
Op 15 juni had Scheltinga orders van schout-bij-nacht Paddon gekregen voor de vloot
bij Kotlin. Na de bevelen waren uitgedeeld nuttigde Scheltinga samen met een aantal
officieren het avonddiner. Kort daarna was hij bewusteloos geraakt. De dokters hadden geen
hoop meer voor de schout-bij-nacht. Kapitein Sam Armitage die getuige was van het
gebeuren, zou de commanderende kapitein Van Gent op de hoogte stellen. 395 Kapitein Van
Gent schreef aan Apraksin dat Scheltinga een zware beroerte had gehad, net als twee jaar
geleden toen de vloot terug voer vanuit Kopenhagen. Van Gent zou zolang de taken van
Scheltinga waarnemen. 396
De Engelse kapitein-commandeur Gordon, schreef dat hij in de ochtend van 17 juni
naar het schip De Marlburgh was gegaan om te kijken hoe het met schout-bij-nacht Scheltinga
was. Volgens de brief van Gordon was hij toen al buiten bewustzijn. Gordon had daarna
algemeen sein gegeven aan de kapiteins van de vloot om orders van hem aan te nemen.
Gordon wekte de indruk dat hij was aangewezen om een oogje in het zeil te houden. Indien
Scheltinga niet in staat was zijn functie uit te oefenen zou Gordon het commando over nemen.
Waarschijnlijk ging het al een tijd niet zo goed meer met de schout-bij-nacht. 397
Linieschip Poltava
Op 19 juni schreef kapitein Gordon aan Apraksin dat het dode lichaam van de schoutbij-nacht
Scheltinga op het schip De Marlburgh lag. Volgens orders van de Tsaar zou het
lichaam daar blijven tot maandag of dinsdag. Tijdens de uittocht werden de kleuren van de
392 R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 186.
393 C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 58.
394 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 163; brief van Scheltinga aan Apraksin (Ritzaard 10 mei 1718) 46.
395 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 163; brief van Armitage aan Apraksin (Aktum op het schip De Marlburgh
ten anker voor Kroonslot 16 juni 1718) 686.
396 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 163; brief van Van Gent aan Apraksin (Aktum op het schip De Sint
Michael ten anker voor Kroonslot 16 juni 1718) 663.
397 RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 163; brief van Gordon aan Apraksin (op het schip De Katherina 17 juni
1718) 152.
74

vloot gehesen om de overleden schout-bij-nacht de laatste eer te bewijzen. 398 Volgens de
Nederlandse historicus Jacobus Scheltema stierf de schout-bij-nacht in de bloei des levens. De
Tsaar zou aan zijn nagedachtenis de grootste eer hebben bewezen en hem hebben begraven in
de kerk van het St. Alexander Nevski klooster. 399 Tijdens een bezoek aan het klooster bleek
echter niets van een graf van de schout-bij-nacht. In een artikel over de dynastie van de
familie Scheltinga staat dat de schout-bij-nacht in juli overleed en op het eiland Kotlin werd
begraven. Er werd een ceremonie gehouden waarbij de Tsaar, een aantal ministers en
vlagofficieren Scheltinga de laatste eer bewezen. 400 Dat de laatste rustplaats van Scheltinga
zich zou bevinden op het eiland Kotlin wordt bevestigd in de Morskoi Spisok. 401
De afwezigheid van bronnen in het marinearchief die handelen over de begrafenis van
schout-bij-nacht Scheltinga is moeilijk te verklaren. Het kan zijn dat veel officieren de dood
van Scheltinga al lang verwachtten en er dus niet van opkeken. Daarnaast zal het feit dat de
vloot net op het punt stond om naar Reval te vertrekken van invloed zijn geweest. Vanwege
de dood van Tsarevitsj Alexej in het voorjaar van 1718 had de Tsaar waarschijnlijk niet veel
aandacht voor een overleden marineofficier. In de brieven van resident De Bie is niets te
vinden over de dood van Scheltinga. Dat is opmerkenswaardig omdat de gezant doorgaans
melding maakte van begrafenissen van vlootofficieren. De Bie schreef uitvoerig over de dood
van Tsarevitsj Alexej, zodat het waarschijnlijk is dat deze kwestie de dood van Scheltinga
overschaduwde.
Na de dood van schout-bij-nacht Scheltinga vertrok de vloot via Reval naar Hangö.
Aldaar werd de vloot in tweeën verdeeld. Een eskader onder bevel van kapitein-commandeur
Saunders voer richting de monding van de Finse golf en veroverde 28 Zweedse
handelsschepen alvorens koers werd gezet naar Reval. De Tsaar hield zich op dat moment
bezig met de training van een galeienvloot bij Biörko. In september keerde de Tsaar met de
rest van de vloot terug naar St. Petersburg om te overwinteren. 402
In de winter van het jaar 1718 stierf na een korte carrière op de Russische vloot de
schout-bij-nacht Paddon. Het gebrek aan commanderende officieren werd opgelost door een
aantal officieren te promoveren. Kapitein-commandeur Sivers werd schout-bij-nacht van de
blauwe vlag en kapitein-commandeur Gordon schout-bij-nacht van de rode vlag. Prins
Mensjikov verkreeg de rang van schout-bij-nacht van de witte vlag. 403
De vrede in zicht
De vredesonderhandelingen op de Ålandseilanden waren op niets uitgelopen. Voor Karel XII
was de conferentie slechts een middel om tijd te rekken om zijn oorlogsplannen in
Noorwegen te verwezenlijken. Het noodlot sloeg echter toe. Tijdens de belegering van de stad
Frederikstad werd Karel XII geraakt door een kogel en liet het leven. Peter I bleef zijn
oorlogsinspanningen voortzetten en ondernam een grootscheepse aanval op de kust van
Zweden. Tegelijkertijd werden er op zee overwinningen behaald. Het Zweedse linieschip
Wachtmeister werd opgebracht. Deze oorlogsinspanningen werden door Groot Brittannië met
argusogen gevolgd. De oorlog had een desastreus effect op de Oostzeehandel. Om deze reden
werd admiraal Norris in 1720 met een geduchte zeemacht van 21 linieschepen en 10 fregatten
398
Fond 233, inv. 1, zaak 163; brief van Gordon aan Apraksin (op het schip De Katherina 19 juni 1718) 155.
399
J. Scheltema, Rusland en de Nederlanden beschouwt in derzelver Wederkeerige Betrekkingen VI (’s
Gravenhage 1817)318-319.
400
V. Burkin, Van schout-bij-nacht tot admiraal van de rode vlag. Zes generaties van de maritieme dynastie
Scheltinga in; Morskoi gazeta (29 juni 1996)
401
Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885) 420, 421.
402
R.C. Anderson, Naval Wars in the Baltic (Londen 1910) 186.
403
C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (Londen 1898-9) 61.
75

de Oostzee opgestuurd om de Russen tot vrede te dwingen. Vanwege allerlei interne zaken
was Groot Brittanië niet in staat om echt een vuist tegen de Russen te maken. 404
De nieuwe Zweedse Koning Frederick zag in dat een oorlog tegen Rusland zonder de
steun van Groot Brittanië een verloren zaak was en liet Tsaar Peter weten dat hij bereid was
tot een hervatting van de vredesonderhandelingen. Aanvankelijk liepen de onderhandelingen
moeizaam omdat Tsaar Peter Lijfland niet aan de Zweden wilde afstaan. Na een sterk staaltje
Russisch militair vertoon op de Zweedse kust, was Frederick echter ook bereid om Lijfland
aan de Tsaar af te staan. Op 10 september werd de vrede van Nystad ondertekend en kwam er
einde aan de grote Noordse Oorlog. 405
Nabeschouwing
Wybrandt Scheltinga zou het einde van de grote Noordse Oorlog niet meer meemaken.
Scheltinga liet twee zoons na. De oudste was Peter Scheltinga, hij zou uiteindelijk opklimmen
tot kolonel in het landleger. 406 De jongste zoon was Alexander. In het boek van Gerhard
Friedrich Müller, ‘Behring’s Voyages’ wordt vermeldt dat Alexander Schelting de onwettige
zoon was van de Hollandse schout-bij-nacht Petrovski. 407
Na de dood van Wybrandt nam kapitein Pieter Bens de verantwoordelijkheid over de
jonge Alexander op zich. Pieter Bens had vele jaren onder het commando van Wybrandt
gediend en waren dus geen onbekenden van elkaar. Waarschijnlijk werd Pieter in Russische
kringen Petrovski genoemd. Alexander wilde net als zijn vader op de vloot werken. Om deze
reden ging hij bij zijn stiefvader, kapitein Bens in de leer. Op 13 jarige leeftijd werd
Alexander onderofficier.
Alexander nam deel aan de Kamchatka expedities onder leiding van kapitein Bering.
Deze kapitein Bering had in 1714 zitting gehad in de krijgsraad toen Wybrandt werd
veroordeeld om tot jongste kapitein te dienen. Tijdens de expedities werd een groot deel van
de kusten bij Ochotsk en de Kurilische eilanden in kaart gebracht. In 1745 keerde luitenant
Scheltinga terug in St. Petersburg. De moeder van Alexander wilde graag dat haar zoon een
hoge positie zou verkrijgen bij de marine. Om deze reden stuurde ze een petitie naar het
admiraliteitscollege om Alexander tot kapitein te benoemen, uit respect voor zijn vader en
stiefvader. Het college ging echter niet akkoord en Alexander bleef vooralsnog luitenant. Pas
in 1760 promoveerde hij tot kapitein 2 e rang. In 1780 zou Alexander Scheltinga net als zijn
vader als schout-bij-nacht overlijden.
In maart 1962 zou Joeri Scheltinga als laatste van zijn dynastie overlijden als admiraal
van de rode vlag. Daarmee had de familie Scheltinga gedurende 259 jaar 8 marine officieren
geleverd en aan de voet gestaan van de opbouw van de Russische vloot. 408 Toen Wybrandt
Scheltinga in 1704 in St. Petersburg aankwam wist hij niet dat hij de stamvader van een
dynastie zou worden. Naast Wybrandt kwamen echter vele Nederlanders naar Rusland. Velen
van hun stichtten dynastieën die tot ver in de 20 e eeuw zouden voortbestaan. Toekomstige
studie naar hun leven zal wellicht meer kunnen vertellen over de integratie van de
Nederlanders in de Russische samenleving.
404 R. Massie, Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland 1672-1725 (Amsterdam 1985) 659, 660.
405 Wittram, R., Peter I, Czar und Kaiser II (Göttingen 1964)462.
406 V. Burkin, Van schout-bij-nacht tot admiraal van de rode vlag. Zes generaties van de maritieme dynastie
Scheltinga in; Morskoi gazeta (29 juni 1996).
407 G.H. Müller, Bering’s voyages. The Reports from Russia (Fairbanks 1985) 171.
408 V. Burkin, Van schout-bij-nacht tot admiraal van de rode vlag. Zes generaties van de maritieme dynastie
Scheltinga in; Morskoi gazeta (29 juni 1996). T.P. Mazur, Nautische Dynastie Scheltinga in dienst van Rusland
(St. Petersburg 2000). Zie ook; Morskoi spisok 12. 307-308, Morskoi Spisok V 352-355, Morskoi Spisok II 485-
487.
76

Conclusie
De rede van Kroonstadt/Kotlin
Tijdens de Grote Ambassade in 1697 kwam Tsaar Peter de Grote naar de Republiek om steun
te werven in de strijd tegen de Turken en o.a. ook bekwame vaklui te vinden om een
Russische vloot op te bouwen. Aanvankelijk wilde Tsaar Peter via de Zwarte Zee de toegang
tot de Middellandse Zee verkrijgen maar door tegenstand van de Turken mislukte dit streven.
Hierop wendde de Tsaar zijn blik naar het noorden. Door een haven aan de Oostzee te creëren
kon Rusland toetreden tot het handelsnetwerk van het westen waardoor Rusland uit haar
isolement kon geraken. Aan het begin van de grote Noordse Oorlog veroverden de Russen
een groot gedeelte van Ingermanland op de Zweden. In 1703 stichtte Tsaar Peter de stad St.
Petersburg. Deze stad zou de grootste havenstad van Rusland worden. Om de nieuw
veroverde gebieden te kunnen behouden moest een sterke vloot gecreëerd worden. De Tsaar
richtte opnieuw zijn blik op de Republiek.
De vice-admiraal Cornelis Cruys, zelf in 1697 in de Republiek geworven, werd in
1703 naar de Republiek gestuurd om zeelui en vaklieden te werven. Een van de rekruten die
in Russische dienst trad was Wybrandt Scheltinga. In 1704 arriveerde hij in Sint Petersburg
waar hij als kapitein op de Russische vloot werd gestationeerd. Toen de fortificatiewerken op
Kotlin tot een zekere staat waren gebracht werden voorzichtig aan enkele Russische schepen
te water gelaten. Tijdens de eerste jaren diende de vloot vooral ter ondersteuning van het
landleger. Het Russische leger onder bevel van Apraksin was verantwoordelijk voor de
veroveringen rond de Finse golf. In die periode voerde kapitein Scheltinga het bevel over een
klein eskader en had verscheidene andere kapiteins onder zijn commando. Zweedse eskaders
vertoonden zich regelmatig in de Finse golf. Aanvallen werden afgeslagen door de
verdedigingswerken op en rond het eiland Kotlin. De Russische vloot was op dat moment nog
niet sterk genoeg om de Zweden op zee te trotseren. Bij Kotlin en St. Petersburg werd met
man en macht gewerkt aan de opbouw van de vloot.
Dit alles veranderde na de slag bij Poltava, toen het Zweedse leger een vernietigende
nederlaag had gelegen. De Zweedse bezittingen in en rond het Balticum werden beschermd
door kleine garnizoenen en een vloot. Nu de dreiging van het leger van Karel XII bij Poltava
was weggenomen, lag het Balticum voor de Russen open. In 1710 veroverden de Russen
achtereenvolgens Viborg, Riga en Reval. Geheel Lijfland en Letland viel nu feitelijk onder
het gezag van de Tsaar. Nu de Tsaar een aantal kuststeden bezat won de vloot aan
belangrijkheid om aanvallen van de nog steeds machtige Zweedse vloot af te slaan.
Vooralsnog werden echter nog geen gewaagde acties tegen de Zweedse vloot ondernomen. In
1710 verkreeg kapitein Scheltinga een promotie tot eerste-klas kapitein vanwege zijn trouwe
dienst aan Rusland.
In de herfst van het jaar 1710 werd een groot aantal zeeofficieren op bevel van de
Tsaar in Woronezj ontboden vanwege de hervatting van de oorlog tegen de Turken. Viceadmiraal
Cornelis Cruys en kapitein Scheltinga kregen de opdracht om de sterk
77

verwaarloosde Zwarte Zeevloot op orde te brengen. Kapitein Scheltinga werd gestationeerd in
Taganrog waar hij toezag op de reparatie en uitrusting van een eskader schepen. Er werden
plannen gemaakt om een aanval vanuit zee op Constantinopel te ondernemen. Helaas werden
de landtroepen van de Tsaar bij de rivier De Pruth vernietigend verslagen door de Turken.
Met het vredesverdrag dat in 1711 gesloten werd vielen de Zwarte Zee en de Zee van Azov
weer in Turkse handen. Alle scheepswerven in Taganrog en Woronezj moesten worden
gesloopt. Omdat de Tsaar besloten had de Turken op het land te bevechten kreeg de Zwarte
Zeevloot geen kans om zich te bewijzen. Wellicht was de uitkomst van de oorlog tegen de
Turken anders geweest indien de Tsaar zijn vloot meer belang had toegekend. In ieder geval
had de Tsaar had nu wel zijn handen vrij om zich te wijden aan de oorlog tegen Zweden. In
augustus 1711 vertrokken grote groepen zeeofficieren naar St. Petersburg. Zo ook kapitein
Scheltinga.
Gedurende de jaren 1712 en 1713 werden vele bevoorradingsmissies op de nieuw
verworven kustplaatsen ondernomen. In 1712 voerde kapitein Scheltinga het bevel over een
bevoorradingsmissie op Viborg. Na afloop van deze missie werd Scheltinga door de Tsaar tot
kapitein-commandeur bevorderd en kreeg het bevel over een eskader van 17 brigantijnen. In
juli werd een groot gedeelte van de vloot ter verkenning uitgestuurd. De 24 e werd een
Zweedse eskader van drie schepen waargenomen nabij de kaap Krasna Gorka. Het lukte viceadmiraal
Cruys niet om de 3 Zweedse schepen in te halen. De Russische vloot voer nog
binnen het rif en zij moest laveren om naar buiten te komen. Uiteindelijk waren 3 Russische
schepen de vijand dicht genaderd maar slaagden er niet in haar te overmeesteren. De
achterliggende reden moet gezocht worden in de vrees voor een Zweedse vloot die zich in de
buurt zou ophouden. Aan de andere kant waren volgens vele getuigenverklaringen de 3
Zweedse schepen te ver verwijderd van de Russische vloot.
In augustus lukte het kapitein-commandeur Scheltinga en schout-bij-nacht De Bozzis
om een aantal Zweedse schepen voor de kust van Narva te overmeesteren. Dit waren de eerste
overwinningen van de Russische vloot. Eind oktober voer de vloot naar het eiland Kotlin om
daar te overwinteren.
In 1713 had Tsaar Peter zijn zinnen op de Finse kust gezet. In april vertrok een grote
vloot naar Helsingfors. Zonder veel problemen werd de stad overmeesterd. Opvallend is dat
tijdens deze missie geen linieschepen werden ingezet. Strategisch gezien was dit een logische
keuze. Een galeienvloot was veel beter uitgerust om een kustplaats te veroveren. Deze
schepen waren goedkoop te bouwen en konden grote groepen soldaten aan land zetten.
Daarnaast was een galei niet louter afhankelijk van de wind doordat het was uitgerust met
roeiriemen. Linieschepen waren veel groter en vormden bij windstilte een makkelijk doelwit
voor vijandelijke batterijen aan de kust. Dit type schepen was geschikt om het gevecht aan te
gaan op volle zee tegen andere oorlogsschepen.
Terwijl Helsingfors werd overmeesterd voeren vice-admiraal Cruys en kapiteincommandeur
Scheltinga met de linieschepen naar Reval om een aantal aangekochte schepen
op te halen. Bij Hoogland werd een Zweeds eskader van 3 schepen waargenomen. Viceadmiraal
Cruys besloot de aanval in te zetten. Nadat het schip De Wijburg van kapiteincommandeur
Scheltinga de vijand dicht was genaderd liep zij aan de grond. Kort daarna
onderging het schip van de vice-admiraal hetzelfde lot. Door onduidelijke signalen van Cruys
brak de rest van de Russische vloot de aanval af. De drie Zweedse schepen ontkwamen.
Hierop zette de Russische vloot koers naar Reval.
Ongeveer tegelijkertijd beging de Griekse schout-bij-nacht De Bozzis een grote
vergissing door 5 Hollandse transportschepen bij Helsingfors in de brand te steken.
Waarschijnlijk om de aandacht van zijn fout af te leiden diende hij een aanklacht in tegen het
handelen van vice-admiraal Cruys, omdat hij in 1712 niet in staat was geweest 3 Zweedse
schepen te overmeesteren. Tijdens de wintermaanden van 1713 werd een proces
aangespannen tegen vice-admiraal Cornelis Cruys. Daarnaast werden alle commanderende
78

officieren ter verantwoording geroepen over het erbarmelijke verloop van de aanval op 3
Zweedse schepen bij Hoogland in 1713. In een proces van 750 pagina’s legden alle betrokken
zeeofficieren getuigenissen af over het gebeuren in 1712 en 1713. De Bozzis had Cruys
aangeklaagd als hoofdverantwoordelijke voor het falen van de missie in 1712, en officieren te
hebben aangespoord om Russische dienst te verlaten. Bovendien was hij op de hoogte
geweest van correspondentie van Finse boeren met de vijand om Zweedse gevangenen te
helpen ontsnappen. Van deze laatste twee aanklachten werd Cruys vrijgesproken. De
krijgsraad achtte deze beschuldigingen ongefundeerd. Aan het laten ontsnappen van de drie
vijandelijke schepen werd Cruys wel schuldig bevonden.
De vice-admiraal werd veroordeeld voor het laten ontsnappen van de 3 Zweedse
schepen in 1713. Toen het schip van kapitein-commandeur Scheltinga en vervolgens dat van
Cruys aan de grond liep, had de vice-admiraal over moeten gaan op een ander schip en alsnog
proberen de Zweden te overmeesteren. Waarschijnlijk begreep Cruys dat hij niet vrij te
pleiten was van deze aanklachten. Hij probeerde de schuld op de kapiteins-commandeur
Scheltinga en Rees te schuiven. Tijdens de verhoren bleek dat kapitein-commandeur
Scheltinga het meest zijn best had gedaan om de 3 Zweedse schepen te overmeesteren. Omdat
hij echter lang de vijand had beschoten zonder haar proberen te enteren werd hij uiteindelijk
gedegradeerd om tot jongste kapitein te dienen. Rees en Cruys werden veroordeeld tot de
doodstraf. Gelukkig voor hen zette de Tsaar dit om in een verbanning. Hoewel de Tsaar veel
te weinig officieren voor de vloot had, vond hij het nodig een aantal te veroordelen. Of het
proces een complot was van Russische officieren die jaloers waren omdat buitenlanders de
hoge posities op vloot bekleedden is onwaarschijnlijk. De krijgsraad zelf bestond namelijk
grotendeels uit buitenlanders.
Naar mijn mening is het incident van de verbranding van de 5 Hollandse schepen van
invloed geweest op het proces. De Nederlandse resident Jacob de Bie probeerde zo goed als
hij kon op te komen voor de belangen van de getroffen Hollandse schippers. De Tsaar kreeg
nogal wat kritiek uit de Repbliek te voorduren omdat hij deze schippers geen
schadevergoeding wilde geven. Aangezien De Bozzis hoofdverantwoordelijke was voor de
slachting van de Hollandse schippers, zou kunnen zijn dat het De Bozzis te heet onder de
voeten werd. Jacob de Bie bleef immers aandringen op schadevergoeding voor de vijf
verbrande schepen. Door Cruys aan te klagen kon De Bozzis de aandacht die op hem werd
gevestigd af leiden en aan eventuele vervolging ontkomen. Aan de andere kant kan het proces
ook een complot zijn geweest om de vice-admiraal van zijn positie te stoten. Hoewel de viceadmiraal
een bekwaam organisator was bleek hij niet bijzonder geschikt om het bevel te
voeren tijdens missies op zee. Tsaar Peter had een zondebok nodig om de geloofwaardigheid
van zijn beleid kracht bij te zetten. De Tsaar had Cruys immers zowel in 1712 als in 1713 de
opdracht gegeven zeer voorzichtig te handelen.
Hoe het ook zij, na de verbanning van Rees en Cruys werd Scheltinga al snel weer in
zijn vorige rang hersteld. De Tsaar begreep dat het niet slim was om hoge officieren van de
vloot weg te sturen terwijl er een enorm tekort was aan commanderende officieren. Kapiteincommandeur
Scheltinga kreeg de verantwoordelijkheid over de uitrusting van de vloot bij
Kotlin. In juni vertrok generaal-admiraal Apraksin met de galeienvloot naar de Finse kust. De
kapiteins-commandeur Scheltinga en Sivers en de Tsaar zetten in mei koers naar Reval om
een aantal nieuwe schepen op te halen. Eind juli verscheen een Zweedse eskader in de baai
van Reval. Toen 7 Russische schepen het achterste schip van de terugtrekkende Zweden
probeerde te overmeesteren, draaide het hele Zweedse eskader bij om de aanval in te zetten.
Toen de Tsaar dat zag gaf hij bevel terug te trekken naar de haven. Waarschijnlijk was het
voor kapitein-commandeur Scheltinga een geluk dat de Tsaar persoonlijk aanwezig was en
het bevel gaf om terug te trekken.
Eind juli vertrok de Tsaar naar Hangö waar generaal-admiraal Apraksin de pas was
afgesneden door 16 Zweedse oorlogsbodems. Kapitein-commandeur Scheltinga kreeg het
79

evel over de vloot bij Reval. Nadat een Zweeds eskader door Russische galeien was
geïsoleerd in een fjord, werd de aanval ingezet. Apraksin stuurde golven galeien op de
vijandelijke linie af totdat de Zweden bezweken. Deze overwinning was voor de Russen van
grote betekenis. Opvallend is dat aan deze slag geen enkel linieschip te pas kwam. De schepen
waarmee de Zweden werden overmeesterd waren galeien. Toen de Zweedse admiraal
Wattrang het schouwspel van verre aanschouwde trok hij de Zweedse vloot terug. Hij wilde
zijn kostbare linieschepen niet verspillen aan de ongewone strijdwijze van de Russen.
Waarom Peter I niet een eskader linieschepen vanuit Reval meenam is onduidelijk. Misschien
dat de Tsaar puur uit strategisch oogpunt de Zweedse vloot met galeien wilde veroveren. De
Zweedse linieschepen zouden een tactisch nadeel hebben als de wind ging liggen. De
Russische galeien konden dan eenvoudig met zo veel mogelijk tegelijk een linieschip
bestormen. In dat opzicht valt deze overwinning te vergelijken met de slag bij Helsingfors in
1713. Indien er wind was geweest hadden de Zweedse schepen de galeien de grond in kunnen
boren om zich daarna terug te trekken. Zonder wind waren de Zweedse schepen een
eenvoudige prooi voor de vele Russische galeien.
De Finse en de Botnische golf zijn door land omsingeld. Om deze reden kon degene
die de heerschappij voerde over het omliggende land eenvoudig grote hoeveelheden galeien
vanuit de kust de zee opsturen. Een dure vloot van linieschepen was op die manier niet altijd
efficiënter dan galleien. De reden dat de Tsaar zoveel tijd besteedde aan het opbouwen van
een linievloot moet gezocht worden in het afschrikeffect daarvan. Toen de Zweden voor een
groot deel waren vertrokken uit de Botnische en Finse golf moest de centrale Oostzee nog
veroverd worden. Hier kwamen de linieschepen van de Tsaar dan ook te pas.
In de herfst van 1715 werd kapitein-commandeur Scheltinga naar de Republiek
gestuurd om een aantal officieren te rekruteren. Aanvankelijk wilde de Tsaar deze missie
geheim houden omdat er in de Republiek formeel een vredesverdrag met Zweden was
getekend. Door de openhartigheid van de Nederlandse resident Jacob de Bie waren de Staten-
Generaal echter al in september op de hoogte van de komst van Scheltinga. Hierop riep de
Tsaar de hulp in van degene die de missie al op voorhand had bekent gemaakt. Peter I was
bang dat nu de Staten-Generaal waren ingelicht, de nieuwe rekruten niet meer naar Rusland
zouden kunnen komen.
Tijdens een diner met baron Sjafirov werd De Bie gevraagd om via zijn connecties in
de Republiek de missie van Scheltinga zo voorspoedig mogelijk te laten verlopen. De Tsaar
zou het toestaan van de werving beschouwen als voorbeeld van de goede vriendschap tussen
hem en de Staten Generaal. De Bie schreef aan Haar Hoog Mogenden dat de Tsaar niet om
toestemming had gevraagd om de Zweden geen gelegenheid te geven daartegen te
protesteren. De problemen lieten niet lang op zich wachten. De Zweedse ambassadesecretaris
Preis had een inlichtingennetwerk opgebouwd in de Republiek. Missieven van talrijke
Nederlandse diplomaten bereikten op deze wijze in kopie Karel XII. Zo ook de brief van De
Bie die was geschreven na het diner met Sjafirov. De Zweden protesteerden meerdere malen
tegen de wervingen van Scheltinga. Haar Hoog Mogenden reageerden hierop door erop te
wijzen dat Zweedse kapers de handel in de Oostzee belemmerden en dat terwijl het vrede
was. Op dat moment was de Staten-Generaal in onderhandeling met Groot Brittannië over het
sturen van een gecombineerde vloot die de handelsschepen moest beschermen.
In ieder geval lukte het Scheltinga met behulp van Johannes van der Burgh de
wervingsacties te voltooien. In het voorjaar van 1716 verzamelden alle Russische schepen die
op dat moment in de Noordzee waren bij de haven van Flekkefjord. Op dat moment koersten
een Engelse en Hollandse vloot richting Kopenhagen. In de buurt van Kopenhagen sloten de
Denen en de Russen zich bij deze vloot aan. De Tsaar wilde dat jaar samen met de Denen een
landing op Skåne ondernemen. Door onderling wantrouwen tussen de Tsaar, Frederick IV en
George I bleef deze landing vooralsnog uit. Terwijl de Hollandse vloot de koopvaarders weer
80

naar huis bracht, zette de Russische vloot koers naar Reval. Tijdens de terugreis kreeg
kapitein-commandeur Scheltinga een beroerte.
Gedurende de winter kampte Scheltinga met de fysieke gevolgen van de beroerte. In
april was hij weer in staat om te werken. In 1717 had de Tsaar het plan gevat om een landing
op Gotland te nemen. Gotland lag centraal in de Oostzee en vormde de sleutel tot de
heerschappij over het Balticum. Op 13 juli voeren de kapiteins-commandeur Scheltinga en
Sivers en schout-bij-nacht Paddon in de buurt van Gotland. Na een kleinschalige landing en
een aantal verkenningsmissies keerde de Russische vloot in september terug naar Reval
zonder dat er zichtbare successen waren geboekt. Waarom Gotland uiteindelijk niet werd
veroverd is niet duidelijk. Misschien dat de aanwezige Zweden teveel een bedreiging
vormden. Daarnaast zal de Zweedse vloot niet ver uit de buurt zijn geweest. Na teruggekeerd
te zijn in St. Petersburg werd Scheltinga gepromoveerd tot schout-bij-nacht van de witte vlag.
Scheltinga kon niet lang genieten van de promotie want in het voorjaar van 1718 overleed de
schout-bij-nacht aan een beroerte.
Door het leven van Wybrandt Scheltinga in het kader van de grote Noordse Oorlog te
bestuderen is een beeld ontstaan over de Russische vloot. Mijn stelling dat de studie naar
vice-admiraal Cruys een te beperkt beeld geeft over het reilen en zeilen van de vloot blijkt dan
ook juist te zijn. Na het proces van 1713 zou de vice-admiraal geen missies meer op zee
uitvoeren. Om deze reden komen we niets te weten over wat de Russische vloot nu precies
deed. Concluderend blijkt dat de Russische vloot –althans de linieschepen- tijdens de grote
Noordse Oorlog niet betrokken was bij grootschalige zeeslagen. Tijdens de zeeslag bij Hangö
speelden de linieschepen geen rol. Als escorte van troepentransporten en handelskonvooien
was de vloot zeer nuttig gebleken. De Russische linieschepen dienden meer ter afschrikking
van de Zweden dan dat zij triomfeerde in grote zeeslagen. In dat opzicht was de nieuwe vloot
dan ook zeer succesvol. Vanaf 1714 konden de Russen zich vrij bewegen over de Oostzee,
zonder al teveel gevaar te lopen van de Zweden.
De vloot van linieschepen was gebouwd door Nederlanders en werd grotendeels
bemand door Nederlanders. In 1697 eindigde de 9-jarige oorlog met Frankrijk en kwamen
vele Nederlandse marineofficieren zonder werk te zitten. Om deze reden zochten zij hun heil
op de Russische marine. Door de creatie van een grote Russische vloot was de Tsaar
uiteindelijk in staat om een groot gedeelte van de kusten rond de Oostzee te bezitten. De
dreiging die uitging van de nieuwe Russische linieschepen bleek genoeg om de Zweedse vloot
uit de buurt te houden van de nieuwe Russische bezittingen.
81

Bronnen
Russisch Staatsarchief van de Marine (RGVAMF)
Fond 176: Kanselarij van de Admiraliteit 1697-1728
Fond 223: Handschriften van Peter de Grote en andere documenten,
overgedragen door de Admiraliteitsraad (collectie).
Fond 233: Kanselarij van generaal-admiraal Apraxin
Fond 234: Kanselarij van vice-admiraal Cornelis Cruys (1698-1727)
Russisch Staatsarchief voor Oude Akten (RGADA)
Fond 329: Brieven 1698-1705.
Fond 50: Brieven van Johannes van der Burgh.
Fond 50: Brieven van kapitein-commandeur Scheltinga.
Rijksarchief Den Haag (ARA)
Liassen Rusland: toegang 1.01.04
Brieven van De Bie: Ordinaris: inventaris 7367
inventaris 7368
Secreet: inventaris 7397
Resolutie van de Staten Generaal: toegang 1.01.03. inventaris 770. 1716
Resolutie van de Staten van Holland: toegang 3.01.04.01. inventaris 5152. 1719
Bronnenpublicaties
• Materiali dlja istoria Roeskavo flota Sankt Pieterboerg v tipografija morskavo
ministerstva, v glavnom admiraltejst I-III (Sint Petersburg 1865/1866). [Bronnen
behelzende de geschiedenis van de Russische vloot I-III, ministerie van maritieme zaken
(St. Petersburg 1865/1866).]
• A.J. Veenendaal, De Briefwisseling van Anthonie Heinsius 1702-1720 Deel II: 1703, Deel
XV: 1 mei 1713-30 april 1714 Rijksgeschiedkundige Publicatiën (RGP) (Den Haag
1996).
• Manuscripten gepubliceerd in:
Bridge, C.A.G. ed., History of the Russian Fleet during the reign of Peter the Great by a
contemporary Englishman (1724) (London 1899).
82

Geraadpleegde literatuur
• Amburger, E., Die Anwerbung auländischer Fachkräfte für die Wirtschaft Rußlands vom
15. Bis ins 19. Jahrhundert (Wiesbaden 1968).
• Anderson, R.C., Naval Wars in the Baltic during the Sailing-Ship epoch 1522-1850
(London 1910).
• Bles, H., Boven, G. ed., Een Maritieme droom. Tsaar Peter de Grote en de Russische
Marine (Amsterdam 1997).
• Burkin V., ‘Van schout-bij-nacht tot admiraal van de rode vlag. Zes generaties maritieme
dynastie Scheltinga’ in; Morskoi gazeta (29 juni 1996). [Burkin V., Ot sjaitbenachta do
krasnovo admirala, sjest pokoleniej morskoi dinastii Sheltingov in; Morskoi gazeta (29
juni 1996).]
• Büchler, H., ‘Admiral Cornelis Cruys und der niederländische Beitrag beim Aufbau der
Russischen Flotte unter Peter I ’, Marineblad 85 (1975).
• Bruijn, J.R., De Admiraliteit van Amsterdam in Rustige Jaren 1713-1715 (Amsterdam
1970).
• Clarke, G.S., Russia’s sea-power past and present or the rise of the Russian Navy
(London 1898).
• Deder, G.J. ed., Tagebuch Peters des Grossen vom jahre 1689 bis zum schlusse dese
Neustadter friedens (Berlin 1773).
• Haan Hettema, De., Van Halmael, Stamboom van den Frieschen, vroegeren en lateren
adel, uit oude en echte bescheiden en aantekeningen en met bijvoeging van de wapens der
onderscheidenen geslachten opgemaakt II (Leeuwarden 1848).
• Hatton, Diplomatic relations between Great Britain and the Dutch Republic 1714-21
(London 1950).
• Horstmeier, C., Van Koningsbrugge, H. ed., Around Peter the Great, three centuries of
Russian-Dutch relations (Groningen 1997).
• Hosmar, J., ‘Cornelis Cruys bouwde Russische vloot op. Amsterdammer in dienst van
Tsaar Peter de Grote’, Ons Amsterdam 26/9 (1974) 258-263.
• Hughes, L., Russia in the age of Peter the Great (London 1998).
• Jonge, de J.C., Geschiedenis van het Nederlandsche Zeewezen III, IV (Haarlem 1860).
• Koningsbrugge van, J.S.A.M., Eén tegen allen, allen tegen één? (Groningen
2001).(Onderdeel van nog niet gepubliceerd werk)
• Koningsbrugge van, J.S.A.M., Of diplomats, merchants and regents; Dutch-Baltic
relations in the periode 1697-1709 in: Braat, J., ed., Russians and Dutchmen (Groningen
1993) 136-159.
• Krotov, P.A., De slag bij Hangö in 1714 (St. Petersburg 1996). [Krotov, P.A.,
Gangoetskaja batalja 1714 Goda (Sint Petersburg 1996).]
• Massie, R., Peter de Grote en het ontstaan van het moderne 1672-1725 (Amsterdam
1985).
• Mazur, T.P, Nautische Dynastie Scheltinga in dienst van Rusland (St. Petersburg 2000).
[Mazur, T.P., Morskaja dinastija Sheltingov na sloesjby Rossi (St. Petersburg 2000).]
• Ministerie van maritieme zaken ed., Morskoi Spisok I (St. Petersburg 1885). [Obedij
morskoi spisok, I (Sint Petersburg 1885) Petsjatano pa rasporjazjenijoe morskavo,
ministerstva tipografija V. Demakova.]
• Neuman, F.C., ‘Cornelis Cruys’, Ons Amsterdam (1951).
• G.H. Müller, Bering’s voyages. The Reports from Russia (Fairbanks 1985).
• Phillips, E. J. The founding of Russia’s Navy. Peter the Great and the Azov Fleet 1688-
1714 (Westport 1995).
83

• Scheltema, J., Peter de Groote, keizer van Rusland, in Holland en te Zaandam, in 1697 en
1717 (’s Gravenhage 1814).
• Scheltema, J., Rusland en de Nederlanden beschouwd in derzelver Wederkeerige
Betrekkingen I, II (’s Gravenhage 1817).
• Schutte, O., Repertorium der buitenlandse vertegenwoordigers residerende in Nederland
1584-1810 (’s Gravenhage 1983).
• Stählin, J., Originalanecdoten von Peter dem Großen. Auß dem Munde angesehener
Personen zu Moskau und Petersurg vernommen, und der vergessenheit entrinnen (Leipzig
1988)
• Steinmetz, C., ‘Nederlandse admiraal bouwt Russische vloot’, Historia Vol. 13 (1948)
235-238.
• Vries Stavland, H. de, Nederlandse zeeman Cornelis Cruys admiraal van Tsaar Peter de
Grote, Spiegel der Zeilvaart 9 (1977) 42-44.
• Waegemans, W. ed., Russia and the Low Countries in the Eighteenth Century (Groningen
1998).
• Wijnaendts van Resandt, W., Geschiedenis en genealogie van het geslacht Van Scheltinga
van 1530-1939 (Arnhem 1939).
• Wittram, R., Peter I, Czar und Kaiser. 2 dln (Göttingen 1964).
‘Amsterdamse Admiraal Cornelis Cruys bouwde Russische vloot vanaf de kiel op, zijn
nazaten breidden deze uit’, Marineblad 85 (1975).
• Woodward, D., The Russians at Sea (London 1965).
• Uhlenbeck, C.D, Verslagen aangaande een onderzoek in de archieven van Rusland ten
bate der Nederlandsche geschiedenis (’s Gravenhage 1891).
• Zuiden, D.S., Bijdrage tot de kennis van de Hollandsch-Russische relaties in de 16 e -18 e
eeuw (Amsterdam 1911).
84

Personenindex
A
Alexej, Tsarevitsj, 68
Anckerstierna, 6, 25.
Anderson, R.C., 5; 6; 7; 16; 17; 45; 46; 55; 56; 57;
60; 61; 67; 68
Apraksin, Feodor, 7; 8; 9; 10; 11; 12; 13; 14; 15;
16; 17; 18; 19; 20; 22; 29; 31; 35; 37; 39; 40; 42;
43; 44; 45; 46; 47; 49; 50; 51; 52; 53; 54; 55; 56;
57; 59; 60; 61; 62; 63; 64; 65; 66; 67; 68; 70; 72;
73
Armitage, Sam, 67
B
Bagh, 9
Bankart, 30
Bens, Pieter, 58; 69
Bering, Vitus Jonassen 5; 36; 37; 38; 40; 44; 69
Bezemacker, Pieter, 9; 26; 29; 30; 31; 32; 34; 38;
44; 59
Bie, de, Jacob; 3; 13; 18; 19; 39; 40; 41; 42; 45; 48;
49; 50; 56; 63; 66; 68; 72; 73
Blarij, Jan, 29; 30; 31; 32; 33; 34; 35; 38; 44
Block, 56; 61; 62
Bok, 28; 30
Bozzis, de, Ivan; 14; 15; 16; 17; 18; 19; 28; 29; 30;
33; 34; 35; 36; 38; 39; 41; 71
Bredaal, Pieter, 9; 31; 32; 33; 34; 43; 44; 45; 46;
51; 52; 53; 54; 56
Bridge, Cyprian, A. G., 3; 5; 6; 7; 11; 13; 14; 16;
17; 18; 19; 45; 46; 53; 56; 57; 62; 65; 66; 67; 68
Burgh, van der, Dirk, 49
Burgh, van der, Johannes, 3; 49; 50; 52; 53; 54; 55;
73
C
Colyer, de, Jacob, 50
Croonenburg, 36; 37; 38; 40; 44
Cruys, Cornelis, 1; 2; 3; 7; 8; 9; 10; 11; 12; 13; 14;
15; 16; 17; 18; 19; 20; 21; 22; 23; 24; 25; 26; 27;
28; 29; 30; 31; 32; 34; 35; 36; 37; 38; 39; 40; 42;
48; 54; 56; 59; 60; 63; 65; 66; 67; 70; 71; 72; 74
D
Deane, John, 3; 65
Degruijter, Joost, 2; 12; 22; 23; 25; 27; 32; 33; 37;
38; 40
Devier, Anton, 54; 59
Dolgoruki, 47
E
Edwards, Benjamin, 12; 21; 22; 23; 25; 27; 29; 30;
31; 32; 33; 34; 35; 37; 38; 44
Eeckhof, Jakob, 26; 51; 65
Ehrenskiöld, Augustin, 46; 47
F
Flaming, Pieter, 9; 34
Frederick Augustus, 60
Frederick IV, 42; 55; 61; 74
Frederick van Zweden, 69
Frederick Willem I, 62
Frobus, Dorethea, 5
Fumkov, 42; 43
G
Gent, van, Willem, 20; 23; 26; 28; 31; 32; 33; 34;
37; 44; 58; 67
George I, 52; 56; 50; 61; 74
Golovin, 2; 7; 49; 50; 53; 53; 54; 55
Gordon, Thomas, 67; 68
Gosselaar, Martin, 21; 22; 26
Grave, Hendrik, 55; 57
Gries, 31; 32; 34
Gun, van der, 58
Gyldenløve, 55; 57; 58; 59; 60
H
Harbo, Peter, 9; 34
Hauk, Christoffel, 29; 32; 33; 34; 35
Hay, William, 9
Heinsius, Anthonie,19
Helma, 9
Hooft, 't, Lodewijk, 53; 54; 56
Hooft, van, 65; 66
Jermolij, 33; 34
Jonge, de, J.C., 57; 60
J
K
Kalenburg, 30
Kramer, Fokke 32
Karel XII, 1; 7; 10; 50; 55; 56; 60; 68; 70; 73
Koningsbrugge, van, J.S.A.M., 61
Koerakin, 48; 49; 54
Larsenius, 20; 28
Luitjens, Aefcke 4
Lillie, 17; 18; 21; 45; 46
Lybecker, George, 7; 16
L
M
Meijer, 31; 32; 34
Mensjikov, Alexander, 6; 34; 40; 59; 60 ; 62; 63;
68
Mishecoft, Zacharia, 40
Müller, Gerhard Friedrich, 69
85

Munster Jordens, C. .A., 4
N
Nebel, 58
Nelson, Beyton, 37; 38, 40
Norris, John Sir, 56; 57; 58; 59; 60; 62; 69
Nummers, Von, 5; 6
P
Paddon, George, 3; 63; 64; 65; 66; 67; 68; 74
Peter de Grote, 1; 2; 3; 5; 6; 7; 9; 10; 11; 12; 13; 14;
16; 17; 18; 19; 20; 22; 36; 37; 40; 42; 45; 46; 47;
48; 49; 50; 51; 53; 54; 55; 56; 57; 58; 59; 60; 61;
62; 63; 64; 66; 67; 68; 69; 70; 71; 72; 73; 74
Preis, 50; 73
R
Raab, Karl, 17; 18
Ram, 23; 25; 37
Rees, Abraham, 2; 9; 16; 17; 20; 21; 22; 23; 24; 26;
27; 36; 37; 38; 39; 40; 42; 72
Reez, Jan, van, 8
Rigo, 23; 24; 37
Ruyter, de, Michiel, 25; 30
S
Saunders, 68
Scheltinga, Saeck, 4
Schelling, Hans Jurgen, 31; 32; 34
Scheltema, Jacobus, 1; 3; 4; 5; 54; 68
Scheltinga, Alexander, 5; 69
Scheltinga, Aucke 4
Scheltinga, Eco, 4
Scheltinga, Gerlacus 4
Scheltinga, Griethje, 4
Scheltinga, Joeri Vladimir, 5, 69
Scheltinga, Johanna Wilhelmina, 4
Scheltinga, Peter, 5; 69
Scheltinga, Taecke Wijbes/Wybes, 4
Scheltinga, Wybe Tacke, 1; 4
Scheltinga, Wybrandt, 1; 2; 3; 4; 5; 7; 8; 9; 10; 11;
12; 13; 14; 15; 16; 17; 18; 20; 21; 22; 23; 24; 25;
26; 27; 28; 29; 30; 31; 33; 34; 36; 37; 38; 39; 40;
42; 43; 44; 45; 46; 47; 48; 49; 50; 51; 52; 53; 54;
56; 57; 58; 59; 60; 61; 62; 63; 64; 65; 66; 67; 68;
69; 70; 71; 72; 73; 74
Schoon, 15; 21; 23; 25; 27; 28; 37
Schoonwijk, 9
Sinavin, Ivan, 21; 29; 30; 31; 32; 33; 34; 55; 56; 57
Sinavin, Naom, 21; 23; 37; 38; 51; 52; 55; 56; 58;
62
Sivers, Peter, 9; 21; 37; 38; 40; 45; 46; 49; 56; 57;
59; 60; 62; 63; 64; 65; 68; 72; 74
Sjafirov, 49; 50; 73
Sjeremetev, 10; 60
Smiths, 9
Solovjev, Osip, 50; 51
T
Tjornisjef, 64; 65; 66
Tollboechin, 16
Tormosoff, 44
Traan, Theunis, 9; 33; 60
Trezel, Peter, 48
Tromp, 30
Turnhoudt, Willem, 31; 32; 33; 34; 35
W
Walrond, John, 30; 33
Wattrang, 46; 47; 73
Wessel, Hendrik, 21; 22; 23; 25; 27; 30; 33; 34; 37;
44
Zacharia, 40
Zotov, Conon, 40
Z
86

Geografie
De vele Nederlanders die naar Rusland kwamen ver-nederlandsten de plaatsnamen. Om deze
reden was het niet altijd duidelijk welke plaatsen in de bronnen bedoeld werden. Met behulp
van; Blaeu, De grote Atlas van de Wereld in de 17 e eeuw was het mogelijk een groot deel van
de plaatsnamen te achterhalen.
De Kaarten in deze bijlage zijn vervaardigd met behulp van;
• Goss, J., Clark, P. ed., Blaeu De Grote Atlas van de Wereld in de 17 e eeuw (Londen
1990).
• Howse, D., Sanderson, M., The Sea charts. A Historical Survey based on the Collections
in the National Maritime Museum (Newton Abbot 1973).
• The Times Concise Atlas of The World (London 2000).
87

Plaats Kaart
Ålands eilanden I
Borgholm I
Bornholm I
Botnische golf I
Biorko II
Biorkische eilanden II
Dageroord III
Finland I
Finse golf I, II
Finse Scharen III
Flekkefjord I
Fredrikstad I
Gdansk I
Golf van Riga I
Gotland I, IV
Groningen I
Hapfal III
Hangö I
Harriwalda II
Helsingfors I
Hoogland I
Kock III
Kopenhagen I
Kotlin II
Krasna Gorka II
Ladoga meer I
Nargen III
Narva I
Noordzee I
Noorwegen I
Odensholm III
Oostzee I
Ostergarden IV
Oslo I
Reval I, III
Riga I
Rügen I
Rusland I
Sakiervi I
Sieskaeri/ Zeeskar I
Sint Petersburg I, II
Skagerrak I
Skåne I
Slitehamn IV
Stockholm I
Viborg I
Wekelax/ Waggeloe I
Wrangen III
Ystad I
Zweden I
88

Kaart I: Het Balticum
89

Kaart II: De Finse Golf
90

Kaart III: Reval
91

Kaart IV: Gotland
92

Bijlagen
I. Scheepstypen 409
• Barbaarschip. Twee dekken, drie masten voorzien van vierkante zeilen op de voorste en
middenste mast, en een latijns (driehoekig) zeil op de bazaanse achtermast. Afmetingen:
lengte 105-124 voet (1 voet is ongeveer 30 cm), breedte 24-32 voet. Bewapening: 36-52
stukken geschut.
• Bark. Galei type Twee masten met vierkante zeilen of drie masten met latijnse zeilen,10—
12 paar roeiriemen. Afmetingen: lengte 115-125 voet, breedte 21 voet, diepgang 7 voet.
Bewapening: 6-58 stukken geschut gewoonlijk verdeeld als 2 zesponders, 18 vierponders
en 6 kleine kanonnen. Capaciteit: 100 zeilers en 100 soldaten.
• Bombardeer/Bom schip. Twee masten, één midscheeps en één op het achterdek.
Afmetingen: lengte 75,5-85 voet, breedte 19-27 voet, diepgang 6-9,5 voet. Bewapening:
2-3 mortieren en 14 kanonnen.
• Brigantijn. Type galei. Twee masten met vierkante zeilen op de voormast en een latijns
zeil op de grootmast. 8-16 paar roeispanen. Afmetingen: lengte 45,5-52,5 voet, breedte
14-15,5 voet, diepgang 5-6 voet.
• Budaar. Klein schip met 1 mast en een steile scherpe boeg.
• Busa. Schip met een scherpe neus en een ronde bodem. De steile zijkanten zijn
opgebouwd uit overlappende planken. Uitgerust met een enkel zeil en zeewaardig.
• Kog. Klein wendbaar schip van het Hollandse type.
• Brander. Een schip gevuld met brandstof en explosieve materialen, bedoeld om de
vijandelijke schepen te rammen en in brand te steken.
• Fluit. Hollandse driemaster, gebruikt als vrachtschip, met 4-6 stukken geschut.
• Fregat. Snel oorlogsschip met drie masten. Afmetingen: lengte 98.5-131 voet, breedte
29,5-37,5 voet, diepgang 9,5-14,5 voet. Bewapening: 28-32 stukken geschut.
• Galei. Roeischip. De Baltische galeien hadden 24-36 paar roeiriemen en twee masten met
driehoekige zeilen. Een varierend aantal stukken geschut (draaikanonnen, en kleine
gewone kanonnen). Afmetingen: lengte 114.5-131 voet, breedte 13-22 voet, diepgang 3,5
voet.
• Galjoot. Platbodem met twee masten van het Hollandse type. Geschikt voor ondiep
vaarwater.
• Linieschip. Oorlogsschip met twee of drie dekken. Afmetingen: lengte 131-180,5 voet,
breedte 38-49 voet, diepgang 15-20 voet. Bewapening: 40-100 stukken geschut
• Lodja/ Lotkey. Twee of driemaster, gewoonlijk bewapend met een stormram en
katapulten. Gebruikt voor rivier en kusttransporten. Afmetingen: lengte 95 voet, breedte
16-19 voet. Geschikt voor 50-60 man.
• Mast-lichter. Een gespecialiseerd schip om masten te heisen en schepen te kantelen.
• Nasad. Platbodem met zeilen en roeiers.
• Pink. Oorlogsschip met drie masten en latijnse zeilen.
• Praam. Platbodem, gebruikt om forten langs de kust te bombarderen en verongelukte
schepen te bergen.
• Shkut. Vrachtschip, twee masten met grote latijnse zeilen
409 Bron: Edward, J. Phillips, The founding of Russia’s navy. Peter the Great and the Azov Fleet, 1688-1714
(Londen 1995) Glossary of ship types.
93

• Skampavie. Type galei. Een of twee masten met latijnse zeilen en 12-18 paar roeiriemen.
Afmetingen: lengte 59 voet. Bewapening: 3-12 ponds kanonnen. Geschikt voor 150
roeiers en soldaten.
• Smak. Vrachtschip, twee masten met latijnse zeilen.
• Snauw. Twee of drie masten met vierkante zeilen, gebruikte voor vervoer en
verkenningsmissies. Afmetingen: lengte 72-92 voet, breedte 18,5-25,5 voet, diepgang 8-
10 voet. Bewapening: 14-18 kanonnen van licht kaliber.
• Strug. Platbodem, zonder dek. Rivierschip met 6-20 roeiers, vervaardigt uit een uitgeholde
boomstam. De uiteinden lopen puntig toe. Een roeispaan dient als roer. Afmetingen:
lengte 31,5-96 voet, breedte 6,5-9,5 voet, diepgang 3 voet. Bewapening: 2-4 lichte
kanonnen. Geschikt voor 60-80 man.
• Tjalk. Kleine eenmaster, gebruikt als vrachtschip.
• Jacht. Klein, zwaar bewapend oorlogschip vaak gebruikt om te patrouilleren.
De namen van de officieren op de Russische vloot zijn in de bronnen steeds op verschillende
manieren gespeld. Waarschijnlijk vanwege de vele nationaliteiten van de officieren. Ik heb
geprobeerd zoveel mogelijk consequent te zijn in de spelling. Soms was het echter niet
mogelijk te achterhalen wat de juiste spelling was en welke officier bedoeld werd.
94

II. No. 287; Rospis van schepen voor de campagne in 1710, bronnen behelzende de geschiedenis van de
Russische vloot I, Ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 197-199.
Schip Officieren
De Domme Kracht Kapitein Willemovski
De Olifant Kapitein Blarij
Vice-admiraal
Het nieuwe bombardeerschip Kapitein Simson
De Ivan-Gorod Kapitein Walrond
De Narva Kapitein Scheltinga
De Michael Archangel Kapitein Bezemacker
De Kroonslot Kapitein Wessel
De Sleutelburg Commandeur Ram
De Petersburg Kapitein luitenant Hauk
Snauwen
De Lizette Commandeur Helma
De Feniks Kapitein Harbo
De Sint Jakim Kapitein luitenant Papagaai
De Degas Luitenant Luizen
- Luitenant Falkenburg
- Luitenant Swers Valk
Branders
De Lefame Luitenant Kurutesen
De Dorpat Luitenant Joeri Groen
De Triomf Luitenant Isaac Ros
De Vlam Luitenant Pieter Vlaming
De Krokodil Luitenant Hendrik Hopenaar
De Bever Stuurman Greving
De Egel Stuurman Simensen
20 Brigantijnen
Transporten
De Patriarch Stuurman Uitermelis
De Welkom Stuurman Hendriksen
De Geldzak Schipper Cornelis
De Zout-drager Schipper Petersen
De Ik-heb-het-best Schipper Brunswijk
De Lustig Schipper Klaasen
Smakken
De Sjaas Schipper Deriksen
De Korenschuur Schipper Grasnoj
De Onega Schipper Bakker
De Goudstuk Schipper Courtien
De Last-drager Bootsmansmaat Zuiderberg
Galjoten
De Jonkvrouw Maria Schipper Tjibbe Melis
De Aleksander Bootsman Pietersen
Achterblijvende Snauwen Luitenant Kramer
8 Skhutten Matrozen
De loods Galjoot Bootsman Joerjanson
De koerier Galjoot Matroos Halmar
De postboot Bootsman Pietersen
De Sint Pieter Matroos Bomstein
De Joenos Bootsmansmaat Jan Bruin
De Propok Daniel Matroos Albertsen
95

III. No. 305; Lijst van schepen en hun commanderende officieren die op 1 mei 1710 van Kroonslot naar Viborg
zullen zeilen bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot I, Ministerie van maritieme zaken (St.
Petersburg 1865) 212.
De Krokodil
(Hopenaar)
Michael
Archangel
(Bezemacker)
De Narva
(Scheltinga)
De Olifant
(vice-admiraal)
Bombardeerder
(Simson)
De Ivan Gorod
(Walrond)
De Vlam
(Flaming)
De Sleutelburg
(Ram)
De Welkom
(Joost
Hendriksen)
De Patriarch
(Hans
Uitermeler)
De Dommekracht
(Willemovski)
De Peterburg
(Hauk)
De Lustig
(Pieter Klaasen)
De Sjaas
(Michael
Dirksen)
De Jonkvrouw
Maria
De Ik-heb-hetbest
(Pieter
Brunswijk)
De Last drager
(Hans
Sonderburg)
De Zoutdrager
(Kasper Pieters)
De Anna
(Laurens Mooi)
De Onega
(Hans Bakker)
De Geldzak
(Bartel Kornelis)
De Kroonslot
(Wessel)
De Egel
(Martijn Simons)
De Roza
(Falkenburg)
De Goud-smak
(Koert Koertsen)
De Bever
(Jan Greving)
De Adelaar
(Foke Kramer)
De Degas
(Dozijn)
De Feniks
(Harbo)
De Lizette
(Schout-bijnacht)
De Moncoeur
(Fedos Skljajev
De Jakil
(Papagaai)
Blijft over
(Falk)
De Vaam
(Court Jensen)
Avizo-Tartana
De Tartana
(Pieter Seki)
De Dorpat
(Bok)
De Triomf
(Roos)
De brigantijnen vielen onder commando van Ivan Sinavin en Ipat Moechanov. De rangschikking van de schepen
in de bovenstaande tabel duidt op het varen in een bepaalde linie.
IV. RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Schepen en bemanning van de zwarte zeevloot in 1711 (..)252-268.
Schepen met stukken geschut Officieren Hoofdofficieren
De Schorpioen 60 Kapitein Scheltinga Generaal admiraal
De Schildpad 48 Kapitein Van Gent Vice-admiraal
De Slapende Leeuw 70 Kapitein Simson
De Winkelhaak 48 Kapitein Bezemacker
De bloem des oorlogs 60 Kapitein Edwards
De Dolfijn 48 Kapitein Wessel
Snauw 14 Commandeur Ram
Snauw 14 Commandeur Blarij
Snauw 8 Kapitein luitenant Bering
Jacht 6 Luitenant Gries
96

(255) Verdeling van zijne keizerlijke majesteit zeemacht als mede de officieren en mindermanschap daar op
bescheiden in den jaar 1711
(268)Verdeling der vloot officieren en proviand.
Kapiteins Scheepen Duitse
manschap
Admiraal
Kapitein Wybrandt Scheltinga
Kapitein luitenant Mathijs Falkenburg
Luitenant Adriaan van der Hoeven
Luitenant Juriaan Groen
Luitenant Christoffel Dozijn
Luitenant Bastiaan van Doorn
Stuurman Jan Roodenburg
Stuurman Hans Toortsen
Schipper Jan Christiaansen
Chirurgijn Elias Mijoe
Bootsman Juriaan Bruijn
Bootsman Jan Lourensen
Bootsman Andries Otwinkel
Konstapel Cornelis Hansen
Konstapelsmaat Thomas Jadelaar
Bootsmansmaat Roelof Westman
Bootsmansmaat Claas Koertsen
Bootsmansmaat Pieter Bloem
Jonge matroos Lourens jansen Bruijn
Matroos uit Narva Jan Lovin
Russische
bootsmansm
aats
kwartier-
Meesters en
matrozen
Poeskaren Plotnikken
en kalfaters
Officieren
onderofficieren
en
gemene
soldaten
Loodsen Ontbreekt Totaal
Scheltinga Schorpioen 20 58 12 4 117 2 37 250
Van Gent Schildpad 24 60 12 4 121 2 27 250
Simson Slapende
Leeuw
14 57 12 4 117 2 44 250
Bezemacker Winkelhaak 12 44 12 4 118 2 58 250
Edwards Bloem des
oorlogs
14 55 12 4 118 2 45 250
Wessel Dolfijn 14 45 12 4 117 2 56 250
Ram Eerste Snauw 7 20 3 2 46 1 .. 79
Blarij Tweede
Snauw
9 20 3 2 46 1 .. 81
Bering Kleine snauw 5 20 2 2 24 1 .. 54
119 379 80 30 824 15 267 1714
97

V. RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; lijsten der oorlogs vloot zo deze campagne tegen den Turk staat te
ageren (..) 208.
Schepen en het aantal stukken geschut Manschappen
De Eijkeboom 70 650
De Slapende Leeuw 70 650
De Schorpioen 60 550
De Oorlogsbloem 60 550
De Schildpad 60 550
De Soelits 60 550
De Degen 50 450
De Predestinatie 50 450
De Twaalf 50 450
De Een Nieuw 48 430
De Een Ditio 48 430
De Winkelhaak 48 430
De Dolfijn 48 430
De Neijt 48 430
De Klok 44 350
4 Fregatten van 30-36 900
3 Snauwen van 12 a 16 160
4 Branders 120
3 bombardeerschepen 12 mortieren 180
3 galeien 350
100 Kazakse vaartuigen 10000
Totaal 20060
98

VI. RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 11; Op Approbatie van zijn Hoog Grafelijke Excellentie de Heer Groot
Admiraal Gen vermeend den vice-admiraal de volgende officieren en mindere manschap vooreerst nodig te
hebben tot St. Pietersburg (..)107-108.
Trojetsko en Zerkaskie Taganrog Woronezj
Kapiteins;
Pieter Bezemacker
Hendrik Wessel
Commandeurs;
Jan Blarij
Jacob Ram
Luitenants;
Jan van Dijk
Coert Jensen
Gregori Renard
Marcus van den Berg
Daniel Sweertman
Bootsman;
Jacob Jansen
Schippers;
Laurens Mooi
Matthijs Pietersen
Gabriel Jonassen
Chirurgijn;
Christoffel Schetkie
Meesterkoperslager;
Gerrit Marsman
Kapiteins;
Wybrandt Scheltinga
Benjamin Edwards
Willem van Gent
Joost Degruijter
Kapiteins luitenant;
Theunis Traan
Matthijs Falkenburg
Fokke Kramer
Luitenants;
Marius Gries
Juriaan Groen
Michiel Witstok
Gerard van Paamburg
Liewe Douwes
Christoffel Dozijn
Bastiaan van Doorn
Harmens de Wit
Bootslieden;
Jan Ligtappel
Christiaan Jongbloed
Pieter Holmer
Jan Davidsen
Jan Laurensen
Andries Ariansen
Andries Otwinkel
Stuurlieden;
Jan Rodenburg
Marten Sijmonsen
Marten Janssen
Bootsmansmaats;
Albert Westphalen
Roelof Westman
Pieter Bloem
Pieter Thomassen
Andries Christiaansen
Roelof Roelofsen
Jan Gallee
Arent Bodde
Christiaan Theunissen
Casper Laagman
Marten Martensen
Jan Eriksen Muller
Andries Aakerman
Andries Matthijsen
Chirurgijns:
Elias Miljou
Johan Tielman
Harmond de Roode
Konstapels;
Jan Schattenieus
Bartel Wohlert
Cornelis Hanssen
Thomas Jadelaar
Kapitein luitenant;
Christoffel Hauk
Luitenants;
Carl von Wert
Bootslieden;
Roelof Roelofsen
Sijbrand Juriaanzen
Bootsmansmaats;
Melchert Dinssen
Baltzert Smagrond
Andries Blandouw
Jurgen Nieuman
99

VII. No. 425; Rospis van schepen van de Tsaar voor een missie naar Viborg in april 1712, Bronnen behelzende
de geschiedenis van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 282.
Schepen Officieren
Bombardeerschip Jan Walrond
De Domme Kracht Pieter Bezemacker
De Standaard Hendrik Wessel
De Samson
Snauwen
Martin Gosselaar
De Lizette Ivan Sinavin
De Moncoeur
Brigantijnen
Jermolij Squerscoff
De Pytoech Wybrandt Scheltinga
De Rys Christoffel Hauk
De Nert Cornelis Heloot
De Koshka Hans Jurgen Schelling
De Vyra Pieter van Re
De Obezjana Hubert de Hunter
De Viktoria Pieter Bredaal
De Aleksandra Pieter Meer
De Sabaka Thomas Blok
De Olen Liewe Douwes
De Selb Koert Lesen
De Sjoeka Simon Schoon
De Bobr Fokke Kramer
De Loebov Isaac Roos
De Baran Jacob Leblang
De Kon Jan Pietersen
De Malenkij Tartar
Boejers
Hermanus de Wat
De Geldzak Schipper Barten Kornelisen
De Zoutdrager
Galjoten
Schipper Kamper Petersen
De Jonkvrouw Maria Schipper Tjibbe Meles
De Mokes Schipper Michel Dikin
De Sint Pieter Schipper Douwe Bonks
De Sint Anna Matis Bometen
Loods galjoot
Kruiers
Pavel Niklai
De Sint Jan Schipper Pieter Klaassen
Kruier uit Olonetz Schipper Pieter Brunswijk
Tweede kuier uit Olonetz Schipper Hendrik Glikes
De Smak Koren Schaar Makar Grjaznoj
DeViborgse Shkut Herman Renke
26 proviandschepen Kapitein Pieter Seki
19 proviandschepen Kapitein luitenant Falk
Sloep De Tsarina
Sloep De Tsaar
Sloep Schout-bij-nacht
Boot Vice-admiraal
100

VIII. C.A.G. Bridge, History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724) (London 1898-9) 19. Het eskader onder bevel van vice-admiraal Cornelis Cruys.
De vloot in 1712
Vlagofficieren Schepen kanon Officieren
Vice-admiraal Cruys De Riga 52 Degruijter
De Wijburgh 52 Bezemacker
De Pernau 52 Edwards
De Samson 40 Blarij
De Standaard 24 Wessel
De Hobet 16 Walrond
De Lesala 14 Sinavin
De Moncoeur 14 Squerscoff
N.B. Kapitein-commandeur Scheltinga en schout-bij-nacht
De Bozzis voerden elk het bevel over een eskader brigantijnen.
IX. RGAVMF Fond 233, inv. 1, zaak 38; lijste der commandeerende officieren present op ’t esquader en
brigantijnen(..) 134.
Manschap op de Russische Brigantijnen
1: Kapitein-commandeur Wybrandt Scheltinga
Luitenant Jan Pietersen
2: Kapitein Willem van Gent
Luitenant Pieter Flaming
3: Kapitein Willem Turnhoudt
Luitenant Pieter Harbo
4: Commandeur Simon Schoon
5: Kapitein luitenant Fokke Kramer
6: Kapitein luitenant Mathijs Falkenburg
7: Kapitein luitenant David Wolgenhoft
8: Luitenant Hubert de Hulter
9: Luitenant Hans Jurgen Schelling
10.Luitenant Pieter Meijer
11. Luitenant Pieter van Reas
12. Luitenant Pieter Bens
101

X. RGAVMF Fond 223, inv. 1, zaak 18; lijst van schepen en officieren (ingegeven door C. Cruys 2 februari
1713 O.S.) 342-346.
Schepen Bemanning
De Samson Commandeur Jan Blarij Kapitein luitenant
Fokke Kramer
De Pernau Kapitein Benjamin Edwards Kapitein luitenant
Juriaan Falk
De Lizette Kapitein luitenant Ivan Sinevin
De Wijburgh Kapitein Pieter bezemacker Kapitein Luitenant
Jan Papegaaij
Brigantijn Luitenant Pieter Bredaal
Luitenant Marcus Gries
Luitenant Hans Jurgen Schelling
Luitenant Pieter Meijer
De Riga De vice-admiraal
Kapitein Joost de gruyter
Kapiteins luitenant
Christoffel Hauk
Theunis Traan
Brigantijn Kapitein Willem van Gent Luitenant
Pieter Flaming
Brigantijn Kapitein Willem Turnhoudt Luitenant Pieter Harbo
De standaard Kapitein Hendrik Wessel Luitenant Liewe
Douwes
Het Bomschip Kapitein Jan Walrond Luitenant Pieter Bens
De Moncoeur Luitenant Jermoleij Squerscoff
Luitenant
Court Jensen
Luitenant John Deane
Russische stuurlui
Semen
Schurlofske
Stuurman
Laurens Pietersen.
102

XI. RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 87; brief van Scheltinga aan Apraksin. Tabel van hoedanig de Russe onder
officieren, matroozen en soldaten tot dato deser op de schepen bij kroonslot liggende verdeeld zijn, idem de
presente, als nog vannooden manschap (30 maart 1714) 40.
schepen
stuurlui
Konstapels
Konstapelsmaats
Bootsmansmaat
Kwartiermeester
Schrijvers
Poeskaren
Kalfaters
Plotnikken
Matrozen 1 e tot 3 e rang
Nieuwe matrozen
Admiraals batailion
Vice-admiraals batailion
Contra-admiraals
batailion
presente manschap
nog van noden zijnde
manschap
St. Catherina 1 1 1 8 3 1 34 2 2 67 39 332 409 91 600
Poltava 1 1 5 5 1 18 2 100 36 84 253 247 500
Riga 1 1 5 5 1 14 2 72 36 95 232 68 300
Victoria 1 1 3 3 1 16 2 95 48 134 303 97 400
Pernauw 1 3 3 1 14 2 55 48 66 193 107 300
St. Antonius 1 3 3 1 12 2 56 48 55 182 118 300
Padua
Randolph 1 3 3 1 13 1 69 36 65 192 108 300
Oxford 1 3 3 11 2 69 48 69 206 94 300
Strafford 1 3 3 11 2 53 34 60 167 113 300
L’Esperance 1 3 3 9 49 36 64 155 125 280
Samson 1 2 3 9 38 40 52 149 71 220
Lansdown 1 2 3 8 1 44 36 58 153 67 220
St. Pieter 1 2 3 8 14 37 28 123 97 220
St. Paul 1 2 3 8 1 44 31 28 118 102 220
Schilder/cooperslagers
an anderen
26 26 26
14 31 2 49 46 7 205 17 2 855 579 398 298 394 2861 1579 44448
XII. No. 839; Gevechtslinie voor het eskader bij Reval (20 juni 1714 O.S.) Bronnen behelzende de geschiedenis
van de Russische vloot I, ministerie van maritieme zaken (St. Petersburg 1865) 514.
Fregatten Commandanten Schepen Commandanten
St. Pieter
De Snauw Natalia
De Samson
De Sint Paul
De Ilja
De Prinses
De Landsdown
De snauw Diana
Kapitein Eekhof
Kapitein luitenant Traan
Kapitein Brandt
Kapitein Bredaal
Kapitein Nilson
Kapitein luitenant Moechanov
Kapitein Hauck
Kapitein Rigo
Voorhoede
Het centrum
De achterhoede
De Gabriël
De Sint Anthonie
De Poltava
De Arondel
De Pernau
De Riga
De Rafael
De Sint Katherina
De Peerel
De Ormonde
De Esperence
De Randolph
De Fortuna
De Leferm
De Oxford
De Viktoria
Kapitein Simson
Kapitein Van Hooft
Kapitein-commandeur
Scheltinga
Kapitein Fitch
Kapitein Bezemacker
Kapitein Kronenburg
Kapitein I. Sinavin
Kapitein Gosselaar
Schout-bij-nacht De Tsaar
Kapitein Vaughn
Kapitein Rue
Kapitein Edwards
Kapitein Wessel
Kapitein Beker
Kapitein-commandeur Sivers
Kapitein Van Gent
Kapitein Blarij
gesamenlijke manschap
103

XIII. C.A.G. Bridge, ed., History of the Russian Fleet under the Reign of Peter The Great by a contemporary
Englishman (1724)(London 1898-9) 34.
Vlagofficieren Schepen Kanon Commandanten
Kapitein-commandeur Scheltinga
De Katharina
De Poltava
De Riga
De Pernau
De Sint Antonio
De Sint Michael
De Sint Raphael
Kapitein-commandeur Sivers De Le Firme
De Randolph
De Ormonde
De Esperence
De Arondel
De Landsdown
De Samson
De Sint Paul
De Sint Peter
De Prinses
De Natalia
De Diana
7 galeien
9 brigantijnen
64
54
52
52
50
52
52
70
50
50
46
46
40
32
30
30
16
14
14
Gosselaar
Gries
Kronenburg
Bezemacker
Van Hooft
Simson
I. Sinavin
Turnhoudt
Wessel
Rue
Edwards
Fitch
Hauck
Brandt
Bredaal
Eekhof
Muconoff
Blarij
Traan
104

XIV. Fond 234 (kanselarij van vice-admiraal Cornelis Cruys), inv. 1, zaak 28; Rekening courant aen sijne
Excellence (Amsterdam 14/25 augustus 1716) 151.
1716 9 april aan saldo
komt mij gulden.
10 april den Heer kapitein
Wybrandt Scheltinga
betaald.
187 vaten ijzeren spijkers
gezonden met kapitein
Bredaal volgens factuur.
22 juli; 162 vaten ijzeren
spijkers, 37 pakken papier
en 520 riem candoes
Aan kapitein Scheltinga na
zijn vertrek betaald.
Aan kapitein Scheltinga
volgens zijn bevel betaald
Aan de vrouw van
kapitein Hooft.
Totaal
Per saldo komt noch aan
zijn Excellentie
Somma gulden
Debet Credit
1182,28
11238,18
13254,10
25046,90
1439,11
150,-
52315,14
14511,178
66827,118
Verblijve sijn exellence onderdaenige dienaer,
Osip Solovjef
per order van zijn excellentie over
gemaakt dukaten beloopt zich gulden
per rekening met kapitein Sinavin
gezonden
4 juni; Per wissel over gemaakt
volgens zijn excellente bevel aan
Christoffel Brandt.
2000 dukaten overgemaakt aan
Romawinskoe zo als boven genoemd
Somma gulden
27617,-
2215,148
26500,-
10494,17
66827,118
N.B.: de balans lijkt in evenwicht maar klopt niet helemaal. Aan de debet kant 6 gulden teveel, en aan de credit
kant 1gulden teveel. Dit verschil valt slechts te verklaren rekenfoutjes van de heer Osip Solovjev.
XV. Fond 234, inv. 1, zaak 29; esquader bij Croonslot, vloot bij Reval 1716/1717. 1.
Eskader bij Kroonslot
Schepen Kanon Commandanten
(?) 70 Naom Sinavin
(?) 70 Ivan Sinavin
De Leferme 70 Wessel
De Londen 54 Trezel
De Randolph 50 Edwards
De Riga 50 Van der Wielen
De Ormonde 48 Valkenburg
De Brittanica 44
De Esperence 44 Blarij
De Pink Sjafirov
Bombardeership 6 Bok
Kaper 6 Menschiagin
De vloot bij Reval
Schepen Commandanten
105

De Marlburgh Kapitein-commandeur Scheltinga
De Sint Katherina Kapitein-commandeur Sivers
De Moskou Kapitein Bezemacker
De Poltava Kapitein Van Gent
De Ingermanland Kapitein Gosselaar
De Sleutelburg Kapitein Hauck
De Raphael Kapitein Wessel
De Gabriël Kapitein Brandt
De Portsmouth Kapitein Eekhoff
De Devonshire Kapitein T’ Hooft
De Varachiel Kapitein Bekker
De Ariel Kapitein Ivan Sinavin
De Michail Kapitein Rue
De Salafiel Kapitein Kramer
De Peerel Kapitein Bering
De Arondel Kapitein Turnhoudt
De Ritzmont Kapitein luitenant Bens
De Strafford (?)Lourens Ber..
De Samson Kapitein Deane
De Landsdown (?) Botting
De Victorie (?) Turk
De Elias (?) Lebanov
De Sint Nicolaas (?)
De Sint Jacob (?)
XVI. No. 1469; Brief van Sivers aan Cruys (getekend op het schip Katherina, Reval 22 oktober/ 2 november
1716), Bronnen behelzende de geschiedenis van de Russische vloot II, ministerie van maritieme zaken (St.
Petersburg 1865) 141.
Lijst van schepen aangekomen bij Reval
Schepen Commandanten
De Marlburgh Kapitein-commandeur Scheltinga
De Sint Katherina Kapitein-commandeur Sivers
De Ingermanland Kapitein Gosselaar
De Poltava Kapitein Van Gent
De Fortuna Kapitein Wessel
De Michael Archangel Kapitein Rue
De Raphael Kapitein Hauck
De Gavriel Kapitein Brandt
De Sint Ariel Kapitein I. Sinavin
De Devonshire Kapitein N. Sinavin
De Sint Salafiel Kapitein Hooft
De Portsmouth Kapitein Eekhof
De Peerel Kapitein Bering
De Ilja Kapitein Nilson
De Landsdown Kapitein Nebel
106

XVII. RGVAMF Fond 233, inv. 1, zaak 147; Zee en landmilitie present op de schepen in het tweede eskader
onder kapitein-commandeur Scheltinga (Actum op het schip Marlburgh ten anker voor Reval 16 mei 1717) 49.
Tabel van zee en lantmilitie present op de scheepen in het tweede esquader onder den heer kapitein-commandeur
Scheltinga. Als meede wat er nogh op ijder schip overigh of te wijnigh is tot het completeere van verdeelinge
volgens de order van sijn Hoog Graaflijcke Exellentie de heer admiraal generaal.
Schepen Presente
zeevolk
Rostofse
regiment
present
Novgorodse
regiment
present
Samen
present
Moet
afgeeven
Mankeert Blijft op t’
schip present
De Marlburgh 278 167 445 55 500
De Peerel 191 122 313 13 300
De Poltava 178 94 272 58 330
De Ingermanland 344 190 534 84 450
De Varachiel 136 120 256 44 300
De Ariel 230 70 300
De Salaviel 146 117 263 37 300
De Ritzmond 90 89 179 71 250
Samen 1364 620 279 2493 92 335 2730
Aktum in zijn Cz Majest: schip Marlburgh ten anker voor Rewel den 16 meij 1717
W. Scheltinga
XVIII. RGVAMF Fond 233, in. 1, zaak 147; A list of the line of battle (onderdeel van een brief van paddon aan
Apraksin 18 oktober 1717) 29.
Schepen Kanon Commandanten Vlagofficieren
De Peerel 52 Jan van Hooft
De Sint Michael 50 Thomas Rue
De Sleutelburg 64 Christoffel Hauck De Voorhoede; De schout-bij-nacht
De Portsmouth 58 Klaas Eekhof
De Ariel 50 Willem Turnhoudt
Gabriël 50 Pieter Nebel
De Poltava 56 Willem van Gent
De Moskou 68 Commandeur Peter Sivers Het Centrum; Generaal admiraal Apraksin
De Ingermanland 68 Martin Gosselaar
De Sint Salafiel 50 Fokke Kramer
De Sint Varachiel 50 Will Baker
De Marlburgh 66 Commandeur Wybrandt Scheltinga De achterhoede; kapitein-commandeur
De Sint Raphael 50 Marcus Griese
De Katherina 64 Pieter Bezemacker
Brigantijnen
De Elias Kapitein Van Doesen
De Samson Kapitein Deane
107

Galerij der Groten
Generaal-admiraal Feodor Apraksin Kapitein Vitus Bering
Prins Alexander Mensjikov Vice-admiraal Cornelis Cruys
Graaf Golovin Tsaar Peter de Grote
108