TROEBELE TIJDEN EEN ANALYSE VAN DE RUSSISCHE MAFFIA ...

R.J. van Wijngaarden: TROEBELE TIJDEN
EEN ANALYSE VAN DE RUSSISCHE MAFFIA, 1964-1996
(Groningen: Doctoraalscriptie geschiedenis 1997)
Doctoraalscriptie Oost-Europese Geschiedenis
Rijksuniversiteit Groningen
Begeleiders: Dr. J.S.A.M. van Koningsbrugge
Dr. H. Renner
Drs. R.J. van Wijngaarden
Groningen, 28 februari 1997

Inhoudsopgave
TER INLEIDING.......................................................................................................................................................... 4
HOOFDSTUK 1: THEORIE EN ACHTERGRONDEN ........................................................................................ 7
1.1 DE NOMENKLATURA........................................................................................................................................ 7
1.2.1 DE CORRUPTIE................................................................................................................................................. 8
1.2.2 DE 'TWEEDE ECONOMIE'........................................................................................................................... 10
1.3 GEORGANISEERDE MISDAAD OF MAFFIA?........................................................................................... 12
HOOFDSTUK 2: ACHTTIEN JAREN BREZJNEV............................................................................................ 13
2.1 EEN CORRUPTE ELITE .................................................................................................................................. 15
2.2 DE 'TWEEDE ECONOMIE' ALS SMEERMIDDEL .................................................................................... 17
A) DIEFSTAL VAN STAATSEIGENDOM ........................................................................................................... 17
B) DE ZWARTE HANDEL....................................................................................................................................... 18
C) HET EIGEN BEDRIJF......................................................................................................................................... 19
2.3 DE RODE MAFFIA ........................................................................................................................................... 19
HOOFDSTUK 3: GORBATSJOV EN ZIJN HERVORMINGEN ..................................................................... 22
3.1 DE NOMENKLATURA EN DE GLASNOST ................................................................................................. 23
3.2 VAN PERESTROJKA NAAR COÖPERATIE ............................................................................................... 25
3.3 DE DROOGLEGGING OP HERHALING?.................................................................................................... 27
HOOFDSTUK 4: JELTSIN, EEN ZIEKE MAN MET EEN ZIEK LAND ....................................................... 30
4.1 DE NIEUWE RUSSEN ........................................................................................................................................ 31
4.2 DE 'GANGSTER-ECONOMIE'......................................................................................................................... 32
A) SHOCK-THERAPIE OF 'PIRATISERING' .................................................................................................... 32
B) DE CORRUPTIE................................................................................................................................................... 35
C) IS DIT EEN MARKTECONOMIE?.................................................................................................................. 36
4.3 DE RUSSISCHE MAFFIA.................................................................................................................................. 37
A) WAAR KOMT DEZE MAFFIA VANDAAN?................................................................................................. 38
B) WIE BEHOREN TOT DE MAFFIA? ................................................................................................................ 39
C) WAAR HOUDT DE MAFFIA ZICH MEE BEZIG?....................................................................................... 40
HOOFDSTUK 5: DE RUSSISCHE MAFFIA ALS MONDIAAL GEVAAR.................................................... 42
2

5.1 ZAKENDOEN IN RUSLAND ............................................................................................................................ 42
5.2 DE RUSSISCHE MAFFIA IN HET BUITENLAND...................................................................................... 44
5.3 DE RUSSISCHE MAFFIA IN NEDERLAND................................................................................................. 47
TOT BESLUIT ............................................................................................................................................................ 50
LITERATUURLIJST................................................................................................................................................. 52
3

Ter Inleiding
"In november ondergaat Jeltsin een langdurige hartoperatie, er blijken vijf by-passes nodig. De ingreep brengt
het land niet tot rust. Integendeel, het rommelt in de samenleving en in het leger, er is zelfs sprake van
dreigende muiterij. De noodlijdende economie heeft zwaar te lijden onder de maffia, die buitenlandse
investeerders de stuipen op het lijf jaagt. In heel Rusland vinden dit jaar ruim 3000 mensen de dood bij maffiaafrekeningen.
De machtsstrijd, de economische crisis, de georganiseerde misdaad: Rusland is de zieke man van
Europa. En er is geen zicht op genezing." 1
De situatie in Rusland is ronduit chaotisch te noemen. Politiek, economisch of sociaal; op elk terrein zijn
de problemen legio. De overgang van de Dictatuur van het Proletariaat naar een 'democratie' en de transitie van
een planeconomie naar een markteconomie stellen de Russen voor vele grote pro-blemen, waarvoor geen kant en
klare oplossingen zijn. Een van deze problemen is de georganiseerde misdaad in Rusland, door de media vaak
betiteld als 'de Russische Maffia' of 'de Rode Maffia'. Sinds het begin van de jaren negentig worden deze termen
steeds vaker gebezigd. Aanvankelijk kon nog gedacht worden, dat het hier om sensatiejournalistiek ging, maar de
aanwezigheid en groei van de georganiseerde misdaad in Rusland is dusdanig groot, dat bijna iedereen de
woordencombinatie 'Russische Maffia' kent.
Desondanks is er bij de meeste mensen over dit gegeven maar weinig bekend. Wat niet alleen geldt voor
de 'sensatiebeluste' media, maar ook voor het merendeel van de wetenschappers, dat zich met Rusland bezighoudt.
Het ontbreken van harde feiten lijkt vaak een reden om dit onderwerp niet te onderzoeken. De meest essentiële
vragen zijn: Wie of wat wordt er nu eigenlijk bedoeld met de term Russische Maffia?, Hoe is dit fenomeen
ontstaan?, Waarom is de Russische Maffia zo machtig? en Moet het Westen deze Maffia vrezen? Deze vragen zijn
tot op heden onvoldoende beantwoord gebleven. De opzet van deze doctoraalscriptie is, om, op basis van bovenstaande
vier vragen, een analyse te geven van de georganiseerde misdaad in Rusland.
Het ontbreken van een algemeen beeld, of, zo men wil, een algemene geschiedenis van de Russische Maffia
is kenmerkend voor de literatuur over dit onderwerp. De kennis over dit fenomeen is vaak fragmentarisch en
verspreid. Toch is er wel degelijk een grote hoeveelheid literatuur aanwezig. Het grootste probleem hierbij is dat
de wetenschappelijke publicaties gespecialiseerd zijn. Zij worden meestal vanuit het eigen vakgebied verzorgd in
de eigen terminologie. Bovendien beschrijven zij vaak slechts een gebied van het fenomeen, waar-door een
samenhang ontbreekt tussen politieke, economische en sociale aspecten. Daarbij komt nog dat het werk van politie
en de journalistiek zich vrijwel altijd toespitst op concrete gevallen. Een meer algemeen beeld is derhalve
noodzakelijk om de gefragmenteerde kennis een kader te bieden.
uur.
1 Peter d'Hamecourt, NOS-Jaaroverzicht Journaal 1996, uitgezonden op zaterdag 28-12-1996, Nederland 2, 20:20-21:54
4

Een dergelijke analyse vergt begrijpelijkerwijs interdisciplinair en chronologisch onderzoek. De opzet is
gebaseerd op twee premissen. Ten eerste dat corruptie een noodzakelijke voorwaarde is voor het bestaan van
maffia. Ten tweede dat in een planeconomie, waar de nadruk op de zware industrie ligt en de consumptie-industrie
dus achterblijft, de bevolking op de lange termijn ontevreden wordt en, als de mogelijkheden daar zijn, haar heil
gaat zoeken in een 'tweede economie'. 2 Het begin van het onderzoek moet zich dus richten op het ontstaan van deze
'tweede economie' en de daarbij behorende corruptie. Het ontstaan van deze fenomenen wordt in de literatuur algemeen
toegeschreven aan Brezjnev. 3 Met deze gegevens kan de periodisering en daarmee de structuur van het
onderzoek worden bepaald. In één zin: De corruptie onder Brezjnev was een ideale voedingsbodem; de Glasnost
en Perestrojka van Gorba-tsjov zorgden voor een prima bemesting, terwijl de 'shock-therapie' onder Jeltsin de
definitieve groeispurt van de maffia bewerkstelligde.
Een probleem voor dit onderzoek is de beperkte beschik-baarheid en betrouwbaarheid van
bronnenmateriaal. Het onderwerp werd altijd gekenmerkt door geheimhouding en regelrechte ontkenning; officiële
gegevens zijn, voor zover aanwezig, meestal 'bewerkt'. Van het Russische Ministerie van Binnenlandse Zaken
(MVD) is bekend, dat het de cijfers, die naar buiten worden gebracht, om politieke redenen doelbewust laag houdt. 4
Hierbij moet nog bedacht worden, dat het hier handelt om bij politie bekende gegevens. De daadwerkelijke cijfers
moeten vele malen hoger liggen, mede doordat de Russen over het algemeen weinig vertrouwen in hun politie
hebben en een misdaad niet snel melden. Alle in dit onderzoek gebruikte cijfers dienen met een gezonde dosis
wantrouwen bezien te worden. Desondanks kan het cijfermateriaal ter indicatie nuttig zijn, maar daarom alleen ter
indicatie.
2 De termen 'tweede economie', maffia, georganiseerde misdaad, corrup- tie en Nomenklatura worden in hoofdstuk 1 gedefinieerd.
3 Zie hoofdstuk 2.
4 IRT-NON Rapportage, Post-Sovjet criminaliteit. Een internationale dreiging? (Nijverdal 1996) nr.5, p.6.
5

Ander bronnenmateriaal betreffen de rapportages van o.a. de Nederlandse politie, de Verenigde Naties de
Tweede Kamer en onderzoeken van het Sociologisch Instituut van de Russische Academie der Wetenschappen.
Maar ook journalistieke publicaties, waarbij de Russische artikelen, vanwege de grote hoeveelheid, (vooralsnog)
buiten beschouwing zijn gelaten. 5 Wel is gebruik gemaakt van een aantal Russische ooggetuigeverslagen, van
onder meer enkele wetenschappers, journalisten, advocaten, een filmregisseur en een politiecommandant. 6 Deze
auteurs hielden zich vrij direct met de corruptie en de georganiseerde misdaad in Rusland bezig, maar hun werken
hebben veelal een hoog anekdotisch gehalte, zodat ook hier een analyse ontbreekt.
Het onderzoek is opgebouwd uit vijf hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk is bedoeld als theoretisch kader.
De hoofdstukken twee tot en met vier beschrijven de Russische Maffia in achtereenvolgens de periode Brezjnev,
Gorbatsjov en Jeltsin. De hoofdstukken zijn onderverdeeld in drie thema's: ten eerste de politiek en de elite, ten
tweede de economie en ten derde de georganiseerde misdaad. Hoofdstuk vijf beschrijft de effecten van de huidige
Russische Maffia op de internationale gemeenschap.
Deze afstudeerscriptie is bedoeld als een algemene geschiedenis van het fenomeen Russische Maffia. Hoewel het
onderzoek zo breed mogelijk is opgezet, om alle aspecten aan bod te laten komen, is het in geen geval volledig.
Het moet gezien worden als een eerste aanzet tot verder onderzoek.
5 Zie bijvoorbeeld de Current Digest of Post-Soviet Press.
6 Auteurs als Simis, Chalidze, Zeldes, Voslensky, Vaksberg, Illesch, Potichnyj, Goworuchin, Witaljew en Timofeyev; zie
literatuurlijst.
6

Hoofdstuk 1: Theorie en Achtergronden
"God heeft de mensheid drie eigenschappen geschonken: integriteit, intelligentie en het lidmaatschap van de
Partij. Uit deze drie eigenschappen mocht ieder mens maar twee kiezen. Koos hij voor integriteit en het Partijlidmaatschap,
dan moest hij het zonder intelligentie doen. Integere Partijleden zijn dus zo dom als olie. Wenste
hij intelligentie en het Partij-lidmaatschap, dan was integriteit hem vreemd. Intelligente Partijleden zijn dus per
definitie corrupt. Koos hij echter voor de derde combinatie integriteit en intelligentie, dan bleef voor hem het
Partij-lidmaatschap onbereikbaar." 7
Deze grap uit de Sovjet-Unie geeft vrij realistisch weer hoe de gemiddelde Sovjet-burger over zijn leiders
dacht. Vooral tijdens de regeringsjaren van Leonid Brezjnev nam de corruptie onder de Partij-leiders een enorme
vlucht, waardoor het 'Arbeidersparadijs' alleen voor de nieuwe elite (de Nomenklatura) nog een paradijs was.
Tevens werd duidelijk dat de plan-economie niet in staat was de 'socialistische heilstaat' te verwezenlijken, wat
leidde tot zeer veel clandestiene privé-initiatieven van de bevolking binnen de zogenaamde 'tweede economie'. Een
massale ondergraving van de Sovjet-wetgeving, die zonder corruptie en samenwerking niet mogelijk was. Voor
zover dit niet al georganiseerde misdaad was, ligt hierin toch één van de belangrijkste bestaansgronden van de
huidige maffia.
Voordat het bovenstaande verder uitgewerkt kan worden, is eerst een begrippenkader noodzakelijk. Termen
als Nomenklatura, corruptie, 'tweede economie', georganiseerde misdaad en maffia behoeven nadere uitleg en
definiëring, omdat hierover veel verwarring bestaat.
1.1 De Nomenklatura
Het woord 'Nomenklatura' betekende in het bureaucratische spraakgebruik van de Sovjet-Unie ten eerste, de lijst
met alle leidinggevende posten in de Partij en de Staat, waarvan de bezetting niet door de ressortchef werd bepaald,
maar door een hogere functionaris. En ten tweede de lijst met personen, die deze posten bezetten of daar als reserve
voor in aanmerking kwamen. 8
Dit principe van benoemingen is uitgevonden door Stalin op basis van de these: Niemand is onmisbaar. Om
een bestuurspost te krijgen was het politieke oogpunt belangrijker dan de geschiktheid van een persoon. Alleen
communisten, die grondig gescreend waren, kwamen in aanmerking. Een ieder moest zich er van bewust zijn, dat
hij zijn post niet dankte aan zijn kwali-teiten, maar dat hij genadebrood at van de leiding. Dit bete-kende ook, dat
iemand met een goede post in het middenkader, iedere wens van zijn baas moest vervullen. De enige manier om
onmisbaar te zijn en zo in aanmerking te komen voor promotie. Nadat Stalin in april 1922 secretaris-generaal van
het Centra-le Comité van de Partij was geworden, kon hij met behulp van zijn secretariaat alle benoemingen naar
zich toetrekken. Hier lag de machtsbasis van Stalin en het ontstaan van een nieuwe elite, de Nomenklatura. 9
Dat de Nomenklatura inderdaad een nieuwe elite was, een nieuwe klasse, is uitvoerig beargumenteerd door
Milovan Djilas en Michael Voslensky. 10 Zij noemden deze klasse de elite van het totalitaire communistische
systeem, een 'neo-feodale' elite en een uitbuitersklasse, omdat er binnen het socialistische principe geen privéeigendom
bestond, alleen 'socialistisch' eigendom. In de praktijk bleek echter dat socialistisch eigendom
staatseigendom betekende en de facto het eigendom van de nieuwe elite. De Nomenklatura kon vrij beschikken
over het gigantisch potentieel van de Sovjet-Unie, zoals de feodale heren konden beschikken over hun landerijen.
7 Yuri Glazov, To be or not to be in the Party. Communist Party Membership in the USSR (Dordrecht 1988) 13.
8 Voslensky, Die Nomenklatura, 131.
9 Ibidem,131-134.
10 Voslensky, Die Nomenklatura. En Milovan Djilas, Die neue Klasse (Wenen en München 1957).
7

Met dit verschil dat de positie binnen de Nomenklatura niet erfelijk was. 11
Hieronder volgen nog enkele korte karakteristieken van de Nomenklatura, zoals die zijn opgesteld door de
afdeling Elite Studies van het Sociologisch Instituut van de Russische Academie voor Wetenschappen 12 :
1) Het nomenclatuurkarakter van de Sovjet-elite: Benoemingen gebeuren op basis van de nomenclatuur.
Belangrijke posities kunnen niet ingenomen worden zonder toestemming van het Politbureau of het Secretariaat
van het Centraal Comité van de Partij.
2) Een monolithische kwaliteit: de elite van Staat en Partij. Alle leden moesten communisten zijn, die waren
benoemd door het topkader van de Partij. Ze waren verplicht het Marxisme-Leninisme te belijden en zich te houden
aan de geschreven en ongeschreven regels van de Communistische Partij.
3) De Structuur. Deze kon het beste bepaald worden aan de hand van de leden van het Centraal Comité van de
Partij. Dit waren de leden van de top, zoals Politbureau-leden, ministers, leden van het Secretariaat van het
Centraal Comité, de militaire leiders, de regionale leiders, enzovoort. Het middenkader was vertegenwoordigd door
kolchozdirecteuren, fabrieksdirecteuren, leiders van jeugd-organisaties, van vakbonden, van artistieke en literaire
verenigingen. De 'gewone Sovjetburger' had slechts enkele vertegenwoordigers, die daar ook nog zaten als
decoratie.
4) Hiërarchie. De organisatie was strikt hiërarchisch. Boven-aan de piramide stond de secretaris-generaal, dan de
leden van het Politbureau, dan de kandidaat-leden, dan de leden van het Centraal Comité. Kortom,.....
5) Recrutering. Om nepotisme tegen te gaan, gold de ongeschre-ven regel dat topfuncties niet erfelijk konden zijn.
Deson-danks kwamen de 'kinderen van de elite' door speciaal onder-wijs vaak in aanmerking voor de meest gewilde
banen, zoals stationering in het buitenland.
6) Geografische mobiliteit. Kaderleden, die promotie wilden maken, hadden werkervaring nodig in verschillende
regio's. Dit was het 'harden van de kaders'.
7) Interne mobiliteit. De Nomenklaturacarrière kenmerkte zich ook door een regelmatige verandering van functie.
Promotie was alleen mogelijk met werkervaring in zoveel mogelijk functies binnen het landsbestuur en de Partij.
8) Het systeem van privileges. Naast een salaris ontving een lid van de Nomenklatura ook een reeks aan privileges,
waardoor lidmaatschap zeer aantrekkelijk was. Hoe hoger de functie, hoe meer privileges.
1.2.1 De Corruptie
11 Gennadi Ashin, 'A Change of Elites', Sociological Research 35 (1996) 1, p.58 en 62.
12 Olga V. Kryshtanovskaia, 'Transformation of the Old Nomenklatura into a new Russian Elite', Sociological Research 34 (1995) 6,
p.7-9.
8

Een groot probleem bij het schrijven over corruptie is dat de term verschillende betekenissen kan hebben. Bij de
ene cultuur hoort bijvoorbeeld het geven van kleine geschenken tot de normale omgangsvormen, terwijl dit in de
andere cultuur als een lichte vorm van omkoping wordt gezien; je geeft geschenken alleen aan vrienden en
bekenden. Om etnocentrisme te vermijden is een goede definitie nodig. 13
De meeste definities van corruptie vallen binnen één van drie basisconcepten. Ten eerste wordt corruptie
vaak begrepen in termen van fysieke onttakeling, ontbinding en desintegra-tie. Hier wordt corruptie gezien als
ongezond of bedorven. Ten tweede wordt corruptie vaak gebruikt om een verval van de mo-raal, een verlies van
de onschuld te beschrijven. Het derde, en voor dit onderzoek het meest relevante, concept van corrup-tie is het
onbetrouwbaar maken van openbare diensten door ambtenaren, gewoonlijk voor persoonlijk gewin. Hierdoor wordt
het vertrouwen geschaad in de ambtenaar, zijn ambt en, wanneer corruptie veel voorkomt, in de overheid als
geheel. 14 Een goede definitie luidt: 'Corruptie is het gebruik van een openbaar ambt voor persoonlijk gewin, niet
alleen in financiële zin, maar ook in termen van status en invloed'. 15
Toch is deze definitie niet afdoende. De vraag of corruptie goed of slecht voor een land is, eist een moreel
oordeel. Ter indicatie volgt een samenvatting van het werk van de weten-schapper William Clark, waarin hij de
mogelijke voor- en nadelen van corruptie in de Sovjet-Unie onderzocht. 16
Mogelijke voordelen:
1) Corruptie bevordert kapitaalvergaring. In de Sovjet-Unie werd geen belasting gevorderd en omdat er weinig te
koop was, beschikte de Sovjet-burger over veel spaargeld. De corruptie trok dit geld weer de economie binnen,
zodat de staat over investeringskapitaal kon beschikken.
2) Corruptie doorbreekt de bureaucratie en haar willekeur. Door omkoperij kan menig bureaucratisch obstakel
worden omzeild.
3) Corruptie bevordert de handelsgeest. Hij die de meeste steekpenningen betaald krijgt de opdracht. Dit zorgt voor
concurrentie en daarmee voor efficiëntie.
4) Corruptie zorgt voor eenheid binnen de elite. Doordat de elite op elkaar is aangewezen om hun leefstijl te
bewaren, is het uitbreken van een destructief conflict onwaarschijnlijk.
5) Corruptie helpt etnische discriminatie te verminderen en promoot nationale integratie. Geld kent geen
onderscheid .
6) Corruptie vervangt politiek geweld voor economische activiteiten. Om hun financiële belangen veilig te stellen
hebben regionale leiders behoefte aan politieke rust.
7) Corruptie maakt de overheid aantrekkelijk voor goed gekwa-lificeerd personeel. Steekpenningen maken van de
overheid een goede werkgever.
8) Corruptie in verkiezingen duidt op een groeiende democra-tische interesse bij de bevolking. Zonder is het regime
blijkbaar niet zeker van de overwinning.
Mogelijke nadelen:
1) Corruptie zorgt voor een kapitaalvlucht. Wanneer de leiders het geld niet gebruiken voor investeringen, maar
13 Leslie Holmes, The End of Communist Power. Anti-corruption campaigns and legitimation crisis (Oxford 1993) 63.
14 William A. Clark, Crime and Punishment in Soviet Officialdom. Combating corruption in the political elite, 1965-1990 (New
York 1993) 3-4.
15 Holmes, End of Communist Power, 65.
16 Clark, Crime and Punishment, 207-214.
9

het naar geheime bankrekeningen sluizen, onttrekt corruptie geld aan de economie.
2) Corruptie verstoort het investeringsklimaat. Om steekpen-ningen wit te wassen wordt meestal geïnvesteerd in
sectoren waar het niet opvalt, waar dus al veel geld in omloop is. Ook wordt het geld vaak aangewend voor
politieke doeleinden, zoals de zogenaamde prestige projecten.
3) Corruptie vermindert de ambtelijke productiviteit. De ambtenaren spenderen veel tijd aan zelfverrijking. Tijd
die ze niet aan hun eigenlijke werk besteden.
4) Corruptie vermindert de kwaliteit van het ambtelijk apparaat. Professionaliteit is alleen mogelijk met integere
ambtenaren en dezen zijn juist ongewenst voor de zittende ambtenaren, die op zelfverrijking geconcentreerd zijn.
5) Corruptie vermindert buitenlandse hulp. De wens om te helpen verdwijnt zeer snel, als de hulp niet op de
daarvoor bestemde plek aankomt.
6) Corruptie ondergraaft de legitimiteit van een systeem. Een bevolking verliest het vertrouwen in haar leiders,
wanneer duidelijk wordt dat zij alleen aan zichzelf denken.
7) Corruptie vergroot de mogelijkheid van een staatsgreep. De roep om een sterke man, die recht en orde moet
brengen, wordt steeds luider.
Concluderend valt te verdedigen dat de corruptie in de Sovjet-Unie op de korte en middellange termijn noodzakelijk
was om de economie te stimuleren en het land politiek stabiel te houden. Op de lange termijn was het echter een
belangrijke oorzaak voor de ondergang van het communisme, omdat de voordelen niet langer konden opwegen
tegen de nadelen en de Sovjet-Unie steeds verder verstrikt raakte in illegale structuren.
1.2.2 De 'Tweede Economie'
De op de zware industrie georiënteerde planeconomie maakte van de Sovjet-Unie niet alleen een industriële
grootmacht, maar ook een land waar consumptie-goederen schaars waren. De Russen noemden deze goederen waar
een tekort aan was, defitsitny en deze waren legio. Het 'in-de-rij-staan' in de Sovjet-Unie was legendarisch, maar
na het afzwakken van het strikte Stalinisme en het toenemen van corruptie, kwamen er ook andere manieren om
aan goederen te komen. Het begon met wat de Russen blat (invloed, connecties) noemen. Een soort ruilhandel
tussen vrienden en bekenden onder het motto 'Voor wat hoort wat'. Deze ruilhandel ontaardde al snel in omkoperij,
vzyetka (vangst). Verkopers hielden goederen achter, eerst alleen voor vrienden, later voor iedereen die betaalde.
De goederen werden boven de officiële prijs verkocht, na levo (aan de linkerkant): onder de toonbank. Op den duur
gingen particulieren ook produceren voor deze na levo-markt. Zo ontstond een schaduw-economie. 17
Er zijn verschillende namen voor dit fenomeen, variërend van ongeplande economie, ongeregistreerde
economie tot zwarte markt en zwarte economie. De meest gebruikte term is echter de 'tweede' economie en omvat
al het privé-initiatief van de Sovjet-burgers, zowel legaal als illegaal. 18 Over het laatste punt bestaat verschil van
mening, omdat privé-initiatief per definitie illegaal hoort te zijn volgens de communistische ideologie. In deze
opvatting betekent de 'tweede' economie niets anders dan crimineel gedrag. 19 Vooral westerse onder-zoekers zijn
zeer huiverig voor deze opvatting, omdat een groot gedeelte van deze 'criminele' activiteiten, binnen het
kapitalisme, normaal gedrag is en zelfs essentieel voor de werking van een markteconomie.
Het legale deel van de 'tweede' economie is volgens deze onderzoekers ontstaan in de jaren '70, toen
Brezjnev een hele serie van kleine private economische activiteiten toeliet, gedeeltelijk legaal, maar ook gedeeltelijk
illegaal. In plaats van de economie te hervormen liet hij de façade staan, maar stond de bevolking meer ruimte toe
voor economische zelfont-plooïng. 20 Deze informele ideologie werkte als een rode lap op de 'corruptie-stier'.
Met dit alles in het achterhoofd komt de socioloog Leslie Holmes tot de volgende definitie van de Sovjet-
17 Hedrick Smith, De Russen. Dagelijks leven in de Sovjet-Unie (Amster dam en Brussel 1977) 88-91.
18 Holmes, End of Communist Power, 74-75.
19 F. Feldbrugge, 'Government and Shadow Economy in the Soviet Union', Soviet Studies 36 (1984) 4, p.529.
20 Clark, Crime and Punishment, 63. En Holmes, End of Communist Power, 74.
10

economie:
De eerste economie is dat deel van de totale economie:
A) dat min of meer wordt gepland en gecontroleerd door een
staatsorgaan buiten of boven het individu of een kleine
groep individuen (zoals familie); EN
B) waarbinnen alle of de meeste produktiemiddelen in handen
zijn van de staat en/of van een groot collectief (zoals een
collectieve boerderij, een industriële onderneming).
In contrast is de tweede economie dat deel van de totale economie:
A) dat niet in enige vorm van betekenis wordt gepland en
gecontroleerd door een staatsorgaan buiten en boven het
individu of een kleine groep individuen; EN/OF
B) waarbinnen de produktiemiddelen geheel of voor het grootste
deel in het bezit zijn van een individu of een kleine
groep individuen. 21
Ook kan de 'tweede' economie onderverdeeld worden in categorieën. Naast de kwestie legaal of illegaal, is
het ook mogelijk onderscheid te maken tussen 'binnen' de planeconomie en 'parallel' aan de planeconomie. De
sociologe Maria Los komt zo tot vier categorieën:
A) Een legale tweede economie binnen de eerste economie
B) Een illegale tweede economie binnen de eerste economie
C) Een legale tweede economie parallel aan de eerste economie
D) Een illegale tweede economie parallel aan de eerste econo- mie 22
Voor dit onderzoek zijn met name B en D interessant, te meer daar Los een vergelijking maakt met kapitalistische
landen:
Categorie B:
Communistische landen: illegale particuliere produktie binnen staatsondernemingen; valse produktiecijfers om
aan het Plan te voldoen en zodoende de bonus opstrijken; informele en ongeplande handel tussen onderdelen van
de staatseconomie; illegale 'onder-de-toonbank-verkopen' in staatswinkels; particuliere beloning voor
overheidsdiensten, bijvoorbeeld medische hulp.
Kapitalistische landen: belastingontduiking door bedrijven en het personeel; overtredingen van export-regelingen
en -ver-boden; straathandel en oplichterij; het gebruik maken van legale dekmantels door georganiseerde
misdaadsyndicaten. 23
Categorie D:
Communistische landen: onwettige particuliere produktie en distributie; het zich bezig houden met verboden
handel; speculeren in schaarse goederen; zwarte markten in illegaal verkregen of geproduceerde goederen, in 'harde'
valuta, in verboden goederen (drugs, pornografie, samizdat); heling.
Kapitalistische landen: georganiseerde misdaad; zwarte markten in verboden goederen (drugs, pornografie, enz.);
zwarte markten of ruilhandel in gestolen goederen; achtergehouden op-brengsten van niet-geregistreerde produktie,
diensten en bijbaantjes; het in dienst hebben van illegale immigranten. 24
De bespiegelingen over de 'tweede' economie, en met name het illegale deel daarvan, laten zien dat deze
economische activiteiten vaak plaatsvinden in een dusdanige omvang, dat er duidelijk sprake is van een
georganiseerd karakter. Terugverwijzend naar de stelling, dat de 'tweede' economie (in elk geval gedeeltelijk)
crimineel gedrag is en naar boven-staande vergelijking met kapitalistische landen, mag geconclu-deerd worden,
21 Holmes, End of Communist Power, 75.
22 Maria Los, 'The double economic structure of communist societies', Contemporary Crises. Law, Crime and Social Policy 11
(1987)1, p.30.
23 Ibidem, 30 en 33-36.
24 Los, 'The double economy', 30, 31 en 39-42.
11

dat ook in de communistische wereld het fenomeen 'georganiseerde misdaad' bestond.
1.3 Georganiseerde misdaad of maffia?
Over wat georganiseerde criminaliteit nu betekent, bestaat in de wereld van politie, justitie en wetenschap groot
verschil van mening, om over maffia maar niet te spreken. 25 De basis-definitie, die een soort ondergrens aangeeft,
komt van het Duitse Bundeskriminalamt (BKA) uit 1990: 'Georganiseerde misdaad is het op winst of op macht
gerichte stelselmatig plegen van strafbare feiten, die ieder voor zich of te samen van aanmerkelijke betekenis zijn,
wanneer meer dan twee deelnemers gedurende langere of onbepaalde tijd met verdeling van arbeid samenwerken,
door gebruik te maken van:
A) bedrijfsmatige of daarop gelijkende structuren, en/of
B) geweld of andere voor intimidatie geschikte middelen, en/of
C) beïnvloeding van de politiek, media, openbaar bestuur, justitie of bedrijfsleven.' 26
De Nederlandse Divisie centrale recherche-informatie (CRI) vult deze definitie aan met een
kenmerkenlijstje:
1. Is er binnen de groep sprake van een hiërarchische structuur met een min of meer vaste taakverdeling?
2. Is er sprake van een intern sanctiesysteem?
3. Tracht de groep zijn concurrentiepositie in de criminele
wereld te handhaven door geweld te gebruiken tegen personen binnen het criminele milieu?
4. Houdt de groep zich bezig met het witwassen van geld?
5. Is er sprake van criminele contacten met overheidsfunctionarissen of met personen uit overigens legale
bedrijven?
6. Wordt door de groep gebruik gemaakt van dekmantelfirma's?
7. Hebben de activiteiten van de groep zich reeds over een langere periode uitgestrekt?
8. Maakt de groep zich schuldig aan het plegen van meerdere soorten delicten?
Indien een groep voldoet aan maximaal 2 kenmerken, dan wordt gesproken van laag georganiseerd. Bij maximaal
5 kenmerken spreekt men van middelhoog georganiseerd. En bij 6 of meer is er sprake van hoog georganiseerd.
In navolging van de CRI worden in stukken van de politie en justitie criminele groeperingen op deze manier
beschreven. 27
In het Rapport Van Traa maakten wetenschappers (onderzoeks-groep Fijnaut) duidelijk deze definitie te
ruim te vinden en ook de kenmerken, die de CRI gebruikte, gingen te veel uit van een bureaucratische structuur;
zo voldoet bijvoorbeeld de politie ook aan enkele kenmerken. Fijnaut c.s. kwamen met een eigen definitie, die door
Van Traa c.s. werd onderschreven, en luidt: 'Er is sprake van georganiseerde criminaliteit indien groepen, die
primair gericht zijn op illegaal gewin, systematisch misdaden plegen met ernstige gevolgen voor de samenleving,
en in staat zijn deze misdaden op betrekkelijk effectieve wijze af te schermen, in het bijzonder door de bereidheid
te tonen fysiek geweld te gebruiken of personen door middel van corruptie uit te schakelen.' 28
Over de term 'georganiseerde misdaad' zijn de verschillen nog relatief klein in vergelijking met die over de
term 'maffia'. De oorsprong van het woord maffia is al jarenlang onderwerp van vele geschriften. Eén legende
vermeldt dat de Franse invasie van Sicilië in 1282 tot de anti-Franse leuze leidde, 'Morte Alla Francia Italia
25 G.J.N. Bruinsma ed., Georganiseerde criminaliteit uit Oost-Europa en het IRT Noord- en Oost-Nederland (Enschede 1994) 1. Voor een
weergave van de discussie hierover: A.W.M. van der Heijden ed., criminele Inlichtingen. De rol van de Criminele Inlichtingendiensten bij
de aanpak van de georganiseerde misdaad (Den Haag 1993). En het Eindrapport van de onderzoeksgroep Fijnaut voor de commissie Van
Traa, Inzake Opsporing, bijlage VII, Kamerstuk 24 072, nr.16, p.12-29.
26 Petrus C. van Duyne, Het spook en de dreiging van de Georganiseerde Misdaad (Den Haag 1995) 10.
27 Inzake Opsporing, Brief van de Enquêtecommissie, p.24
Kamerstuk 24 072, nrs.10-11, 1995-1996.
Zie ook: Kamerstuk 22 838, nr.2, 1992-1993.
28 Eindrapport onderzoeksgroep Fijnaut, p.24-25.
12

Anela' (Dood aan de Fransen is de smeekbede van Italië), afgekort M.A.F.I.A. De Siciliaanse toneelschrijver
Giuseppe Rizutto was de eerste die het woord maffia in het openbaar gebruikte. In 1862 publiceerde hij I Mafiusi
della Vicaria (De Maffia in de pastorie), een werk over de leden van een geheime criminele broederschap in de
gevangenissen van Palermo. 29
Een aantal jaren later, in 1868, werd het woord opgenomen in het Siciliaanse woordenboek van Traina, dat
het woord de betekenis van 'brutaal, uitdagend' gaf. In deze betekenis is maffia vooral een bepaalde manier van
gedrag. Een man kan maffioso genoemd worden zonder crimineel te zijn. Hij is een man die zijn eigen zaken regelt
en zelf zijn problemen oplost. Niettemin staat maffia voor anti-sociaal gedrag, dat zich niets aantrekt van de staat
of van democratische waarden. Maffia-gedrag wordt bepaald door corruptie en geweld. 30
Hoewel de Siciliaanse maffia de enige organisatie is, die de term voor zich kan opeisen, is tegenwoordig
de term maffia voor velen synoniem geworden met de georganiseerde misdaad, waar ook ter wereld. Toch is er een
onderscheid tussen beide termen te maken, wat moge blijken uit onderstaande definities:
'Voor sommigen is de maffia een specifieke groep die van buiten de politieke en juridische orde en in strijd
met die orde straffeloos het eigen belang dient en 'de politiek' feitelijk machteloos maakt. Anderen rekenen tot de
maffia ook vele politici en staatsfunctionarissen, die hun ambt misbrui-ken om zichzelf en hun (zaken)relaties te
bedienen. 31
De vermoorde Italiaanse onderzoeksrechter Falcone gaf van maffia de volgende definitie: 'Maffia heeft een
formele structuur, is flexibel, veelzijdig en extreem gewelddadig, in staat om bescherming te organiseren op de
hoogste niveau's en zeer rijk.' De definitie die de Russische politie hanteert luidt: 'Een maffia is een geheime
criminele organisatie, die is opge-nomen in het systeem van de georganiseerde criminaliteit, corrumperende banden
met bestuurders heeft, alsmede een sturende rol in het criminele milieu en de schaduw-economie.' 32
Het verschil tussen georganiseerde misdaad en maffia is gelegen in het feit dat bij maffia er sprake is van
zeer nauwe banden met de politieke elite van een land of regio, tot in de hoogste regionen. Uit bovenstaande
definities blijkt ook dat velen maffia zien als een organisatie. Historisch gezien heeft alleen de georganiseerde
misdaad op Sicilië het recht om zich maffia te noemen, maar aangezien de term maffia gebruikt wordt voor
misdaadgroeperingen over de hele wereld, wordt voorge-steld maffia te zien als een fenomeen en niet als een
organi-satie. Wanneer een organisatie in het bijzonder bedoeld wordt, is het beter om te spreken van een maffiagroep.
Ideaal is het gebruik van de bendenaam.
De volgende definitie kan nu worden afgeleid: 'Maffia is het fenomeen van de georganiseerde misdaad 33 ,
waarbij deze misdaad onlosmakelijk is verbonden met de politieke elite van een land of een regio.' Uit dit
onderzoek zal blijken dat in de Sovjet-Unie en in Rusland de politieke elite nauw verbonden was en is met de
georganiseerde misdaad; dus maffia.
Hoofdstuk 2: Achttien jaren Brezjnev
'In de jaren '70 en het begin van de jaren '80 werd de Sovjet-Unie opgeschrikt door een serie onthullingen over
moord en corruptie in de hoogste regionen. De krantenverslagen en samenvattingen van rechtszaken uit die
tijd lezen als spannende true-crime romans. Deze zaken hadden één gemeenschappelijke factor: in alle gevallen
betrof het hooggeplaatste leden van de Communistische Partij.' 34
29 Antonio Nicaso en Lee Lamothe, De Wereldwijde Maffia. De nieuwe wereldorde van de georganiseerde misdaad (Amsterdam 1996) 61.
30 Ibidem, 62.
31 Hans Oversloot, 'Rusland: Transformatie en corruptie', Internationale Spectator 49 (1995) 10, p.544.
32 René Does, 'De macht van de mafia. de georganiseerde criminaliteit in Rusland', Oost-Europa Verkenningen (1995) 138, p.5.
33 Zie de definitie bij noot 22.
34 Stephen Handelman, Comrade Criminal. The theft of the Second Russian Revolution (Londen 1994) 82.
13

Op 15 oktober 1964 maakte de Pravda bekend dat het Centrale Comité Chroesjtsjov had ontslagen. Chroesjtsjov
had zijn krediet verspeeld bij de Nomenklatura, doordat hij met zijn hervormingen de macht van de provinciale
leiders inperkte. Zijn val maakte duidelijk dat de Partijleiders voortaan ern-stig rekening moesten gaan houden met
de opvattingen en de belangen van de bestuurdersklasse in de Sovjet-Unie. De opvolgers van Chroesjtsjov vormden
tijdens de eerste jaren van hun bewind een collectief leiderschap. Pas rond 1968 wist Leonid Brezjnev zich te
ontpoppen als de primus inter pares. 35
Brezjnev had geleerd van zijn voorganger; hij zocht steun bij de partijsecretarissen door ze te vertrouwen
en met rust te laten; zijn 'Vertrouwen in de Kaders'-politiek. De zekerheid van herbenoeming in het Centrale
Comité was gedurende de jaren zeventig ongeveer 90%. Binnen deze elite was de zekerheid voor eerste
secretarissen van de Obkom's (regionale partijcomités) en voor de ministers zelfs nog groter. De continuïteit en
daarmee de veroudering binnen de bestuurdersklasse waren door deze politiek aanzienlijk, met alle gevolgen van
dien. 36
Aanvankelijk kende men Brezjnev niet anders dan als een saaie, fantasieloze apparattsjik. Maar toen zijn
positie een-maal gevestigd was veranderde Brezjnevs imago. Politiek gezien bleef Brezjnev een grijze bureaucraat,
maar zijn levensstijl kon al snel kleurrijk genoemd worden. Hij etaleerde haast naïef zijn menselijke zwakheden
in interviews, zoals het kettingroken, zijn voorliefde voor mooie, snelle auto's, zijn favoriete sporten (voetbal en
jagen), mooie vrouwen en dergelijke. Kortom hij bouwde aan een macho-imago. 37
Hiermee was hij de eerste partijleider met een duidelijke hang naar luxe. Ambitieuze partijleden gaven hem
diamanten en antiek cadeau; Westerse bezoekers gaven hem jachtgeweren en auto's voor zijn verzameling. Zo had
hij een Maserati, een Lincoln, verscheidene Mercedessen en een Rolls-Royce Silver Cloud. 38 Brezjnevs voorbeeld
deed de Nomenklatura volgen, zodat buitenlandse auto's het symbool werden van de Brezjnev-jaren.
Door toe te geven aan zijn menselijke zwakheden zette Brezjnev een nieuwe toon voor het privé-leven van
partijleden. Voortaan werden de partijleden niet alleen beoordeeld op hun privileges, maar ook op hun bezit,
waardoor het belangrijk werd om veel geld te verkrijgen. Het nieuwe principe werd: 'Geld stinkt niet'. 39
35 J.W. Bezemer, Een geschiedenis van Rusland. Van Rurik tot Brezjnev, (Amsterdam 1988) 350-353.
36 Z.R. Dittrich en A.P. van Goudoever,De geschiedenis van de Sovjet- Unie (Den Haag 1991) 160.
37 Dittrich, Sovjet-Unie, 173.
38 Marshall I. Goldman, USSR in Crisis. The failure of an economic system, (New York 1983) 104.
39 Arkady Vaksberg, The Soviet Mafia, (Londen 1991) 25.
14

2.1 Een corrupte elite
De heersende klasse van de Sovjet-Unie begon bij de fabrieks-directeuren, de voorzitters van collectieve boerderijen
en lokale bestuurders en eindigde helemaal aan de top, bij de leden van het Politbureau, geheel volgens het principe
van de piramide-structuur. Met deze hiërarchische organisatie hield het Politbureau controle over de heersende
klasse. 40
Het leven van de Nomenklatura was zeer aangenaam. Deze klasse genoot bijzondere privileges, zoals gratis
vakantie, een auto met chauffeur, een woning en dacha met personeel, speciale ziekenhuizen, apotheken, toegang
tot de speciale partijwinkels enzovoort. Hoe hoger de functie hoe meer privileges. Feitelijk bezat de Nomenklatura
(nog geen 1,5% van de bevolking) zo ongeveer de gehele Sovjet-Unie. Elke wens kon in vervulling gaan. 41
Het leven van de Nomenklatura in de Sovjet-Unie was com-pleet afgesloten voor buitenstaanders. Zowel
in de letterlijke zin, dat zij een eigen woongebied had met muren en bewakers, als ook in de figuurlijke zin van de
exclusiviteit van hun milieu, waar bijna niemand ooit werd toegelaten. Het apparat probeerde een systeem op te
zetten van erfelijke macht met behulp van een zeer exclusief onderwijssysteem voor de eigen kinderen, en
vervolgens door op afkomst te letten bij benoe-mingen en promoties. Deze vorm van nepotisme was een gevolg
van het voorbeeld dat Brezjnev gaf door zijn eigen kinderen in hoge posities te benoemen. 42
De Nomenklatura zorgde ook erg goed voor haar leden met behulp van een privilege-systeem. Het
belangrijkste privilege was niet de hogere salarissen (ongeveer 10 maal boven modaal), maar het bestaan van een
heel netwerk van speciale winkels, die de Nomenklatura voorzag van goederen en diensten. Bood-schappen werden
gedaan met speciale vouchers in de Kremlyovka, de winkels met de gele gordijnen, waar alles te krijgen was.
Begrippen als 'niet verkrijgbaar' of het 'in de rij staan' waren voor de Nomenklatura niet van toepassing, 'gesloten'
betekende: alleen toegankelijk voor de Nomenklatura. Al deze privileges hoorden bij iemands functie, met andere
woorden: de staat betaalde. 43
Door de zekerheid van herbenoeming en de feitelijke macht van de Nomenklatura was deze elite onder
Brezjnev gevoelig voor corruptie; zekerheid leidde tot zorgeloosheid. 44 De Nomen-klatura bepaalde wie waar
benoemd werden en deze beslissing werd steeds vaker genomen op basis van steekpenningen. Zo ont-stonden
patroon-cliënt relaties, die haast niet te doorbreken waren. Dit fenomeen laat zich goed uitleggen door een metafoor
uit de bergklimsport, het zogenaamde Seilschaften. Dit is een groep klimmers, die aan elkaar verbonden zijn door
middel van een touw. Door elkaar te helpen, te beschermen en elkaar aan te moedigen bereiken ze hoogten die
individueel niet haalbaar zijn. Andersom geldt echter ook, dat als er één valt, de rest volgt. 45
De privileges maakte het lidmaatschap van de Nomenklatura zeer aantrekkelijk, maar ze behoorden bij de
functie, zodra men de functie kwijt was, verloor men ook alle privileges. Vandaar dat velen van de Nomenklatura
vatbaar waren voor corruptie, als een soort zekerheid in het geval dat ze hun positie zouden verliezen, door ontslag,
pensioen of overlijden. Met name de naaste familie kwam dan met lege handen te staan. 46
De corruptie bestond uit het aannemen van steekpenningen, omkoperijen, het verkopen van functies en
dergelijke. Deze vorm van corruptie was vooral gelegen in de monopolie-positie van de Nomenklatura. Alles werd
aan de top bepaald; overal was toestemming voor nodig. Als enige werkgever beschikte de Nomenklatura over
miljoenen arbeiders, die ze in haar greep hield met een groot politie-apparaat. Op deze wijze kon ze de
40 Robert C. Tucker, Political culture and leadership in Soviet Russia. From Lenin to Gorbachev (Brighton 1987) 109.
41 R.-H. Claeys, De nalatenschap van Brezjnev. Bioscopie van een grootmacht (Antwerpen 1982) 128 -134.
42 Handelman, Comrade Criminal, 85.
43 Witali Witaljew, Die Rote Mafia. Recherchen im kriminellen Untergrund der UdSSR (Düsseldorf 1990) 195.
44 Vaksberg, Soviet Mafia, 76.
45 Clark, Crime and Punishment, 151.
46 Konstantin M. Simis, USSR: The Corrupt Society. The secret world of Soviet Capitalism (New York 1982) 38-47.
15

innenlandse politiek geheel naar haar hand zetten. 47
Voor elke beslissing moest betaald worden, voor levering van goederen moest betaald worden, ook al stond
alles vast in het Gosplan. Voor een fabriek was niets zo erg als het niet halen van het plan; de managers werden
in zo'n geval vaak ontslagen en de arbeiders werden in hun salaris gekort. De corruptie werkte daardoor twee
kanten op; om het Plan te halen betaalden de managers zonder morren aan de ambtenaren om voor een tijdige
levering van de grondstoffen te zorgen en de ar-beiders betaalden aan de managers om de kosten te vergoeden. 48
Bovenstaande was echter 'slechts' een vorm van corruptie, waarbij persoonlijk gewin geen reden hoefde te
zijn voor het betalen en ontvangen van steekpenningen, het was eigenlijk inherent aan het systeem. Bij omkoperij
was er wel sprake van persoonlijk belang of gewin. Dit waren de gevallen waarbij de burgers ambtenaren
omkochten om bepaalde doelstellingen te halen, bijvoorbeeld een nieuw appartement, een rijbewijs, een plaats op
de universiteit, enzovoort. Vooral de clandestiene privé-ondernemingen waren genoodzaakt om ambtenaren om
te kopen, voor grondstoffen, voor vervoer, bij ontdekking door de politie, enzovoort. 49 Hierover later meer.
Tot slot was er nog de verkoop van functies, wat een zeer normale praktijk was. In het begin van de jaren
'70 kostte een ministerschap tussen de 100.000 en 300.000 roebel, afhankelijk van het gewicht van zo'n
ministerspost. Dit was ontzettend veel geld, maar toch was er meer vraag dan aanbod, waardoor er vaak posten
per opbod werden verkocht. Bovendien als zo'n positie eenmaal veroverd was, kon de nieuwe minister op zijn beurt
allerlei andere banen verkopen, zodat hij al snel weer uit de kosten was. 50
De Russische onderzoeker Simis noemt een vijftal redenen, waarom hoge ambtenaren zich overgaven aan
corruptie. Ten eer-ste, en de belangrijkste, de al eerder genoemde reden, dat al hun privileges onderdeel waren van
hun functie. Bij het verlies van hun functie waren ze alles kwijt, vaak de volgende dag al. De tweede reden was:
het probleem van de erfenis. De baan alsook de privileges waren niet overdraagbaar op de vol-gende generatie. Er
moest dus op een andere manier gezorgd worden voor een soort levensverzekering. De derde reden die Simis noemt,
is de aloude reden van de hebzucht, de soms to-taal irrationele hebzucht. De vierde reden is puur psycholo-gisch.
De ambtenaar in kwestie had meestal al een hele loop-baan achter zich, waarbij hij in zijn lagere functies al
gewend was geraakt aan de dagelijkse routine van giften en steekpenningen. Wanneer hij na verloop van tijd zelf
de machtigste was geworden, vond hij steekpenningen de normaalste zaak van de wereld en in het geheel niet
crimineel. En de laatste reden die Simis noemt, is het gebrek aan angst om gepakt te worden. Niemand wilde of
durfde de Nomenklatura aan te pakken. 51 Dit kon niet zonder gevolgen blijven.
Professor Voslensky is zeer scherp in zijn oordeel over de Nomenklatura. Hij noemt haar een
uitbuitersklasse en beschul-digt haar van parasitair gedrag. In zijn boek geeft hij vier bestanddelen van de prijs die
de bevolking heeft moeten betalen voor de heerschappij van de Nomenklatura: het eerste deel is het catastrofale
verlies van mensenlevens. De Russische Professor I.A. Kurganov heeft berekend dat er tussen 1917 en 1959 zo'n
110 miljoen mensen verdwenen zijn door de terreur van de Nomenklatura. 52 Het tweede bestanddeel is de armoede
van de bevolking, als gevolg van de uitbuiting door de Nomenklatura. Zij heeft slechts aan haar eigen belang
gedacht en is daardoor niet in staat gebleken de economie uit te bouwen en in overeenstemming te brengen met de
wensen van de bevolking.
Het derde deel is de extreme groei van het verbruik door de Nomenklatura. Hier wordt niet alleen de
toegenomen hoeveelheid luxe-goederen en datcha's mee bedoeld, maar vooral de arbeidskrachten en materiaal, die
verspild werden om hun klassebelangen te dienen: de gigantische Oorlogs-, Politie- en ideologische machinerie.
Het vierde deel is de vernietiging van de vrijheid door de Nomenklatura, de onderdrukking van het eigen initiatief,
het verhinderen van normale intellectuele contacten binnen de sa-menleving en het buitenland. Al deze schijnbaar
47 Voslensky, Nomenklatura, 523.
48 Dit waren de zogenaamde tolkatsji. Zie Bezemer, Rusland, 359.
49 Smith, De Russen, 88-90.
50 Zie noot 12. David Remnick, Lenins Laatste Adem. De ondergang van het Sovjetrijk (Haarlem 1994) 187 en Simis, USSR, 54-56.
51 Simis, USSR, 50-52.
52 Dit getal van 110 miljoen is het aantal mensen dat ontbreekt volgens een berekening van de normale bevolkingsgroei. Bovendien
moet rekening gehouden worden met de Tweede Wereldoorlog.
16

niet te meten factoren hebben bijgedragen tot een verlies van moraal en een materieel verlies in de wetenschap. 53
Er kan nog een vijfde gevolg aan worden toegevoegd, name-lijk de volslagen criminalisering van de Sovjet
samenleving. Niet alleen de elite was corrupt, ook de corruptie onder de gewone burgers groeide sterk. Doordat
een Nomenklaturist veel geld nodig had om zich een weg omhoog te kopen of om dingen gedaan te krijgen, zag
hij zich genoodzaakt om zijn 'kosten' te verhalen op ondergeschikten. Het was voor hem dus haast een verplichting
om omgekocht te worden; hij moest zijn baas weer betalen. Aangezien de organisatie een piramidestructuur kende,
verdween bijna al het geld naar boven. Het geld moest echter ook ergens vandaan komen en dat was vaak van de
onderkant van de piramide: de gewone burger. 54
Gewoonlijk ging het hierbij om kleine bedragen, die wel betaald moesten worden, want alleen bij betaling
kreeg je wat je hebben wilde. Zo ontstond er veelal een heel netwerk van bekenden met wie de individuele burger
iets kon regelen. Alle-maal zogenaamde vriendendiensten (blat), waar natuurlijk wel een vergoeding tegenover
stond, dan wel in geld of in natura. De gewone burger moest deze weg van vriendendiensten bewandelen om aan
de eerste levensbehoeften te komen. Maar ook bij alle contacten met officiële instanties werd er een 'teken van
dankbaarheid' verwacht, zoals bij de installatie van een telefoon of bij het behalen van een rijbewijs, enzovoort. 55
Voor degenen die de corruptie niet wilden accepteren, was het vechten tegen de bierkaai. De schuldige werd
weliswaar ge-straft, maar het produkt waar het om ging, bleek nog steeds 'niet aanwezig'. Om in het dagelijkse
leven je zaken voor el-kaar te krijgen waren de roebels vaak machtiger dan de K.G.B. 56
2.2 De 'Tweede Economie' als smeermiddel
Naast de corruptie ontstond er nog een tweede vorm van crimi-naliteit, die typisch was voor de Sovjetmaatschappij,
name-lijk die van het particuliere initiatief. 57 In de Sovjet-Unie was het verboden om winst te
maken; winst werd gezien als spe-culatie, iets waarvoor de doodstraf kon worden gegeven. Hoewel veel Russen
ervan overtuigd waren dat Brezjnev de zwarte sec-or oogluikend toeliet als een uitlaatklep voor de frustraties van
de bevolking 58 , was ongeveer 40% van alle gevangen in de Sovjet-Unie veroordeeld voor 'economische misdaden'. 59
Toch stonden er veel mensen te handelen op de zwarte markt, werd er gestolen uit de staatsfabrieken, werden er
ondernemingen opge-zet met gestolen waar uit de staatsfabrieken en met zwarte ar-beid, soms zelfs in de
staatsfabrieken. Dit systeem is bekend geworden als de 'tweede economie', waar veel mensen voor hun
levensbehoeften op aan waren gewezen. In het systeem waren drie componenten te ontdekken: A) het stelen en
misbruik maken van staatseigendom, B) het zelf handel gaan drijven en als laatste C) een eigen bedrijf opstarten.
A) Diefstal van Staatseigendom
Van oudsher hadden de Russen weinig respect voor staatseigen-dommen. Dit werd onder het communisme alleen
nog maar erger, daar toen bijna alles staatseigendom was. De publieke opinie in de USSR maakte een onderscheid
tussen het stelen van socia-listisch en privé-eigendom. Diefstal van privé-eigendom werd gezien als crimineel,
terwijl diefstal van staatseigendommen, tenzij het op grote schaal was, werd gezien als onschuldig en normaal
gedrag. Onder Brezjnev werd dit gedrag verder versterkt, toen voor velen wel duidelijk was dat de socialistische
53 Voslensky, Nomenklatura, 524-525.
54 Andrej Illesch, Die Roten Paten. Organisiertes Verbrechen in der Sowjetunion (Berlijn 1991) 51-67.
55 Smith, De Russen, 90-92.
56 Simis, USSR, 205-211.
57 'Die Rolle der privaten Handwerker in der Sowjetunion', OstEuropa-Archiv 30 (1980) A 200- A 215.
58 Hedrick Smith, De Nieuwe Russen. Een geteisterd volk op weg naar de toekomst (Baarn 1991) 45 en Vaksberg, Soviet Mafia, 22-23.
59 Ilya Zeldes, The problems of crime in the USSR (Springfield 1981) XII.
17

heilstaat een illusie was. 60 In het algemeen maakte de Sovjet-burger zich niet druk om deze houding, maar deed
hij dit wel, dan vergoelijkte hij zijn gedrag met opmerkingen als:" De staat mist zulke kleine dingen niet." "Als ik
het in de winkel kan krijgen, zou ik het niet van mijn werk stelen"; of "Er zijn veel dingen waar de staat niet voor
zorgt, dus moeten we er zelf maar voor zorgen." 61
Diefstal op grote schaal was veel ongewoner, omdat hiervoor behoorlijk wat ervaring en vernuft voor nodig
was. Uit een onderzoek uit 1971 naar zware gevallen bleek dat 14% van de fraudes langer dan vijf jaar duurde,
66% langer dan twee jaar en 90% langer dan een jaar. Deze cijfers bewezen de handigheid van de fraudeurs, maar
ook het gebrek aan supervisie en preventie. 62
In de kleinere zaken was de techniek minder ingewikkeld of zelfs primitief, maar ze gebeurden wel zo
veelvuldig, dat er een apart Departement voor de Strijd tegen het Plunderen van Socialistisch Bezit (de OBKhSS)
bestond. Door corruptie was dit departement overigens weinig succesvol. 63 Een andere typische soort van diefstal
was het stelen van staatseigendom, niet voor privé-gebruik, maar als een manier om het beroep op een normale
wijze te kunnen uitvoeren. Dit gold in het bijzonder voor diegenen, die niet genoeg grond-stoffen en reserveonderdelen
konden krijgen voor hun werk. Tractorchauffeurs en mecaniciens stalen reserve-onderdelen van elkaar;
laboranten stalen elkaars materialen, instrumenten en werktuigen. In de meeste gevallen deden ze dit niet omdat
ze de onderdelen direct nodig hadden, maar om er zeker van te zijn dat ze toekomstige reparaties konden uitvoeren.
De op-zichters waren weliswaar vrij streng waar het collegae betrof, maar als er gestolen werd uit een andere
werkplaats, was er niets aan de hand. Dit soort criminaliteit werd zelden ver-volgd. 64
B) De Zwarte Handel
Een belangrijke rol in de 'tweede economie' hadden de zwart-handelaren. Deze professionele handelaren kochten
hun goederen op plaatsen waar ze in overvloed waren, en verkochten die goederen weer op plekken waar ze schaars
waren. Waarbij ze natuurlijk winst maakten. In de Sovjet-Unie werd dit specu-latie genoemd, een criminele actie,
waarvoor zware straffen werden uitgedeeld. Maar zo lang er schaarste was, waren er ook handelaren. En iedere
Sovjet-burger deed zaken met ze. 65 Normaal gesproken hadden de handelaren een vrij stabiele groep van klanten,
waar ze over de vloer kwamen als een soort handelsreizigers. Zij wisten precies wat de wensen waren van hun
klanten en deden hun best om die te vervullen. Zij kwamen echter ook hun handel aanprijzen in ziekenhuizen,
universi-teiten, ministeries en zelfs in gerechtsgebouwen. Deze wijze van handel maakte deel uit van het leven in
de Sovjet-Unie, omdat het voorzag in de dagelijkse behoefte. Je kon het zo gek niet bedenken of er werd in
gehandeld. 66
Tegen het einde van de jaren '70 werd vooral veel gehandeld in goederen uit het Westen, zoals kleren,
muziek, radio's en dergelijke. Vooral de Amerikaanse jeans en rockmuziek werden veel gevraagd. Merken als
Levi's en Wranglers waren immens populair. Er werd in 1979 ongeveer 240 roebel voor betaald, bijna een dubbel
maandloon. Ondanks een campagne van de staat om dit fenomeen een halt toe te roepen, kwamen er steeds meer
jeans op de zwarte markten. Een groot aantal criminele organisaties was zich hier op gaan toeleggen. Veel van
zulke criminele groepen zetten een goed functionerend systeem op om deze jeans te smokkelen en om ze op de
markt te brengen. Vaak waren de leveranciers zeelieden uit de Sovjet-Unie, die op het bui-tenland voeren, of
60 Valery Chalidze, Criminal Russia. Essays on crime in the Soviet Union (New York 1977) 28.
61 Ibidem, 194.
62 Ibidem, 195.
63 Smith, Russen, 89 en 'UdSSR: Probleme "sozialer" Kriminalität', Osteuropa-Archiv 31 (1981) A 429- A 436.
64 Chalidze, Criminal Russia, 195.
65 Goldman, USSR in Crisis, 98.
66 Simis, USSR, 272-274.
18

uitenlandse zeelieden, die op de Sovjet-Unie voeren. Zij verborgen in hun schepen vaak hele balen met jeans, die
zij door de douane loodsten met behulp van omkoperij. Vaak boden ze een paar jeans aan, wat vaak al genoeg was
om de balen er door te krijgen. Ook werden vaak diplomaten door de criminele organisaties benaderd om samen
te werken. 67
C) Het eigen bedrijf
Onder het Sovjet-recht was het een misdaad voor een burger om zich privé bezig te houden met produktie. De
autoriteiten deden er alles aan om complete controle te krijgen over de economie. 68 Toch was de herinnering aan
vroegere tijden er bij de Sovjet-burger moeilijk uit te krijgen. Velen hielden zich nog bezig met eigen initiatief,
vooral waar het handel betrof. Kleine (éénmans-) bedrijfjes kwamen veelvuldig voor, maar er bestonden ook
fabrieken, die in particulier bezit waren. Dat de 'overlevingskracht van de kapitalistische mentaliteit' behoorlijk
sterk was bleek niet alleen uit de grote hoeveel-heid mensen die zich bezighielden met zulke activiteiten, maar
vooral uit de enorme hoeveelheid mensen die gebruik maakten van deze goederen en diensten. Er was nauwelijks
iemand in de Sovjet-Unie die niet eens iets op de zwarte markt kocht of die geen gebruik maakte van de illegaal
opererende vakmensen. 69
Natuurlijk produceerde de illegale industrie geen machine-rie of auto's. Zij hield zich vooral bezig met de
kleding- en kledingaccessoires-industrie. Door haar efficiency en flexibi-liteit kon zij goed de laatste mode volgen,
iets wat staatson-dernemingen niet deden. 70 Veel bedrijven waren éénmansbe-drijven, de zogenaamde sjabasjniki
(zwartwerkers). Maar het gebeurde ook wel dat een illegaal bedrijf samenwerkte met een staatsbedrijf. De infiltratie
gebeurde als volgt: een illegaal bedrijf bestond naast het staatsbedrijf, onder dezelfde naam en in hetzelfde
fabriekspand. Dit soort van operatie kon niet bestaan zonder de bescherming en de façade van een staatsonderneming.
Bij een dergelijke symbiotische relatie opereerde het staatsbedrijf volkomen normaal. De leiding was
in handen van een officieel benoemde manager en het produceerde haar goederen volgens de planeconomie. De
goederen verschenen in de boeken en werden volgens de gebruikelijke kanalen gedistri-bueerd. Maar naast deze
goederen produceerde de fabriek, grotendeels buiten de normale werktijden, ook goederen die niet in de boeken
verschenen: in het ondergrondse zakenjargon werden dit na levo goederen genoemd. 71
Tienduizenden van dergelijke ondergrondse ondernemingen waren actief in de gehele Sovjet-Unie. Zij
maakten truien, schoenen, zonnebrillen, platen met Westerse muziek, handtassen en vele andere goederen waarvoor
de burger graag geld wilde neertellen. Zo ontstonden er zeer rijke familie-clans die vele fabrieken bezaten.
Bovendien waren er vaak zeer goede persoon-lijke contacten tussen de verschillende familie's, waardoor centra over
het hele land aan elkaar gekoppeld waren. Er was sprake van een ondergronds systeem van illegale industrie naast
het officiële staatssysteem. 72 Dit waren, zeker volgens het Sovjet strafrecht, goed georganiseerde criminele organisaties,
waar Al Capone misschien nog het één en ander van had kunnen leren.
2.3 De Rode Maffia
Criminaliteit bestond niet in de Sovjet-Unie, en zeker geen onderwereld, althans volgens de officiële Sovjet
67 Simis, USSR, 268-270.
68 'UdSSR: Generalstaatsanwalt klagt Wirtschaftskriminalität an', OstEuropa-Archiv 32 (1982) A 465- A 470.
69 Chalidze, Criminal Russia, 159.
70 Goldman, USSR in Crisis, 42-45.
71 Smith, Russen, 95-96 en Simis, Criminal Russia, 146.
72 Simis, USSR, 147.
19

propaganda. Misdaadcijfers waren een staatsgeheim. Het enige dat naar bui-ten kwam waren vaagheden, zoals het
feit dat de cijfers van 1955 lager waren dan die van 1928. De censuur hield bijna alle publicaties tegen om het
publiek niet te corrumperen: de criminaliteit werd gezien als 'overblijfselen van het kapita-lisme'. 73
Dat de 'overblijfselen van het kapitalisme' zestig jaar na de Revolutie nog volop aanwezig waren, blijkt wel
uit de ver-handeling over de 'tweede' economie. Deze economische crimina-liteit was dusdanig, dat bijna iedere
Sovjet-burger er in zijn dagelijks leven mee te maken kreeg. Maar ook de 'normale' cri-minaliteit was in de Sovjet-
Unie aanwezig. Sociale problemen als gokken, prostitutie, inbraken, zakkenrollen, verkrachting, gewapende
overvallen en moord waren in de Sovjet-Unie mis-schien iets minder groot dan bijvoorbeeld in de Verenigde Staten,
maar ze waren er wel degelijk. In de Sovjet-Unie ging het grootste deel van de aandacht echter uit naar de vervolging
van politieke dissidenten. 74
Zo kon het gebeuren dat in deze politiestaat er ruimte was voor een onderwereld. Een onderwereld met oude
tradities. Ge-organiseerde bendes hebben in Rusland altijd al bestaan. Soms alleen om te plunderen, maar vaak
ook met politieke doelein-den, zoals bijvoorbeeld de vele revolutionaire groepen uit de negentiende eeuw. 75 Het
ontstaan van de georganiseerde misdaad wordt evenwel door de meeste onderzoekers rond de eeuwwisseling
geplaatst. Hierbij wordt vooral de nadruk gelegd op het ontstaan van een één geheel vormend gevangenissysteem.
Doordat 50% van de dieven recidivisten waren en het harde regime in de gevangenissen, gingen de criminelen de
rijen sluiten. Zij or-ganiseerden zich in geheime genootschappen met eigen leiders. Zo werden de gevangenissen
scholen en bestuurscentra voor de georganiseerde misdaad. 76
De elite van de Russische onderwereld heette de vory v zakone (De dieven in de wet) en hun wereld
Vorovskoj Mir. Zij leefden volgens eigen wetten, die er hoofdzakelijk op neerkwa-men, dat de leden van de
Vorovskoj Mir geïsoleerd moesten le-ven van de normale samenleving en al haar verplichtingen negeerden. De
'dievenwet' was bedoeld om de exacte grenzen te bepalen van deze isolatie en verplichtingen. Op overtreding van
deze wetten stond de doodstraf. 77 Leden van deze organi-saties hadden dus geen ander contact met de 'bovenwereld',
dan als dief.
De organisaties kenden een hiërarchische structuur, met aan het hoofd een vor v zakone, daaronder de
volwaardige dieven en tot slot de leerlingen, die meestal in de gevangenissen werden gerecruteerd. De organisaties
kenden echter ook een vorm van collectiviteit: leiders konden gekozen worden; de opbrengst van diefstallen ging
in een gezamenlijke pot, obsjak, die veelal gelijkelijk werd verdeeld onder de leden, of ze nu in de gevangenis zaten
of niet; leden konden hun lidmaatschap opzeggen en naar een andere groep gaan om de politie te ontlopen; en tot
slot was er de beruchte 'dievenrechtbank', bij een overtreding van de dievenwet, werd een dief veroordeeld door
zijn eigen collega's: dood door steekwonden. De angst voor deze rechtbank was vaak groter, dan de pijn van
martelingen. 78 De leden van de dievenwereld waren te herkennen aan hun blauwe tatoeages. 79
Nog steeds spelen deze uiterlijkheden en benamingen een rol in de georganiseerde misdaad in Rusland. Er
zijn auteurs, die beweren dat de hierboven beschreven Vorovskoj Mir de voorloper is van de huidige Russische
maffia. 80 Dit lijkt meer op romantiek gebaseerd, dan op werkelijkheid. De meeste onderzoekers zijn het er wel over
eens, dat in de jaren zestig de georganiseerde misdaad steeds meer in contact kwam met de gewone samenleving
en met de politiek. Een absolute doodzonde voor leden van de Vorovskoj Mir. De term 'dieven in de wet' werd
betekenisloos, omdat er geen wet meer was. Hoewel de uiterlijkheden en benamingen bleven, ontstond er dus iets
73 Chalidze, Criminal Russia, IX-X.
74 Yuri Brokhin, Hustling on Gorky Street. Sex and Crime in Russia today (New York 1975) 1-5.
75 Handelman, Comrade Criminal, 24.
76 Illesch, Die Roten Paten, 14-15.
77 Chalidze, Criminal Russia, 45 en 48.
78 Chalidze, Criminal Russia, 46-49.
79 Jürgen Roth, Die Russen Mafia. Das gefährlichste Verbrecherssyndykat der Welt (Hamburg 1996) 296-297, zie bijlage A.
80 Handelman, Comrade Criminal, 18-32 en Roth ,Die Russen Mafia, 23-25.
20

nieuws volgens de meeste auteurs: een georganiseerde misdaad, die, vanwege haar contacten met de politiek, maffia
genoemd kon worden. 81
Deze maffia ontstond niet zozeer in de Vorovskoj Mir, als wel in de Nomenklatura. Door de verregaande
corruptie raakten de politici zeer makkelijk betrokken bij criminele handelin-gen, waarvan ze snel genoeg de
winstmogelijkheden zagen. De hiërarchische structuur van de Nomenklatura zorgde er vervol-gens voor, dat enkele
hooggeplaatste 'rotte appels' de hele mand konden besmetten. Dit wordt vaak de politieke maffia 82 genoemd, maar,
hoewel de term wel een juist beeld geeft, klopt hij niet. Maffia is per definitie politiek, economisch sterk en
daardoor een sociaal probleem; alomvattend dus. 83 Een betere naam is dan ook de Rode Maffia.
Hoe de Rode Maffia te werk ging wordt onder andere zeer uitvoerig beschreven in The Soviet Mafia van
Arkady Vaksberg, waaruit het volgende voorbeeld komt; de Okean-zaak. Okean was de naam van een firma, die
in honderden zaken over het hele land zee-produkten verkocht: van ingevroren vis tot de meest dure soorten rode
en zwarte kaviaar. De meeste van deze pro-dukten waren al lang niet meer verkrijgbaar voor de gewone burger.
Desondanks had het Ministerie van Visserij van de USSR nog grote voorraden kaviaar, krab, steur en zalm, die
het mocht distribueren via de eigen Okean-winkels. In een land met grote tekorten waren deze produkten natuurlijk
goud waard. De zwendel werkte als volgt: top-ambtenaren van het Ministerie bereikten (tegen een
vergoeding) een overeenkomst met een stad om daar een Okean-winkel te openen. Lokale ambtenaren benoem-den
(tegen een vergoeding) de winkelleiding. De ambtenaren op het Ministerie gaven toestemming (tegen een
vergoeding) om aan een order van de lokale ambtenaren (tegen een vergoeding) voor extra kaviaar, krab, enzovoort,
te voldoen. Van deze goederen verscheen slechts een zeer klein gedeelte in de verkoopruimte van de Okean-winkel.
De rest ging naar de zwarte markt voor vijf of zes keer de officiële prijs. Ongeveer een derde van het geld bleef aan
de strijkstok van de direct betrokkenen hangen. De rest werd betaald aan steekpenningen voor diegenen die in staat
waren deze criminelen volledige bescherming te bieden, niet alleen voor dat moment, maar ook voor hun verdere
carrière. 84 Zoals verderop in zijn boek blijkt, bedoelt Vaks-berg hiermee het Politbureau. Hij gaat zelfs zover om
Brezjnev 'The Godfather' te noemen en 'Maffioso Nummer Één'. 85
Het bovenstaande voorbeeld duurde jaren achtereen en was exemplarisch voor de gehele Sovjet-Unie. In
een land waar aan alles een tekort was, zoals veel levensmiddelen, gebruiks-voorwerpen en kleren, waren de
mogelijkheden om een zwendel op te zetten schier oneindig. 86 Deze vorm van misdaad kon, volgens de in dit
onderzoek geldende definitie, niet anders betiteld worden dan met maffia. Met dit verschil, dat gewoonlijk de maffia
de politiek naar haar hand kon zetten, terwijl het in de Sovjet-Unie eerder andersom leek; de politiek controleerde
de maffia.
Overigens was het niet zo, dat de Rode Maffia geheel vrij spel had in de Sovjet-Unie. Met name aan het
einde van Brezjnev's leven, toen zijn macht al tanende was, ontpopte de lei-der van de KGB, Andropov, zich als
maffia-bestrijder. Hij gebruikte zijn organisatie om allerlei justitiële onderzoeken te starten tegen de 'criminele
vriendjes' van Brezjnev. Hij deed dit voornamelijk uit politieke motieven om zo het machtsspel over de opvolging
van Brezjnev te winnen. Deze onderzoe-ken gaven hem een uitstekend wapen om Politbureau-leden te maken of
te breken en zo zijn verkiezing zeker te stellen. 87
81 Illesch, Die Roten Paten, 22; Witaljew, Die Rote Mafia, 138-139 en Vaksberg, The Soviet Mafia, 8-10. Zie ook de definitie van maffia op
pagina 17.
82 IRT-NON Rapportage, Post-Sovjet criminaliteit. Een internationale dreiging? (Nijverdal 1996) no.5, p.4.
83 Vaksberg, The Soviet Mafia, 157-158.
84 Vaksberg, The Soviet Mafia, 5-6.
85 Ibidem, 32.
86 Illesch, Die roten Paten, 51-52.
87 Clark, Crime and Punishment, 147-151.
21

Hoofdstuk 3: Gorbatsjov en zijn Hervormingen
"Een systeem, dat een sterke ondergrondse of illegale economie nodig heeft om goederen en diensten efficiënt
te distribueren, waar het ambtelijk apparaat corrupt is en waar omkoperij de nationale sport is geworden, zal
spoedig de bevolking dusdanig cynisch maken, dat de legitimiteit van dit systeem zwaar ter discussie komt te
staan. Het was moeilijk voor president Gorbatsjov de bevolking te vragen de broekriem aan te halen, terwijl
er in de media kritiek werd geuit op de overdreven luxe van zijn nieuwe datcha aan de Georgische kust,
compleet met het uit Bulgarije geïmporteerde zand voor zijn strand." 88
Na de dood van Brezjnev op 10 november 1982 bleek Andropov met zijn KGB-dossiers de beste papieren in
handen te hebben. Op 12 november werd bij de nieuwe Secretaris-Generaal ten gunste van Tsjernenko, de door
Brezjnev beoogde opvolger. Andropov begon onmiddellijk met de vervanging van de Brezjnev-getrouwen. Ongeveer
20% van de regionale leiders, 20% van de ministers en 35% van de afdelingshoofden van het Partijsecretariaat
werden uit hun functies gezet. 89 Hij verminderde de privileges van de
Nomenklatura en bond de strijd aan met arbeidsverzuim, alcoho-lisme en de zwarte markt. Deze strijd verloor hij
doordat zijn 'controleurs' corrupt waren. Hij was zelfs slecht voor de staat, omdat de schatkist veel minder
inkomsten uit de alco-hol-industrie kreeg. Hierdoor kon het budget niet anders klop-pend gemaakt worden, dan
door extra geld te drukken, met als gevolg een stijgende inflatie. 90
Echter, Andropov was sinds het midden van 1983 al zeer ziek en voelde zijn einde naderen. Hij stelde
Gorbatsjov nadrukke-lijk als kandidaat voor zijn opvolging vlak voor hij stierf op 9 februari 1984. Deze keer wist
Tsjernenko de strijd in zijn voordeel te beslechten; de Brezjnev-tijden keerden terug. Hoewel, Tsjernenko was een
oude, zieke man. Gorbatsjov, die de tweede man in het Politbureau was, heeft waarschijnlijk vaker de
voorzittershamer gehanteerd dan de Secretaris-Generaal. Met de dood van Tsjernenko op 10 maart 1985 was
duidelijk dat de generatie van Brezjnev had uitgediend. 91
De nieuwe generatie werd aangevoerd door Gorbatsjov, een man in de kracht van zijn leven en kerngezond.
Dat laatste kon niet van de Sovjet-Unie worden gezegd; het land had een elite van corrupte bejaarden, een sterk
gestagneerde economie en een bevolking, die uit overlevingsdrang liever de wetten van het land aan de laars lapte,
dan nog te vechten voor de 'Socialis-tische heilstaat'. Zo erfde Gorbatsjov een oneindige hoeveel-heid problemen,
waar hij geen oplossingen voor had, getuige het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het (tijdelijke) einde van het
communisme.
88 Clark, Crime and Punishment, 213.
89 Martin McCauley, The Soviet Union 1917-1991 (Harlow 1993) 340.
90 Ibidem, 341.
91 Bezemer, Rusland, 389.
22

3.1 De Nomenklatura en de Glasnost
Op 11 maart 1985 werd Michail Gorbatsjov gekozen als Secreta-ris-Generaal van de Partij en daarmee tot leider
van de Sovjet-Unie. In zijn toespraak bij aanvaarding van dat ambt beloofde hij het Centraal Comité een
versnelling van de sociaal-economische ontwikkeling van het land. Hij zegde de bedrijven grotere zelfstandigheid
toe en beloofde de burgers een grotere openheid (Glasnost) over het werk van de Partij en staat. 92 Glasnost was
voor het eerst geïntroduceerd door Andropov in juni 1983 en was bedoeld om de autoriteiten van de Partij en Staat
beter te laten aansluiten bij de noden en belangen van het volk. 93 Gorbatsjov nam dit over. In oktober 1985 zei hij
de districtssecretarissen dat de Partij gezond moest zijn, van-daar de noodzaak tot een breed opgezette Glasnost.
Om te voor-komen dat in de Sovjet-politiek daden en woorden verschilden en om corruptie en onverschilligheid
uit te bannen, wilde hij vechten met de wapens van de kritiek en de Glasnost. 94
Dat Gorbatsjov in de gaten had, dat er binnen de Nomenkla-tura veel mis was, bleek in zijn Perestrojka
: ' Een groot aantal partijorganisaties in de districten was niet in staat om de principes te handhaven of om
vastberaden ten strijde te trekken tegen de slechte tendensen, slappe houdingen, de praktijk om elkaar te dekken
en de verslapte discipline. Het principe van gelijkheid tussen partijleden werd meer dan eens geschonden. Een
groot aantal partijleden in leidende posities was verheven boven controle en kritiek, en dat leidde tot fouten in het
werk en tot kwalijke praktijken.
Op sommige administratieve niveaus ontstond minachting voor de wet; hielenlikkerij en omkoperij,
onderdanigheid en ver-heerlijking werden aangemoedigd. De arbeiders waren terecht verontwaardigd over het
gedrag van de mensen die vertrouwen genoten en verantwoordelijkheid droegen, maar hun macht mis-bruikten,
kritiek onderdrukten, fortuinen vergaarden en in sommige gevallen zelfs medeplichtig werden aan misdaden, als
ze deze al niet zelf organiseerden.' 95
92 Bezemer, 'Het einde van de Sovjetunie', Aanvulling bij Rusland, 7-9.
93 Walter Laquer, De lange weg naar vrijheid. Rusland en de Glasnost (Naarden 1990) 48.
94 Laquer, De lange weg, 61.
95 Michail Gorbatsjov, Perestrojka. Blauwdruk voor het gemeenschappelijke Europese huis (Utrecht 1990) 24.
23

Gorbatsjov ging het gevecht aan met de gevestigde macht van de Nomenklatura. Het begon met de
zogenaamde 'Slachting van de Kaders'. Voor een nieuwe partijleider was het normaal de par-tijtop dusdanig te
veranderen, dat hij een loyaal team van 'eigen mensen' om zich heen kreeg om mee samen te werken. Dit proces
duurde in het verleden maximaal drie jaar. Gorbatsjov brak deze regel, hij hield niet op mensen te vervangen gedurende
zijn gehele regeerperiode. Voor de Nomenklatura bracht dit een enorme onzekerheid met zich mee; een
situatie, die eerder al tot de afzetting van Chroesjtsjov had geleid. 96 Vervolgens gebruikte hij de Glasnost om in
1987 de controle van de Communistische Partij op de economie af te breken, door de industriële departementen
op te heffen. Dit verzwakte de Partij aanzienlijk. Tot slot verminderde Gorbatsjov de macht van het Partij-apparaat.
Het Politbureau kwam steeds minder bijeen, daarmee verloren ook het Centraal Comité en het Partij-secretariaat
steeds meer invloed. Het doel hiervan was om de oude Nomenklatura te breken. De macht kwam te liggen bij de
Opperste Sovjet en de president (Gorbatsjov). De verkiezingen van 1989 betekende eigenlijk het einde van de
Nomenklatura. Niet het systeem van benoemingen, maar de ver-kiezingen brachten nieuwe spelers in de politieke
arena. 97
Niettemin lieten de leden Nomenklatura zich niet zo makke-lijk wegzetten. Zij pasten zich gedeeltelijk aan
en vonden hun weg in een nieuwe elite. Dit proces verliep langzaam en er waren drie stadia in te ontdekken. Het
eerste was in 1987 met het Komsomol-experiment om commerciële structuren op te zet-ten. Hierover later meer.
Op basis van dit succes werd de staat en Partij in de gelegenheid gesteld om 'private' onder-nemingen op te zetten.
Hiermee creëerde Gorbatsjov, bewust of onbewust, een soort vluchthavens voor de Nomenklatura. De oude garde
trok zich hierin terug en bereidde zich voor op de nieuwe structuren van een markteconomie. 98
Het tweede stadium was in 1989 met de eerste relatief democratische verkiezingen. Hiermee begon het echte
politieke leven in de Sovjet-Unie. De voorheen monolitische elite raakte verbrokkeld: er kwamen nieuwe gezichten
in de Opperste Sovjet, die voorheen ten dele ongewenst waren. Er gingen politieke groeperingen ontstaan, wat zelfs
resulteerde in oppositie te-gen de leiding. De eens zo gehoorzame elite was uiteengeslagen en niet langer te
controleren. 99
Tot slot kwam in 1990 de laatste fase met de creatie van een streke president. Het oude systeem was niet
meer. Gorba-tsjov was in een nieuwe politieke structuur gestapt en had daarmee de grondvesten van de
Nomenklatura onderuit gehaald. Bovendien verschoof een deel van de macht van het centrum naar de republieken,
die meer onafhankelijkheid gingen nastreven. Dit resulteerde niet alleen in het verder uiteenvallen van de elite, maar
uiteindelijk ook in het einde van de Sovjet-Unie. 100
Een deel van de Nomenklatura was met Gorbatsjov meegegaan naar de nieuwe structuur en vormde met
de nieuwkomers een politieke elite. Het andere deel van de Nomenklatura had zich echter teruggetrokken in de
commerciële 'vluchthavens' en vormde eveneens met nieuwkomers een economische elite, zoals verderop zal
blijken.
96 Helmut König, 'Ein Jahr Gorbatschow', OstEuropa 36 (1986) 838-839 en Olga V. Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite",
Sociological Research 34 (1995) 3, p. 24-25.
97 Kryshtanovskaia, 'Transformation', 10-11.
98 Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite', 25.
99 Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite', 25-26 en Bezemer, 'Het einde', 32-33.
100 Ibidem.
24

3.2 Van Perestrojka naar Coöperatie
Bij de uitvoering van zijn voornemen de Sovjet-economie uit het slop te halen, begon Gorbatsjov daarmee dat hij
de campagne van Andropov voor grotere maatschappelijke discipline weer opvatte. 101 Het toverwoord hiervoor
was Perestrojka; een grondige vernieuwing van alle aspecten van het Sovjetleven: economisch, sociaal, politiek
en moreel. 102 Hij pakte de corrup-tie krachtig aan en nam drastische maatregelen tegen de ver-koop en het gebruik
van alcohol, waarover later meer. De corruptie probeerde hij te bestrijden volgens de oude Sovjet-methode door
nadrukkelijk de verkoop door particulieren van niet zelf-geproduceerde goederen te verbieden. Het verbod
stimuleerde echter de corruptie en maakte de levensmiddelen-situatie alleen maar slechter. De eerste twee jaren
waren weinig succesvol. 103
De Perestrojka moest vernieuwd worden. De eerste serieuze poging kwam in juni 1987 met een 'Wet op
de Staatsonderne-ming.' De staat werd een klant van de ondernemingen in plaats van de opdrachtgever. Gorbatsjov
hoopte met deze marktprikkels de productie te verhogen. Hij noemde deze herstructurering: 'Misschien wel het
belangrijkste en meest radicale economische hervormingsprogramma dat ons land heeft gekend sinds Lenin in 1921
zijn Nieuwe Economische Politiek (NEP) invoerde'. 104 Het was inderdaad een eerste stap richting marktwerking,
maar zijn programma mislukte. De ministeries zetten onder de naam van staatsbestellingen de oude planeconomie
rustig voort. 105
Op datzelfde moment kwam Gorbatsjov ook terug op zijn verbod van particuliere economische
bedrijvigheid. Met de 'Wet op Individuele Arbeidsactiviteit' werd dit juist toegestaan, waardoor een deel van de
'tweede economie' gelegaliseerd werd. Gorbatsjov kon niet anders, bedreigd door een mogelijk bank-roet van de
planeconomie, dan door te zetten op de ingeslagen weg naar een vorm van markteconomie. Met de 'Wet op de
Coöperatie' in mei 1988 nam hij een tweede belangrijke stap. Met Lenins NEP als ideologische legitimiteit konden
bedrijven worden opgericht, die 'coöperatieven' werden genoemd. Dit waren in feite private ondernemingen met
een socialistisch uiterlijk. Weer werd een deel van de 'tweede economie' gelega-liseerd. Hieruit ontstond in snel
tempo de zogenaamde 'alter-natieve' economie. 106 De snelle groei en de complexe structuur van deze 'alternatieve'
economie verbaasden velen, maar was in feite niets nieuws. Deze situatie was al jarenlang ondergronds aanwezig
in de Sovjet-Unie, inclusief de samenwerking tussen staats- en private bedrijven.(zie hoofdstuk 2.2) Een illegale
structuur was legaal geworden, maar de structuur was hetzelfde gebleven. En ook de mensen die erin werkzaam
waren, bleven dezelfden.
Het probleem van deze hervormingen was, dat ze geen succes hadden. Integendeel, de situatie was
omgeslagen in een econo-mische crisis. De rijen voor en in de winkels werden steeds talrijker en steeds langer. De
ontevredenheid onder de bevolking groeide sterk. Het economische bestel dat Stalin had geschapen, werkte niet
meer, maar met zijn halve oplossingen deed Gorbatsjov meer kwaad dan goed. Hij bleef op zoek naar een 'derde
weg' tussen het communisme en het kapitalisme. Hij wilde redden wat er te redden viel, maar er was geen derde
101 Bezemer, 'Het einde', 23-24 en 'Straffere Vorschriften, energischere Kontrollen, mehr Diziplin.', OstEuropa-Archiv 36 (1986) A 73-A
80.
102 Gorbatsjov, Perestrojka, 39.
103 Bezemer, 'Het einde', 24 en 'UdSSR: Verschärfter Kampf gegen "nicht erarbeitete" Einkommen', OstEuropa-Archiv 37 (1987) A 193-A
205.
104 Gorbatsjov, Perestrojka, 36.
105 Bezemer, 'Het einde', 25 en Anthony Jones en William Moskoff, KO-OPS The rebirth of entrepeneurship in the Soviet Union
(Indianapolis 1991) XIII.
106 Jones, KO-OPS, XV.
25

weg. Toch waren er wel allerlei plannen voor een overgang naar een markteconomie, zoals het radicale
'vijfhonderddagen-plan' van Javlinski en later Sjatalin of het gematigde plan van premier Ryzjkov. Het bleef echter
bij plannen, want markteconomie betekende zelfstandigheid. Gorbatsjov wilde de republieken onder geen beding
economische zelfstandigheid geven uit angst voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. 107
Niettemin heeft Gorbatsjov een deel van de 'tweede econo-mie' opgenomen in de officiële economie. In feite
was dit toe-geven aan de realiteit. In de jaren '70 schatte de dissident Sacharov de 'tweede economie'
verantwoordelijk voor minstens 10 procent van de nationale omzet. Een Amerikaans onderzoeks-team kwam op
basis van interviews met Sovjetemigranten tot de conclusie dat zeker 50 procent van het Russische privé-inkomen
afkomstig was uit activiteiten buiten de overheidssector. Rus-sische cijfers uit 1986 van de econoom Nikolai
Sjmeliov spre-ken van zo'n 20 miljoen mensen die werkzaam waren in de 'twee-de economie' met een omzet van
zo'n 14 tot 16 miljard roebel, ongeveer 30% van wat er in dienst van de overheid werd ge-daan. Met name de
bouw- en reparatiebedrijven deden het vele malen beter dan de staatsbedrijven. Geschat werd dat in de grote steden
particuliere ondernemers, de chastniki, ruwweg de helft van alle schoenenreparaties, bijna de helft van alle
huizenreparaties, 40% van alle autoreparaties, 40% van alle kledingreparaties en 33% van alle reparaties aan
huishoude-lijke apparatuur voor hun rekening namen. En van alle land-bouwproducten werd minstens 30%
verbouwd op de kleine stukjes grond, die boeren in privégebruik hadden. 108
De zwarte markt was overal, iedereen wist het en alles was er te koop. Van kleine schroefjes tot Toyota's
van 40.000 roebel. De handelaren van de zwarte markt waren respectabel geworden en stonden midden in de
maatschappij. Hij was een man die gunsten had te verdelen. Een positief punt in Gorbatsjovs streven naar meer
markteconomie was, dat hij hen van wetsover-treders kon omvormen tot belastingbetalers. En zo al dit
ondergrondse zakeninstinct aanwenden voor de realisatie van zijn Perestrojka en tegelijk de corruptie bestrijden. 109
Gorbatsjovs streven naar markteconomie had echter ook een negatief punt; de al eerder genoemde Komsomoleconomie.
Gorba-tsjov begon zijn commerciële experimenten binnen de Partij. Onder de verantwoordelijkheid van
de communistische jeugdorga-nisatie Komsomol werden Coördinerende Raden van Jeugd Centra voor
Wetenschappelijke en Technische Creativiteit (TSNTTM) opgericht, die het exclusieve recht kregen om opgepot
geld van individuen om te zetten in investeringsgelden voor bedrijven. Deze simpele bemiddelingsacties leverden
tussen de 18 en 30 procent winst op voor de TSNTTM's. Alle medewerkers waren Komsomol-functionarissen,
vandaar de term Komsomol-economie. 110
In de al eerder aangehaalde studie van de Afdeling Elite Studies van de Russische Academie der
Wetenschappen 111 wordt de Komsomol-economie, de zogenaamde vluchthavens, betiteld als een nieuw systeem
van privileges voor de Nomenklatura. Beston-den de privileges vroeger voornamelijk uit materiële zaken, onder
Gorbatsjov veranderden de privileges in bepaalde activi-teiten. De Nomenklatura mocht dingen doen die aan
anderen verboden waren. Zo waren er een aantal economische privileges onder Perestrojka, waarvan hieronder een
samenvatting volgt: Ten eerste was er de oprichting van joint-ventures. Het con-tact met eventuele buitenlandse
partners verliep allemaal via de Partij-top. De eerste joint-ventures waren dan ook allemaal verbonden met de
Communistische Partij. De Partij zorgde voor de financiële middelen en benoemde familie en vrienden in de
directie van dergelijke joint-ventures.
Het tweede privilege was de al genoemde TSNTTM-constructie. Hiermee had de Partij als enige het recht
om geld te verande-ren in investeringskapitaal. Met andere woorden, zij bepaalde waar geïnvesteerd werd.
Ook het lenen van geld tegen zeer weinig of zelfs geen interest was alleen mogelijk voor leden van de
107 Bezemer, 'Het einde', 45-52 en H.J.A. Hofland, De wording van het Wilde Oosten. Het Sovjetrijk 1984-1990 (Amsterdam 1991) 270-
273.
108 Smith, De Nieuwe Russen, 259-260; Nikolai Sjmeljov en Vladimir Popov, The Turning Point: Revitalizing the Soviet Economy
(New York 1989) 199; 'Die "Schattenwirtschaft" im sowjetischen Bauwesen', OstEuropa-Archiv 39 (1989) A 87-A 90 en Karl-
Eugen Wädehin, 'Private Leistungen für den Lebensmittelmarkt der UdSSR', OstEuropa 36 (1986) 48-64.
109 Smith, De Nieuwe Russen, 262 en G. Belikova en A. Shokhin, 'The Black Market. People, Things, and Facts.', Soviet Sociology 28
(1989) 2, p.50-65.
110 Kryshtanovskaia, 'Transformation', 12 en Hans Oversloot, 'Rusland: transformatie en corruptie', Internationale Spectator 49 (1995) 10,
p.542-543.
111 Kryshtanovskaia, 'Transformation', 6-26.
26

Nomenklatura. Ze konden niet alleen roebels lenen, maar ook buitenlandse valuta, wat enorm lucratief kon zijn
in tijden van inflatie.
Voorts verkocht de Nomenklatura de staatswoningen en dacha's, die tot de oude privileges behoorden, voor
een appel en een ei aan haar leden.
Verder waren het vooral de firma's van de Nomenklatura, die zich bezighielden met import en export. De
Partij-leden waren de enigen met toestemming (van de Partij) om zich commercieel bezig te houden op de
buitenlandse markten. En ten slotte moeten de privatiseringen genoemd worden. De staat privatiseerde de staat.
Dit hele proces was dus in han-den van (corrupte) ambtenaren, met alle gevolgen van dien.
Ministeries werden omgevormd tot concerns, waarbij de leiding van de ministeries mee gingen naar het
nieuwe concern. Het concern werd een legale maatschappij met aandelen. Wat voorheen staatseigendom was, kwam
in handen van individuen: de nieuwe leiding. De ambtenaren privatiseerden dus hoofdzakelijk voor het eigen gewin.
Dit gebeurde bijvoorbeeld met de priva-tisering van de banken, die allemaal onder controle stonden van het
Ministerie van Financiën. Zo werd de voormalige mini-ster S. Nodionov de nieuwe directeur van de New Imperial
Bank.
In het distributie-systeem was het Staats-Comité voor Voor-raad Verschaffing (Gossnab) het instituut met
de controle. De eerste handelsbeurzen en veilingen werden allemaal gecreëerd uit de oude Gossnab-structuren. Alle
belangrijke nieuwe handelsbeurzen en veilingen werden gecontroleerd door voormalige Komsomolleden en werden
bemand met voormalige Gossnabpersoneel in de hoogste functies.
Tot slot was er nog de privatisering van de meest rendabele industrie-complexen op 'experimentele' basis.
Dit was een 'privatisatie voor de privatisatie' en verliep via zeer ondui-delijke normen. Ook hier wist de oude
Nomenklatura het leeuwendeel van de aandelen in handen te krijgen. 112
Mede door deze 'nieuwe privileges' ontstond er een econo-mische elite, waarin de oude Nomenklatura sterk
vertegenwoor-digd was. De Nomenklatura heeft zich gesplitst in een politie-ke elite en een economische elite, die
overigens door hun gemeenschappelijk verleden veelal met elkaar verbonden zijn. Dat deze verbintenissen in lang
niet alle gevallen het dag-licht kunnen verdragen, moge blijken uit de uitspraak van Andrej Fjodorov, die in 1987
het eerste coöperatieve restau-rant in Moskou opende. 'Maffia en staat zijn hetzelfde.' 113
3.3 De Drooglegging op herhaling?
De maffia en staat zijn hetzelfde. Door veel Russen werd en wordt deze stelling nog steeds onderschreven. In een
interview beantwoordde de voormalig Minister van Buitenlandse Zaken en voormalig Politbureaulid, Eduard
Shevardnadze, de vraag:' Gedurende de periode van uw strijd met de maffia, hoe hoog waren de maffiosi in de
machtsstructuur gepenetreerd?' met een simpel: 'Zelfs nu zitten ze in alle structuren.' 114
In hoofdstuk 2.3 werd reeds duidelijk, dat maffia een fenomeen was, dat reeds lang in de Sovjet-Unie
aanwezig was. Toch wordt vaak het bewind van Gorbatsjov in verband gebracht met het ontstaan van de huidige
Russische maffia. Met name de anti-alcoholcampagne wordt daarbij genoemd. 115 Op 1 juni 1985 begon Gorbatsjov
zijn campagne tegen het alcoholisme. En hij meende het serieus. Hij wilde na de jaren van stagnatie onder Brezjnev
het land weer aan het werk krijgen, de arbeiders moesten weer fit en helder worden. In principe had Gorbatsjov
gelijk, de Russen deden hun reputatie op het gebied van alcoholconsumptie alle eer aan. 116 Deze campagne had
ingrijpende gevolgen. Tot de positieve behoorden een daling van het aantal geweld-delicten, vooral ook van
doodslag, en een vermindering van het aantal verkeersslachtoffers. De negatieve gevolgen waren echter meer;
112 Kryshtanovskaia, 'Transformation', 15-16.
113 Remnick, Lenins Laatste Adem, 188.
114 Timofeyev, Secret Rulers, 44.
115 René Does, 'De macht van de Mafia', 7.
116 Bernd Knabe, 'Der Kampf gegen die Trunksucht in de UdSSR', OstEuropa 36 (1986) 173-197 en 'Zu Gorbatschows Feldzug gegen die
Trunksucht',OstEuropa-Archiv 36 (1986) A 128-A 168.
27

vooral de budgettaire problemen waren serieus. De overheid werd geconfronteerd met een forse vermindering van
de inkomsten doordat zij alcoholaccijns misliep, met een fikse inflatie tot gevolg. Een ander negatief aspect was
een toename van de zwarte handel in fabrieksvodka en 'eigenstook' (samogon). 117
In een interview van de Minister van Binnenlandse Zaken, Vlassov, met de krant Izvestija (11-3-'87) zegt
hij over dit probleem:' De illegale stokers stellen hun 'productie' niet zelden samen uit gestolen grondstoffen... Zo
is in Drambul een criminele groep onder leiding van de directeur van de suiker-fabriek Merké onschadelijk
gemaakt. Deze groep had voor meer dan 140.000 roebel aan suiker verbruikt. De illegale stokerij is verworden tot
een bron van oneigenlijk inkomen en weder-rechtelijke verrijking. 118
Dit citaat geeft precies aan waarom graag naar deze cam-pagne wordt verwezen als één van de oorzaken
van het ontstaan van de maffia. Op deze manier kon de maffia veel geld verdie-nen; een soort startkapitaal. Er is
echter nog een reden om deze campagne te noemen, namelijk de Drooglegging in Amerika. Deze antialcoholcampagne
uit de jaren '20 luidde namelijk het tijdperk van Al Capone in. De vergelijking is nauwelijks te
weerstaan, wat ook niet nodig is. Er zijn overeenkomsten genoeg en het kan niet ontkend worden dat de maffia in
de Sovjet-Unie flinke winsten heeft gemaakt in deze periode. Des-ondanks gaat de vergelijking mank. De misdaad
springt vaak in het gat dat de overheid niet kan of wenst te vullen. In Amerika was dat de markt voor drank. In de
Sovjet-Unie was dit ook de markt voor drank, maar zoals eerder is aangetoond, waren de gaten in de Sovjet-Unie
haast ontelbaar. Bijna overal was tekort aan; vis, boter, kleding, auto's, enzovoort. De Rode maffia zat in al deze
gaten en behaalde ook hier flinke winsten. De vergelijking met de Drooglegging gaat wat betreft de antialcoholcampagne
dus slechts ten dele op. Wat betreft de andere tekorten, bevestigt deze vergelijking, weliswaar
impliciet, het bestaan van de Rode maffia ten tijde van Brezjnev. 119
De oorzaken van het ontstaan van de maffia lagen dus verder terug dan de periode Gorbatsjov. Niettemin
heeft Gorbatsjov met zijn Glasnost het probleem op tafel gelegd. Pas rond 1987-1988 was er in de pers voor het
eerst sprake van maffia in de Sovjet-Unie. Eén van de grootste schandalen die uitgebreid aandacht kreeg, was de
Uzbeekse maffia. In een jarenlange zwendel had deze bende zich alleen door vervalsingen van de
katoenproductiecijfers meer dan vier miljard roebel eigen gemaakt. De beschuldigingen en arrestatiebevelen
betroffen meer dan 150 partijleden, waarbij de politieke top van Uzbekistan betrokken was, al sinds het bewind
van Brezjnev. De onderzoekscommissie kreeg te maken met alle mogelijke vormen van obstructie; van pogingen
tot omkoping (' ik geef je een miljoen, alleen al daarvoor, als je mijn zaak door een Uzbeeks gerecht laat
behandelen.') tot en met bedreigingen met de dood. Maar de zaak werd doorgezet en meeste aangeklaagden werden
schuldig bevonden en veroordeeld tot lange gevangenisstraffen. Was dit een harde slag voor de Uzbeekse maffia?
Waarschijnlijk niet; in december 1991 werden alle betrokkenen al weer vrij gelaten. 120
De glasnost zorgde ook voor het vrijgeven van cijfers over misdaad in de Sovjet-Unie. 121 Hoewel deze
cijfers waarschijnlijk niet erg betrouwbaar waren, was er toch een duidelijke trend-breuk. Deze cijfers verschenen
in de media en er werd openlijk over de misdaad gepraat. Ook over de georganiseerde misdaad. Zo tekende Joseph
Serio in zijn boek USSR Crime Statistics and Summaries: 1989 and 1990 over dit onderwerp het volgende op:'
Hoewel de staatsorganen, die de strijd moeten voeren met de georganiseerde misdaad, niet op hun taak berekend
waren en de communicatie met andere wetshandhavende organen zwak is, wer-den er in 1989 1.310 georganiseerde
misdaadgroeperingen aan het licht gebracht, waarvan dertig met corrupte banden met de regering. Ze begingen meer
dan 7.000 misdaden (93 moorden, 4.691 diefstallen, 732 gewapende overvallen en andere mis-daden). Er werden
21 vuurwapens en 197 kilogram drugs in be-slag genomen. Ook werden nieuwe vormen van economische criminele
activiteiten waargenomen, die bovendien snel groeiden: frauduleuze handel in elektronische apparatuur, in
117 Oversloot, 'Rusland', 541, aldaar noot 1.
118 'UdSSR: Zwischenbilanz im Antialkoholkampf', OstEuropa-Archiv 38 (1988) A 217.
119 Vergelijk bijvoorbeeld de Okean-zaak van pagina 34.
120 'Usbekistan-Kampf gegen die "Mafia"', OstEuropa-Archiv 39 (1989) A 20-A 33; Gwyneth Hughes en Simon Welfare, Red
Empire. The forbidden history of the USSR (Londen 1990) 192-193 en Timofeyev,'The Mafia: Uzbek Evidence', in: Secret Rulers, 52-70.
121 'Ein Moskauer Polizeibericht', OstEuropa-Archiv 38 (1988) A 86-A 90; 'Zur Entwicklung der Kriminalität in der Sowjetunion',
OstEuropa-Archiv 39 (1989) A 245-A 251; 'Zur Entwicklung der Kriminalität und der Strafzumessungspraxis in der UdSSR im Jahre
1989', OstEuropa-Archiv 40 (1990) A 680-A 684 en Joseph Serio, USSR Crime Statistics and Summaries: 1989 and 1990 (Chicago 1992).
28

grondstoffen en in gereedschappen via legale en illegale coöperatieven; corruptie in de bankwereld; en het
verkrijgen van belastingvrije winsten van concerten, sportevenementen en dergelijke. 122
In 1990 werden er 7.029 misdaden van georganiseerde mis-daadgroeperingen geregistreerd, waarvan 226
door groeperingen met corrupte banden met de regering. Nu werden 550 vuurwapens in beslag genomen, terwijl
de strijd tegen drugs een aparte status kreeg; er werden meer dan 6.000 kilogram in beslag genomen. 123
In al deze statistieken is ook een duidelijke toename van de criminaliteit te zien: 1970 - 1.046.336; 1980
- 1.527.557; 1985 - 2.083.501; 1990 - 2.786.605 geregistreerde misdaden. 124 Er was dus wel een groei van de
misdaad onder Gorbatsjov. Eén van de mogelijke verklaringen is te vinden in het ontstaan van de coöperaties en
de al eerder genoemde 'privatisatie voor de privatisatie' of de nieuwe privileges van de Nomenklatura. Vladimir
Ovtsjinski, jurist en politiecommandant, schreef: 'In de overgangsperiode is het karakter van de criminaliteit
veranderd: 'het centrum' verloor macht en kracht, en het gevormde bestuursvacuüm werd opgevuld door maffiaachtige
structuren, waar de coördinerende rol gespeeld wordt door leiders uit het criminele milieu en niet door
gecorrumpeerde staatsambtenaren. Er vond een verstatelijking van de maffia plaats, dat wil zeggen een overname
door criminele organisaties van de status en de functie van staatsorganen.'. 125
Andere oorzaken van de stijging van de criminaliteit waren de toename van het druggebruik. Zo spraken
de cijfers in het begin van 1989 over ongeveer 46.000 geregistreerde druggebrui-kers, terwijl aan het eind van 1989
al gesproken werd over 140.000 geregistreerde druggebruikers in de Sovjet-Unie. 126 Gedeeltelijk kwam deze
stijging door onbetrouwbare cijfers, maar het is bekend, dat met het einde van de oorlog in Afgha-nistan, niet alleen
het leger terugkeerde naar huis, maar ook een drugprobleem. Veel soldaten waren verslaafd geraakt aan de
Afghaanse hasj. Verder zorgde de toenemende armoede voor een verminderd ethisch besef onder de bevolking. Tot
slot was de gevangenispopulatie in de Sovjet-Unie een broedplaats voor criminelen, zoals het gevangenissysteem
al sinds het begin van deze eeuw gold als een universiteit voor criminelen. 127
Concluderend kan gesteld worden, dat onder Gorbatsjov, ondanks de campagnes tegen corruptie en
criminaliteit, de maffia niet zwakker is geworden. Zij heeft nieuwe wegen gevonden om zich te ontwikkelen en is
nog altijd sterk verbonden met de elite in de Sovjet-Unie. De door Gorbatsjov ingezette liberalisering van de
economie en verzwakking van de staatsmacht hebben niet het beoogde effect gehad. Sterker nog, het zijn zelfs de
oorzaken geworden van de groei van de maffia. De erfenis die Gorbatsjov had gekregen van zijn voorgangers was
beroerd geweest, maar wat hij zelf achterliet was complete chaos. Om hier uit te komen had Rusland (de grootste
opvolger van de Sovjet-Unie) een zeer sterke leiding nodig.
122 Serio, Crime Statistics, 21-22.
123 Ibidem, 84-86.
124 Ibidem, 55 en 99.
125 Vladimir Ovtsjinski, 'Organizovannaja prestoepnost kak sotsialno-ekonomitsjeski fenomen', Vestnik Rossijskoj Akademii Naoek 64
(1994) 7, p.616 en René Does, 'De macht van de Mafia', 7. Does heeft zijn artikel gedeeltelijk gebaseerd op Ovtsjinski.
126 René Ahlberg, 'Drogensucht und Kriminalität in der Sowjetunion', OstEuropa 40 (1990) 318-335.
127 Illesch, Die Roten Paten, 95-106.
29

Hoofdstuk 4: Jeltsin, een zieke man met een ziek land
"Democratie gaat toch vooral over procedures en naleving van de wet. En Jeltsin heeft het idee dat hij
daarboven staat. Zijn regime is willekeurig en corrupt: een gangsterdemocra-tie." 128
"Wij leven in een wetteloze maatschappij, de georganiseerde misdaad heeft praktisch de macht
overgenomen." 129
Het gevecht van Gorbatsjov tegen de Nomenklatura kende enkele successen. Het Politbureau regeerde niet langer
en lokale partijbazen moesten in verkiezingen het hoofd boven water zien te houden. De partijelite was woedend
en zon op wraak. Een wraak gevoed door de angst hun levensbelangen te verliezen. In augustus 1991 waagden zij
hun kans. Op 18 augustus zetten Gorbatsjovs eigen mensen, waaronder premier Pavlov, KGB-chef Kroetsjkov,
minister van Defensie Jazov en stafchef van de president Boldin, hem gevangen, richtten het Noodcomité op en
riepen de noodtoestand uit. De putsch was een feit. 130
De leden van het Noodcomité hadden maanden de tijd gehad om alles voor te bereiden, toch werd de putsch
zeer klungelig uitgevoerd. De belangrijkste fout was Boris Jeltsin niet te arresteren. Hij verschanste zich in het
gebouw van het Rus-sische parlement, het Witte Huis, en maakte dit tot het hoofdkwartier van het verzet. Dit verzet
werd massaal gesteund door de Moskovieten en ook door legereenheden, terwijl andere legerleiders eenvoudig
weigerden orders uit te voeren van het Noodcomité. De putsch mislukte en Jeltsin was de grote winnaar. De
president van de Russische Federatie (RSFSR) was de redder van de natie en van Gorbatsjov. Bovendien was de
Communistische Partij nu volledig in diskrediet gebracht. Jeltsin maakte handig gebruik van de situatie. Via allerlei
decreten stelde hij alles wat sovjet was op zijn grondgebied onder Russisch gezag en werd daarmee de feitelijke
machthebber. Gorbatsjov had geen andere keuze dan de Communistische Partij te verbieden en akkoord te gaan
met het einde van de Sovjet-Unie op 21 december 1991. De 15 republieken hadden besloten zelfstandig verder te
gaan, hoewel de meesten lid werden van een nieuwe unie, het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS). Het
experiment was voorbij. 131
128
Deze uitspraak is van Oleg Roemjantsev, voormalig Doema-lid en voorzitter van de Doemacommissie voor het opstellen van een
Russische grondwet. Hij was in 1993 een 'verdediger' van het Witte Huis.
Hans Nijenhuis, 'De Jeltsin-jaren 1993. "Jeltsins Rusland is een gangster-economie"', NRC-Handelsblad (10-6-1996) 5.
129 Verkiezingsuitspraak van generaal b.d. Aleksandr Lebed. Hans Nijenhuis, 'Lebed: "Herstel recht en orde, de rest volgt vanzelf"', NRC-
Handelsblad (18-6-1996) 5.
130 Angus Roxburgh, De Tweede Russische Revolutie. De strijd om de macht in het Kremlin (Amsterdam 1992) 257 en 271-272 en 277.
131 Roxburgh, De Tweede, 277-287 en John Kampfner, Inside Yeltsin's Russia (Londen 1994) 62-63.
30

4.1 De Nieuwe Russen
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie heeft de wereld kennis kunnen maken met een 'nieuw' fenomeen, namelijk
de rijke Russen. Vaak jonge zakenlui, de zogenaamde spekulanty en biznesmeny, die met dollars smeten alsof het
monopolygeld was. Ze rekenden in winstpercentages, die in het westen zonder aarzelen als misdadig zouden
worden betiteld. Een rendabili-teit van 50 procent op valuta was een lachertje. Een winst van 500 procent op een
roebelinvestering zagen ze als een fooi. Er leek duidelijk een nieuwe elite te zijn ontstaan. 132 In het vo-rige
hoofdstuk was sprake van een tweedeling in de elite, een politieke groep en een economische groep. Maar stonden
deze groepen wel zo los van elkaar als werd gesuggereerd en waren het eigenlijk wel Nieuwe Russen, zoals de elite
sinds 1991 is gaan heten?
Deze thematiek is door het al eerder genoemde Sociologisch Instituut van de Russische Academie der
Wetenschappen in meer-dere onderzoeken en publicaties aan bod gekomen, waarvan hier-onder een verkorte
weergave. Allereerst de politieke elite. De idee, dat de transitie van een totalitair systeem naar een 'democratisch'
systeem gevolgd werd door een verandering van elites, lijkt logisch, maar er zijn een viertal argumenten tegen in
te brengen. Het eerste argument is gericht tegen de benaming democratisch. Een elite, waarvan de politiek geleid
heeft tot een dramatische neergang van de algemene levensstandaard en waarvan de publieke opinie overtuigd is
dat deze elite niet geïnteresseerd is in de belangen van de meerderheid, maar slechts de belangen behartigt van een
kleine minderheid, die zeer snel rijk wordt (soms door criminaliteit), kan moeilijk democratisch genoemd worden.
De manier waarop Jeltsin regeert heeft hem de bijnaam 'Tsaar Boris I' opgeleverd. 133
Het tweede argument is het feit dat er nauwelijks een personele wisseling van de wacht heeft
plaatsgevonden. De leden van de Nomenklatura hebben eenvoudig een nieuw jasje aangetrokken door zich
democraat te noemen. Met name de leiding van de republieken en de regio's is in de zelfde handen gebleven.
Het derde argument lijkt op het tweede, maar betreft de bureaucratie. Van oudsher werd Rusland feitelijk
bestuurd door de bureaucratie. Regeringen kwamen en gingen, de bureaucratie bleef. En ook deze keer is de
bureaucratie gebleven. Zij is er zelfs op vooruit gegaan, doordat ze de privatisatie contro-leerde. Naast de macht
heeft deze elite nu ook bezit. Het laatste argument is gelegen in het feit dat er duidelijk een nieuwe elite nodig is
om het vertrouwen van de bevolking in de politiek (weer terug) te winnen. Zowel de communis-ten als de
'democraten' hebben zich gecompromitteerd door de bevolking uit te buiten. Het woord democraat heeft in Rusland
tegenwoordig haast een slechtere connotatie dan het woord communist. 134 Er heeft zich geen nieuwe middenklasse
ontwikkeld, terwijl een grote middenklasse juist de basis van een democratie is. 135
In cijfers uitgedrukt is 74,3% van Jeltsins regering afkomstig uit de Nomenklatura, terwijl van de
nieuwkomers ongeveer de helft uit het milieu (kinderen) van de oude elite komt. Op regionaal niveau is 82,3% van
de elite afkomstig uit de Nomenklatura. 136
De economische elite is anders opgebouwd. Hier komt 61% uit de Nomenklatura, maar dit zijn veelal
jongeren, die in de Sovjet-Unie nog geen hoge functie hadden. Van de oude garde, die voorheen wel de hoogste
posten hadden, is 15% eigenaar van een bedrijf geworden. Dit is overigens wel de groep die het grote kapitaal
beheerst en die zeer nauwe banden met de poli-tieke elite heeft. 137 De jonge economische elite is in te delen in vier
groepen: ten eerste de groep die uit de 'tweede' economie is voort gekomen. Het geld dat deze jongeren op de
132 Kampfner, Inside, 34-40; Brian Moynahan, The Russian Century. A history of the last hundred years (New York 1994) 249 en Hubert
Smeets, Gekrenkte Zielen. Vrijheid in Rusland (Amsterdam 1993) 71.
133 Hans Nijenhuis, 'Tsaar Boris I. Het hedendaagse hofdenken van de Russische president', NRC-Handelsblad (15-6-1996) Z 3.
134 Gennaddii Ashin, 'A Change of Elites', Sociological Research 35 (1996) 1, p.65-66.
135 Natalia A. Shmatko, 'The formation of the Russian entrepreneurial system and bureaucratic capital', Sociological research 35 (1996) 2,
p.30-31.
136 Kryshtanovskaia, 'Transformation', 24-25 en Natalia S. Ershova, 'The Transformation of Russia's ruling elite under conditions of social
crisis', Sociological Research 34 (1995) 3, p.46-47.
137 Ibidem en Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite', 27.
31

zwarte markt verdiend hebben, wordt gebruikt om een legaal bedrijf op te zetten, waarmee ze zo snel mogelijk
miljonair willen worden. Zij opereren meestal in de handel, in de dienstensector of als tussenpersoon. Het gaat hun
niet zo zeer om professionaliteit als wel om het verdienen van geld en het uitbuiten van hun netwerken.
De tweede groep ondernemers komt uit de Nomenklatura en Komsomol. Zij zijn goed geschoolde jongeren
met uitstekende connecties. Hun kapitaal komt veelal van de Komsomol rekenin-gen en hun levensdoel is een hoge
managementfunctie met veel aanzien en een grote materiële welstand. De derde groep is de groep van de jonge
wetenschappers. Over het algemeen zijn zij afkomstig uit de intelligentsia en hechten zij veel waarde aan hun
professionalisme. Deze weten-schappelijke specialisten worden vaak door de omstandigheden gedwongen het
zakenleven in te gaan, terwijl dit eigenlijk de tweede keus is. Hun grootste probleem is dat ze niet erg gewild zijn.
De laatste groep bestaat uit kinderen van bedrijfsleiders uit het militair-industrieel complex. Deze groep
houdt zich bezig met productie en wordt gekarakteriseerd door sterke familiebanden. De kinderen volgen in veel
gevallen de ouders op. 138
Van deze vier groepen zijn de eerste twee de belangrijk-sten, terwijl de laatste drie laten zien dat ook in de
economische elite het Nomenklatura-gehalte zeer hoog is. Bovendien zijn de connecties met de politieke elite
steeds sterker aan het worden, waarvoor een drietal redenen zijn. De eerste is het feit dat de nieuwe miljonairs en
miljardairs niet geconfronteerd willen worden met nadelige wetgeving, dus proberen ze invloed op en controle over
het besluitvormingsproces te krijgen. Ten tweede worden ze geconfronteerd met buitenlandse concurrentie.
Beschermende maatregelen van de overheid kunnen deze concurrentie afzwakken of zelfs te niet doen. Tot slot de
belangrijkste reden het gebrek aan wetgeving in Rusland. Er zij geen commerciële structuren, waardoor privileges
zeer belangrijk zijn. Dergelijke privileges zijn alleen te verkrijgen door politieke connecties. 139
Op basis van deze onderzoeken kan geconcludeerd worden dat het verschil tussen de politieke en
economische elite slechts zeer gering is. Ze zijn sterk met elkaar verbonden, bovendien hebben ze in overgrote
meerderheid de zelfde achtergrond. Van Nieuwe Russen is nauwelijks sprake. De veranderingen van de afgelopen
jaren hebben hoofdzakelijk de oude Sovjetelite nieuwe mogelijkheden gegeven om status en privileges te verwerven.
De term Nieuwe Russen kan dan ook beter vervangen worden door de term neo-Nomenklatura.
4.2 De 'Gangster-economie'
De economische situatie in Rusland na de val van Gorbatsjov was deplorabel. Hervormingen waren half
doorgevoerd en eigen-lijk niemand wist waar hij aan toe was. De waanzin van deze periode wordt nog het best
weergegeven door de volgende 'grap': 'De verkeerssituatie in Moskou was onhoudbaar gewor-den: te veel
opstoppingen en veel te veel ongelukken. Er moest ingegrepen worden. De autoriteiten hadden gehoord dat het
Britse verkeer relatief veilig en efficiënt was. Ze besloten iemand naar Londen te sturen om te kijken wat de Britten
anders deden. Na drie maanden onderzoek kwam het antwoord: 'Ze rijden aan de linkerkant van de weg, terwijl wij
rechts rijden.' De beslissing was snel gevallen, in Rusland gaat iedereen vanaf 1 januari links rijden. Een storm van
protest daalde neer op de autoriteiten. Zo snel konden de meesten zich niet aanpassen. De autoriteiten, geschrokken
, besloten tot een compromis. Op 1 januari hoefden alleen de professionele autorijders, zoals taxichauffeurs en
vrachtwagenchauffeurs, links te gaan rijden. De rest van de autogebruikers kreeg nog wat extra tijd om zich aan
te passen en hoefde pas op 1 juli links te gaan rijden.' 140
A) Shock-therapie of 'Piratisering'
Jeltsin zag zich dus genoodzaakt een duidelijke keuze te maken. Aanvankelijk deed hij dit met de aanstelling van
de jonge econoom Jegor Gaidar als minister van Financiën en later als premier. Gaidar was een voorstander van
138 O.V. Perepelkin, 'The Russian Entrepeneur. Sketches for a social portrait', Sociological research 35 (1996) 1, p.78-79.
139 Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite', 27-28.
140 Marshall I. Goldman, Lost Opportunity. Why economic reforms in Russia have not worked (New York 1994) 10.
32

adicale hervor-mingen en van shock-therapie. De shock-therapie begon op 2 januari 1992 met het afschaffen van
allerlei staatssubsidies voor bedrijven en het volledig los laten van de prijzen. Alleen voor eerste levensbehoeften,
zoals brood, melk en benzine, bleven de vastgestelde prijzen van kracht. Prijsstij-gingen van 300% bleven niet uit,
maar hier was rekening meege-houden. Essentieel was de medewerking van de Centrale Bank door geen extra
kredieten te verstrekken en de geldpersen te stoppen. De Centrale Bank was echter in handen van de Nomenklatura,
die geen behoefte aan radicale hervormingen had. Dit kon alleen maar nadelig zijn voor de eigen machtspositie.
De Centrale Bank bleef dus grote kredieten uitschrijven en voerde de snelheid van de drukpersen nog eens op.
Algemeen wordt aangenomen dat dit een bewuste politiek was om de hervormers te frustreren. 141
De gevolgen waren niet te overzien. In het jaar 1992 kende Rusland een inflatie van 2520% voor
consumptie-goederen, terwijl het loon maar met 1245% steeg; was het gemiddelde maandloon in 1991 nog 516
roebel, in 1993 was dit 58.234 roebel. De inflatie in de industrie was zelfs 3275%. Bovendien was er voor het eerst
sprake van werkloosheid: 3.6 miljoen mensen. Alles grotendeels veroorzaakt door de gezamenlijke toename van
kredieten en het geld in omloop met 643%. 142
Voor Jeltsin betekende dit grote sociale onrust. Hij geloofde dat Gaidar hem op een cruciaal punt in de steek
had gelaten. Gaidar had hem beloofd dat de val van de levensstan-daard binnen negen maanden zou zijn
gestabiliseerd. Toen dit niet gebeurde, verloor Jeltsin zijn vertrouwen in de shock-therapie. Hij begreep niet dat
de Nomenklatura zijn hervormin-gen ondermijnde. Hij ging zelfs leden van de Nomenklatura in zijn regering
opnemen, waaronder Tsjernomyrdin, omdat zij beschikten over de nodige ervaring in het landsbestuur. Zo kon de
Nomenklatura informatie achterhouden en Jeltsin met valse informatie voor haar standpunten winnen. 143 Aldus
ontstond in Rusland een situatie, waar de premier pleitte voor monetaire terughoudendheid, terwijl de Centrale
Bank druk bezig was geld te drukken. Jeltsin besloot naar het volk te luisteren en het tempo van de hervormingen
te vertragen, zodat er meer aanpas-singstijd was. Op 14 december 1992 werd Gaidar ontslagen en nam
Tsjernomyrdin het premierschap over. 144
In de tussentijd had Gaidar echter nog een tweede hervor-ming door kunnen voeren, namelijk de privatisatie.
De eerste fase van het massale privatiseringsprogramma begon in juli 1992 en eindigde in 1994. De Russen konden
inschrijven op vouchers, waarmee ze aandelen van bedrijven konden kopen. In november 1992 werden 148 miljoen
vouchers van 10.000 roebel per stuk vrijgegeven. De architect van dit programma was Anatoli Tsjoebais. Zo werd
ongeveer 60% van de grote onderne-mingen geprivatiseerd, 28% van de aandelen werden verkocht via voucherveilingen,
15% via directe verkopen en 49% via geslo-ten intekening. Van de kleine ondernemingen, waaronder
restau-rants, winkels en café's, werd ongeveer 73% geprivatiseerd. Hierbij waren de kopers meestal het eigen
personeel. 145
Een belangrijk doel van de privatisatie was het stoppen van de 'privatisatie voor de privatisatie' door de
Nomenklatura. Op deze manier hoopte Jeltsin de Russen te winnen voor zijn hervormingen. 'We hebben zeer lang
gediscussieerd over de vraag of wij privé-eigendom nodig hebben. Ondertussen is de Partijelite druk bezig geweest
met hun persoonlijke privatisa-tie. De schaal, de onderneming en de hypocrisie zijn schrikba-rend. De privatisatie
in Rusland is al lange tijd aan de gang, maar is spontaan, wild en zeer vaak op een criminele basis. (...) Wat we
nodig hebben zijn miljoenen mensen met bezit en niet een kleine groep van mensen met miljoenen aan bezit.' 146
Deze doelstelling is echter mislukt, want hoewel het topmanagement 'slechts' 9% van de aandelen
rechtstreeks in handen kreeg, en de arbeiders 56%, waren de managers machtig genoeg om maatregelen te nemen,
die hun aandeel konden vergro-ten. Ze begonnen de aandelen van hun werknemers op te kopen en verboden
tegelijkertijd de verkoop van aandelen aan buiten-staanders. Werknemers die weigerden hieraan mee te werken,
werden bedreigd met ontslag en/of geweld. De managers hadden de controle over de boekhouding van hun bedrijf
141 Goldman, Lost Opportunity, 99-100 en 107-108.
142 Anders Åslund, How Russia became a market Economy (Washington D.C. 1995) 179, 185 en 275.
143 Kampfner, Inside Yeltsin's Russia, 103-104.
144 Goldman, Lost Opportunity, 92 en 107.
145 Peter Rutland, 'A Twisted Path toward a Market Economy', Transition 1 (1995) 2, p.12-20.
146 Åslund, How Russia, 228-229 en Kampfner, Inside Yeltsin's Russia, 105. Zie ook hoofdstuk 3.2.
33

en weigerden eenvoudigweg hun onwelgevallige aandelentransacties aan te melden. Een andere manier was om met
de familie een nieuw bedrijf te beginnen. Vervolgens verkochten ze voor een 'symbolisch' bedrag alle of de meest
waardevolle bedrijfsmiddelen van het oorspronkelijke bedrijf aan hun eigen nieuwe bedrijf, waardoor het
voormalige staatsbedrijf een leeg omhulsel werd. Zo kwam, langs allerlei slinkse wegen, het grootste deel van het
'nieuwe' kapitalistische eigendom terecht bij de oude Nomenklatura. 147
In september 1995 degenereerde de privatisering nog verder, doordat Jeltsin besloot de banken een grote
rol te geven in de geprivatiseerde bedrijven. De banken kregen de controle over grote aandelenpakketten, die via
veilingen in onderpand werden gegeven aan investeerders. De biedingsprocedures verliepen geheel volgens de wil
van de desbetreffende bank, die soms zelf ook een bod deed. Op deze manier werd met name de energiesector onder
slechts enkelen verdeeld. De Russische onderminister van Financiën noemde dit 'het verdelen van bedrijven onder
vrienden', terwijl de Moscow Times meldde:' Dit is geen privatisering, het lijkt meer op economische misdaad.' 148
De energiesector in Rusland beslaat ongeveer 17% van het Bruto Nationaal Product (BNP), waarvan de
olie- en gasgigant
Gazprom een belangrijk deel voor zijn rekening neemt. Bij dit bedrijf valt General Motors, de voorheen grootste
onderneming ter wereld, in het niet. Hoewel Gazprom officieel niet gepri-vatiseerd is, is 60% van de aandelen op
onduidelijke wijze in handen gekomen van het topmanagement, politici en banken van de Nomenklatura. Er zijn
zeer sterke, maar ontkende, geruchten dat premier Tsjernomyrdin (de voormalige minister van de gas-industrie en
de man die dit ministerie heeft omgevormd naar Gazprom) ongeveer 1% van de aandelen heeft gekregen, wat hem
$ 1 miljard waard maakt. Een bewezen geval is dat van LUKoil. Voordat deze onderneming geprivatiseerd werd,
was het vermogen van haar president, Alikperov, verwaarloosbaar. Tegenwoordig wordt dit op $ 2.4 miljard
geschat. 149
Geen wonder dat sommigen spreken van de 'diefstal van de eeuw'. De Russen zelf gebruiken voor het woord
privatisatsija graag de woordspeling prikhvatisatsija, wat vrij vertaald kan worden met de 'Piratisatie'. Anderen
noemen Rusland een klep-tocratie en de Nomenklatura de Kleptoklatura. Een voormalige economische adviseur
van Jeltsin, Jeffrey Sachs, spreekt van 'diefstal-kapitalisme'. Hij schat dat een klein aantal mensen zich tussen de
50 en 100 miljard dollar hebben toegeëigend. Dit beeld wordt bevestigd door andere voormalig economisch
adviseur van Jeltsin, Anders Åslund:' Een groep van ongeveer twaalf mensen is uit het niets miljardair geworden.
Niet in roebels, maar in dollars.' 150 Dat deze situatie, met presidents-verkiezingen voor de deur, door de Russische
bevolking niet begrepen zou worden, was voor Jeltsin duidelijk. In januari 1996 ontsloeg hij Tsjoebais, die
intussen de 'privatiserings-tsaar' werd genoemd. Jeltsin noemde het 'onvergeeflijk' dat Tsjoebais ondernemingen
voor een 'habbekrats' had verkocht. Er werd een strafrechtelijk onderzoek ingesteld naar de privati-seringen,
waarbij de burgemeester van Moskou, Loezjkov, Tsjoe-bais aanduidde als 'Ruslands hoofdverdachte'. Ook werd
nadruk-kelijk gezinspeeld op een 'de-privatisering'. Na de verkiezin-gen in juli 1996 keerde Tsjoebais echter weer
terug als chef van Jeltsins staf. In die hoedanigheid is hij zeer nauw be-trokken bij het opstellen van presidentiële
decreten, wat hem, mede door de ziekte van Jeltsin, tot één van de machtigste mensen in Rusland maakt. 151 Er lijkt
weinig veranderd.
147 Roman Frydman e.a., 'Capitalism with a Comrade's Face', Transition 2 (1996) 2, p.8 en Peter Rutland, 'Firms trapped between the Past
and the Future', Transition 2 (1996) 6, p.26.
148 Peter Rutland, 'Russia's Energy Empire Under Strain', Transition 2 (1996) 9, p.6-7; Roel Janssen, 'De criminele economie van de
Russische energiesector', NRC-Handelsblad (14-12-1994) 19; Hans Nijenhuis, 'Grote rol banken in Russische privatisering', NRC (5-9-
1995) 16; Hans Nijenhuis, 'Verkoop nikkelgigant ontaardt in onderonsje', NRC (21-11-1995) 17 en 18; en Hans Nijenhuis, 'Spot- prijs voor
oliefirma's Rusland. Privatisering blijft onder vrien- den', NRC (9-12-1995) 14.
149 Frydman, 'Comrade's Face', 6-7 en Marshall I. Goldman, 'Is This any way to create a Market Economy?', Current History 94 (Oktober
1995) 594, p.307.
150 Frydman, 'Comrade's Face', 6-7; Goldman, 'Is This any way', 307; Ashin, 'A Change of Elites', 66 en Roel Janssen, '"Diefstal-
kapitalisme" in Rusland', NRC (17-11-1995) 12.
151 Roel Janssen, 'Russische worsteling over economisch beleid. Russen verdeeld over privatisering', NRC (7-2-1996) 17 en 19;
Hans Nijenhuis, 'Rusland in ban van terugdraaien privatiseringen', NRC (9-2-1996) 12 en Persbureau Reuter, 'Jeltsin voelt zich
"strijdlustig"', NRC (21-11-1996) 5.
34

B) De Corruptie
Overtuigd van een snelle overgang naar een markteconomie was de historicus Joeri Afanasjev niet onverdeeld
pessimistisch over de toestand in zijn land. In 1993 zei hij over de hervor-mingen:' Dit proces verloopt echter wel
op een wat vreemde, primitieve manier. Neem bijvoorbeeld de zogenaamde schaduweco-nomie. Als we wat
aandachtiger kijken naar de afgelopen tien jaar, misschien zelfs meer, dan was in wezen de hele Sovjet-economie
en vervolgens die van Rusland een schaduweconomie.' 152 Niets wat er gebeurde was in overeenstemming met de
bestaande normen. Dat is slecht wanneer je het bekijkt door de bril van de wetgever, maar goed als je het bekijkt
vanuit het gezichts-punt van een directeur. Als hij namelijk niet iets onderhands regelt, kan zijn fabriek niets
produceren. Het woord 'schaduw-economie' mag dan klinken als een scheldwoord, als iets crimi-neels, maar in
wezen is het van levensbelang, het is datgene wat de toekomst bepaald.
Ook maken zeer velen de fout de huidige corruptie in Rus-land uitsluitend te zien in criminele context. Het
mag dan crimineel zijn, zeker, maar het is tegelijkertijd ook een so-ciaal verschijnsel. En als zodanig staat het voor
het verwer-ven van eigendom door diegenen, die dat vroeger niet bezaten. Er was vroeger één enkele bezitter en
dat was de staat. Nu is een proces van privatisering gaande, een vergroting van het aantal eigenaren in Rusland.
En dat gebeurt op de enige manier die onder onze omstandigheden mogelijk is. Als er geen privé-bezit bestaat en
de wetgeving hier ook niet in voorziet; als er geen normen bestaan die concurrentie-betrekkingen regelen; als er
geen wet bestaat volgens welke een bankroet ook een bankroet is, dan krijgt het hele proces van het verwerven van
eigendom een criminele tint.
Mijn woorden klinken misschien als een paradox, een soort lofzang op corruptie, maar als we -nogmaalsafstappen
van zekere morele karakteristieken, en vanuit andere standpunten dit proces bezien, dan kunnen we
daarin een positief begin zien.' 153
De nadruk die Afanasjev legt op het ontbreken van wetgeving is belangrijk. Het Russisch burgerlijk recht
is op het ogen-blik drijfzand. In 1993 was er al een presidentiële werkgroep belast met de opstelling van een nieuw
Russisch Burgerlijk Wetboek. Ze werd hierbij ondersteund door ondermeer de Leidse hoogleraar Oosteuropees
Recht, F.J.M. Feldbrugge. Dit Burger-lijk Wetboek had in 1994 van kracht moeten worden, maar Jeltsin heeft het
nog steeds niet door het voor hem vijandige parlement kunnen krijgen. Een probleem hiervan is dat een groot aantal
rechtsinstituten van de vrijemarkteconomie, zoals moderne contractvormen, het vennootschapsrecht, niet bij wet
geregeld zijn. In een land waar de moraal toch al gebroken was door een totalitaire dictatuur, betekent dit voor
Rusland een onbeschaamd individualisme met een wijdverspreide veronachtzaming van de sociale normen en
waarden. 154
Dit laatste wordt bevestigd door de Russische cineast en publicist Stanislav Govorutsjin:' De smeergelden
stromen als nooit tevoren. Onder Brezjnev hielden velen de staat voor het voorbeeld van corruptie. Maar dat waren
slechts kleine jongens in vergelijking met die van nu.' 155
Volgens Russisch onderzoek zegt 91% van de ondernemers steekpenningen te moeten betalen iedere keer
dat ze in aan-raking komen met de machtsorganen. Bovendien, waren deze steekpenningen niet altijd gewoon geld.
Vaak moest een deel van de winst afgedragen worden als een soort dividend in ruil voor economische privileges.
Businessmannen zijn het er in het algemeen over eens dat de overheidsdienst de best betaalde banen herbergt,
omdat daar de steekpenningen heengaan. Zo wordt de burgemeester van Moskou, Loezjkov, als de op drie-narijkste
man van Moskou gezien, terwijl zijn voorganger, Popov, op plaats twee staat. 156 In een ander onderzoek is
90% van de ondernemers er van overtuigd dat je geen zaken kunt doen zonder omkoping van staatsorganen; 65%
152 Voor de term schaduweconomie zie hoofdstuk 1.2.
153 Geert Groot Koerkamp, 'Met het huidige politiek systeem is Rusland niet te hervormen', Oost-Europa Verkenningen (mei/juni 1993)
127, p.9. De tekst is samengevat door de auteur dezes.
154 F.J.M. Feldbrugge, 'Het nieuwe Russische Burgerlijk Wetboek en Nederland', Nederlands Juristenblad 68 (1993) 30, p.1073-1077;
F.J.M. Feldbrugge, 'Het Nederlands-Russisch "BW-project"', Socialisme en Democratie 51 (1994) 2, p.109-113; en F.J.M. Feldbrugge,
'The Impact of Ethical Considerations on Present-Day Russian Law', Studies in East European Thought 48 (1996) 2-4, p.159-170.
155 Stanislaw Goworuchin, Moskau und die Mafia. Die Grosse Kriminelle Revolution (Berlijn 1996) 17-18.
156 Kryshtanovskaia, 'The New Russian Elite', 28-29.
35

heeft financiële controleurs omgekocht; 55% heeft ambtenaren op verschillende niveaus omgekocht; 32% heeft de
politie omgekocht en 27% heeft de rechterlijke macht omgekocht. Bovendien wordt er aan afpersingen ongeveer
evenveel betaald als aan belastingen. 157
C) Is dit een markteconomie?
Deze vraag houdt velen bezig en het antwoord wordt grotendeels bepaald door het optimisme of pessimisme van
de auteur. De al eerder genoemde econoom Åslund is positief. Hij deelt de me-ning van de historicus Afanasjev
en is aanhanger van de zogenaamde robber-baron-theorie, een analogie met het Wilde Westen van de Verenigde
Staten in de negentiende eeuw. Hierbij wordt er van uitgegaan, dat na een eerste periode van rijkdomvergaring, de
nieuwe miljonairs hun rijkdom willen verdedigen en daarom druk gaan uitoefenen om te komen tot een behoorlijk
juridisch kader van eigendomsrecht. Dit is de eerste fase van een natuurlijk proces richting rechtsstaat. 158
De kern van een succesvol hervormingsprogramma bestaat volgens Åslund uit de opbouw van
democratische instituties, macro-economische stabilisatie van de munt en liberalisatie van de prijzen en de handel,
alsmede privatisering op grote schaal. Rusland heeft, vier jaar nadat het ernst maakte met de hervormingen, deze
drie taken uitgevoerd. Hij noemt ook een aantal tegenwerpingen: het Russische juridische systeem is buitengewoon
zwak ontwikkelt, belastingwetgeving is volslagen willekeurig, de diefstal van staatseigendom door een handvol
managers en machthebbers en de alom tegenwoordige corruptie. Maar deze problemen zullen zich op den duur
vanzelf oplossen naarmate de overheid minder invloed op de economie krijgt, doordat de economie steeds meer
gebaseerd zal worden op het principe van vraag en aanbod. Volgens Åslund is Rusland een markteconomie, ook
al is die chaotisch en onvolledig, en is dit het geval sinds het einde van 1993. 159 De Harvard-econoom en
Ruslandkenner Goldman vindt het nog veel te vroeg voor een dergelijke kwalificatie. Hij kijkt vooral naar de
problemen van de Russische samenleving: Ruslands val als supermogendheid, de ineenstorting van de economie,
de vervanging van Russische door buitenlandse producten, de inflatie, de diefstal van voormalig staatseigendom,
de groeiende inkomensongelijkheid, een werkloosheid van minstens tien miljoen mensen, de toenemende armoede,
waardoor gemiddeld al meer dan 40% van de Russen beneden het bestaansminimum leven, terwijl de gemiddelde
levensverwachting is gedaald tot 64 jaar (voor mannen zelfs tot 57 jaar). Verder de enorme corruptie, de
verstikkende controle van de maffia en de angstaanjagende ineenstorting van de sociale orde. Volgens Goldman
is het maar zeer de vraag of er genoeg positieve ele-menten overblijven om de Russische bevolking rustig te houden
ondanks de, door velen zo ervaren, anarchie. Zo niet, dan zal de frustratie zich uiten in geweld of het in het zadel
helpen van een sterke leider met totalitaire antwoorden. Het mag dan een markt zijn, maar niet één die door veel
samenlevingen getolereerd zou worden. 160
Dat de Russische bevolking tegenwoordig een lage dunk heeft van haar vertegenwoordigers van de
markteconomie, blijkt uit het werk van de bekende Russische sociologe Zaslavskaia:' De ongunstige economische,
politieke, wettelijke en sociale con-dities die de formatie van een nieuw Russisch ondernemerschap omgeven,
zorgen ervoor dat het ondernemerschap vaak zeer be-denkelijke vormen aanneemt. De onwettige oorsprong van
het meeste grootschalige kapitaal en het middelgrote kapitaal in het land, de massale corruptie binnen de overheid,
de voor-liefde voor commercie en tussenpersoon-activiteiten in plaats van productie-activiteiten, de slechte
wettelijke controle van economische activiteiten, en de groei van racketeering 161 , gewelddadige krachtmetingen
tussen commerciële groepen, en terroristische acties hebben ertoe geleid dat het ondernemer-schap niet alleen wordt
157 Perepelkin, 'The Russian Entrepreneur', 80.
158 Marshall I. Goldman, 'Why is the Mafia so Dominant in Russia', Challenge: magazine of economic affairs 39 (1996) 1, p.40 en
Janssen, 'Diefstal-kapitalisme', 12.
159 Åslund, How Russia, 272-316; Anders Åslund, 'The Russian Road to the Market', Current History 94 (Oktober 1995) 594, p.311-316;
en Roel Janssen, 'Kapitalistisch succes aan het oostfront', NRC (4-11-1995) Boeken 4.
160 Goldman, Lost Opportunity, 229-257; Goldman, 'Is This any way', 305-310; Goldman, 'Why is the mafia', 39-47; Hans Nijenhuis,
'Rusland is een chaos, maar er komen nog steeds auto's bij', NRC (18-2-1995)17. Penny Morvant, 'Alarm over Falling Life Expectancy', 1
Transi tion 19 (20-10-1995) 40-45; Penny Morvant, 'The Changing Face of Poverty', 2 Transition 1 (12-1-1996) 56-61.
161 Racketeering is een Engelse term en betekent: georganiseerde afpersing ten nadele van zakenlieden.
36

gezien als de meest criminele levens-stijl, maar ook als de oorzaak van de criminalisering van de gehele
samenleving.' 162
4.3 De Russische Maffia
Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie verdween ook de Rode Maffia. Maar alleen in naam, zoals de
Nomenklatura nu de Nieuwe Russen wordt genoemd, zo werd de Rode Maffia eenvoudig de Russische Maffia. 163
Het enige verschil met de Rode Maffia is de explosieve groei, waarover later meer. Iedereen kent tegenwoordig
de Russische Maffia. Er wordt wel gesproken van een Big Bang van Russische criminelen, die over de hele wereld
uitzwermden. 164
In februari 1993 stelde Jeltsin in een speech, dat de georganiseerde misdaad de belangrijkste bedreiging was geworden
van Ruslands strategische belangen en de nationale veilig-heid. Een maand later concludeerde hij dat Rusland
in het Westen en over de hele wereld bekend is komen te staan als de nieuwe 'maffia-mogendheid'. Begin 1994
stelde hij opnieuw vast, dat de maffia Rusland verstikte en het grootste probleem van Rusland was geworden. 165
Na de moord op de populaire televi-sie-directeur Listijev in maart 1995, zei Jeltsin:' Ik buig het hoofd als een van
de leiders die zich schuldig hebben gemaakt aan nalatigheid bij het nemen van maatregelen tegen banditisme,
corruptie, afpersing en misdaad. De regering is onvoldoende opgetreden tegen maffia-bendes die de controle over
de economie in konden nemen.' Premier Tsjernomyrdin voeg-de daaraan toe:' De regering zal doen wat ze moet
doen. We moeten een eind maken aan deze anarchie.' 166
In juni 1996 meldde Aleksandr Lebed, de 'recht en orde'- presidentskandidaat en 'tijdelijke' chef van Jeltsins
Veilig-heidsraad:' Wij leven in een wetteloze maatschappij, de geor-ganiseerde misdaad heeft praktisch de macht
overgenomen. Als je de politie vraagt of zij de adressen van de criminelen kent, antwoordt ze ja. Ze kennen de
peetvaders, de afpersers. Ze weten welke bedrijven geld witwassen, ze kennen de nummers van hun
bankrekeningen. Waarom vegen ze dan ons land niet schoon? Omdat elke peetvader vrienden heeft onder de rechtshandhavers.
Sterker, in elke fractie van het parlement zitten mensen met geld die, als ze zich al niet zelf in de partij
hebben ingekocht, voor de parlementariërs 'zorgen'. En de overgrote meerderheid van onze politici ziet zijn functie
voor al als een manier om zijn zakken te vullen. (.....) Laten we de handhavers van de wet genoeg middelen geven
om deze plaag uit te roeien. Het Westen zal niet tussenbeide komen, want het wil evenzeer dat deze rotzooi wordt
opgeruimd. Ik zeg u: de maffia is niet onsterfelijk.' 167
162 Tatiana I. Zaslavskaia, 'The business stratum of Russian society. Its essential Features, Structure, and Status', Sociological
Research 34 (1995) 6, p.28.
163 Met Russische Maffia wordt gemakshalve de maffia van de gehele voormalige Sovjet-Unie bedoeld.
164 Nicaso, De Wereldwijde Maffia, 46.
165 Christopher J. Ulrich, The Criminal Threat in Russia, Eastern Europe and the Baltic Region (Londen 1994) 2-3.
166 Persbureau Reuter, 'Jeltsin trekt na moord Listijev boetekleed aan', NRC (3-3-1995).
167 Hans Nijenhuis, 'Lebed: Herstel recht en orde, de rest volgt vanzelf', NRC (18-6-1996) 5.
37

A) Waar komt deze maffia vandaan?
De Russische criminaliteitscijfers zijn sinds Gorbatsjov verdubbeld tot 2.755.669 misdaden in 1995. De groei in
de periode 1976-1993 bedroeg 239%. Bij 1 op de 6 misdaden gaat het om moord, ontvoering, afpersing of
wapenhandel. Er zijn duizenden grote criminele organisaties actief, waarvan 155 zeer grote verbonden met tussen
de 500 en 2000 leden. Het totale aantal leden wordt geschat op 1,8 miljoen criminelen, die een jaaromzet halen
van 100 miljard dollar. Officieel heet het dat de 'criminele gemeenschap' 35.000 ondernemingen be-heerst,
waaronder 1500 staatsbedrijven, 4400 aandelenfondsen, 407 banken, 47 veilinghuizen en 697 warenmarkten.
Verder betaalt ongeveer 80% van alle ondernemers tussen de 10% en 20% van de omzet als 'beschermingsgelden'
aan de maffia. 168
Velen houden zich bezig met het verklaren van dit fenomeen, en er zijn dan ook vele interpretaties. De
privatiseringen van 1992 worden genoemd als cesuur, het 'einde' van het communisme in 1991, de 'privatisering'
in 1987 en de anti-alcoholcampag-ne van 1985. Maar, zoals uit dit onderzoek moge blijken, is bij elk van deze
gebeurtenissen een grote rol weggelegd voor de Nomenklatura. De meest logische cesuur is dus de criminali-sering
van de Nomenklatura tijdens Brezjnev. De oorzaken van de groei van de maffia zijn dan ook een optelsom. Te
beginnen met de corruptie en de criminalisering van de Nomenklatura, die er in de loop der jaren alleen maar
sterker op is geworden. Vervolgens de 'tweede economie', waarin velen een fortuin konden vergaren. Door de antialcoholcampagne
van 1985, waar het niveau van de winsten een plan hoger werd getild. Als vierde de
'privatisering' onder Gorbatsjov, waardoor een gigantische diefstal plaatsvond van de staat. De echte criminele
revolutie tot slot vond plaats na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, door de economische liberalisering, de
verzwakking van de staatsmacht en de tweede 'piratisering'. 169
Andere oorzaken zijn de toenemende armoede, meer dan 40% leeft onder het bestaansminimum, zodat
crimineel gedrag vaak uit een drang tot overleven ontstond. Verder zorgt de grote gevangenispopulatie van meer
dan 800.000 mensen als vanouds voor grote aantallen recidivisten. De terreur, de vernederin-gen, de martelingen,
de onderlinge afrekeningen en de crimine-le pikorde, maken van deze gevangenissen een broedplaats voor zeer
wrede criminelen, die nergens meer bang voor zijn. Tot slot is er nog het feit, dat het aantal wapens hand over hand
toeneemt. Ook hier is nauwelijks nog controle. De maffia is beter bewapend dan de politie, bovendien beschikt zij
over de modernste apparatuur, snelle auto's, enzovoort, terwijl het budget van de politie steeds verder omlaag
gaat. 170
Oplossingen voor deze problemen zijn er nauwelijks. De conclusie van de Russische sociologe
Kryshtanovskaia in haar onderzoek naar de maffia luidt:' De vooruitzichten zijn niet optimistisch. We hopen dat
de Russische samenleving wegen vindt om de zegevierende opmars van de maffia te stoppen.' 171 Toch zijn er een
tweetal mogelijke oplossingen. De eerste oplossing bestaat voornamelijk uit de hoop, dat naarmate de
markteconomie zich verder ontwikkelt, de maffia steeds minder kansen krijgt. Dit lijkt echter een langdurige
oplossing, ver-gelijkbaar met de 'Operatie Schone Handen' in Italië, die 50 jaar op zich liet wachten. Goldman stelt
voor dit proces te versnellen door een totale liberalisatie van de markt, geen enkele restrictie meer. Hierdoor wordt
de markteconomie dus-danig massaal, dat zij onmogelijk meer door de maffia gecon-troleerd kan worden,
vergelijkbaar met het einde van de Drooglegging in Amerika. 172
168 Does, 'Macht van de Mafia', 3; Oversloot, 'Rusland', 544; Goldman, 'Why is the Mafia', 42; Penny Morvant, 'War on organized Crime
and Corruption', Transition 1 (1995) 2, p.32; Ustina Markus e.a., 'In the Baltics and Western CIS, Soaring Crime Challenges revamped
Security Forces', Transition 2 (1996) 5, p.25; Hans Nijenhuis, 'Russische mafia rukt op naar centrum samenleving', NRC (18-5 1994) 1 en
5; en Jürgen Roth, Die Russen Mafia. Das gefährlichste Verbrechersyndikat der Welt (Hamburg 1996) 13 en 69-72.
169 Does, 'Macht van de Mafia', 3. Zie ook hoofdstuk 4.2.
170 Does, 'Macht van de Mafia', 7; Markus, 'Soaring Crime', 14-27; Laura Starink, 'Als alleen de wrok resteert', NRC (13-12-1996) 34; en
Olga V. Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures in Russia', Sociological Research 35 (1996) 4, p.61.
171 Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 79.
172 Goldman, 'Why is the Mafia', 44-45; Åslund, 'The Russian road', 316; en Marc Leijendekker, De Italiaanse Revolutie (Amsterdam
38

De tweede oplossing is de terugkeer naar een totalitair regime. Een sterke man à la Lebed, die de 'rotzooi
uitroeit'. Er was tenslotte een Mussolini nodig om de Siciliaanse Maffia neer te slaan, wat voornamelijk lukte
doordat zijn rechterhand Cesari Mori een grotere maffioso werd dan de maffia. 173 Maar of dit de manier moet zijn?
B) Wie behoren tot de maffia?
In een land waar het onderscheid tussen overheid, bedrijfsle-ven en georganiseerde misdaad zo gering is als in
Rusland, is het onmogelijk te spreken van een aparte politieke elite, een aparte economische elite en een aparte
criminele elite. Daar komt nog bij dat de elite in Rusland altijd een zeer gesloten groep is geweest, waar
buitenstaanders nauwelijks werden toe-gelaten. Een derde punt zijn de doelstellingen van de crimine-len, namelijk
geld en macht. In Rusland zijn geld en macht in handen van de Nomenklatura. Daar is geen verandering in
gekomen. Een groot deel van de criminele elite moet logischer-wijze dan ook een Nomenklatura-achtergrond
hebben.
Deze stelling wordt bevestigd door Russisch sociologisch onderzoek, waarbij de nadruk lag op de zeer
strakke structuur van de maffia, met het gebruik van geweld. Voorheen was een dergelijke structuur te vinden in
het leger en met name in de KGB. Tegenwoordig zijn dit de particuliere veiligheidsdiensten en privédetectivebureau's,
die hun cliënten 'bescherming' bieden. 80% van de ondernemingen betaalt 'bescherming' aan de
maffia, de overige 20% betaalt voor een eigen privé-legertje om zich te beschermen tegen de 'beschermers'. In
Moskou heeft 50% van de kaders de KGB verlaten en is nu grotendeels werk-zaam in de 'beveiligingsindustrie'.
Schattingen omtrent het management van de particuliere veiligheidsdienst geven 50% aan oud-KGB'ers, 25% aan
oud-MVD'ers en 25% aan oud-militairen. 174
De Russische politiecommandant, Ovtsjinski, maakt op basis van activiteiten een onderscheid tussen vijf
soorten criminele groeperingen binnen de maffia:
1) De 'gangsters', ofwel de werkelijke uitvoerders van tradi-tionele misdrijven. Het gaat vooral om afpersing,
berovingen, autodiefstal, inbraak, diefstal, afrekeningen en traditionele criminele activiteiten als het gokwezen, de
drugshandel en de prostitutie. Deze groep wordt veelal gerecruteerd uit de ge-vangenis en is vaak herkenbaar aan
de moderne trainingspakken die ze dragen en aan de blauwe gevangenistatoeages. 175
2) De 'pseudo-ondernemers', de nieuwe ondernemers die zake-lijke activiteiten starten met het doel criminele daden
te plegen. Zij houden zich voornamelijk bezig met financiële malversaties (het verkrijgen van valse kredieten, het
witwas-sen van zwart geld, illegale kapitaalvlucht), met deelneming in het privatiseringsproces, speculatie met
onroerend goed; de herverkoop en export van grondstoffen en de handel in verval-ste goederen.
3) De 'plunderaars' ofwel 'staatsdieven'. Zij zijn voorname-lijk actief in de handel, gevormd in de 'tweede economie'
uit de communistische periode en actief in het privatiseringspro-ces en de tussenhandel. Vaak klant van de 'pseudoondernemer'.
4) De 'corruptelingen', corrupte overheidsdienaren. Zij geven de bovenstaande groepen privileges, vergunningen,
voorkennis en juridische bescherming. Er zijn ongeveer 1 miljoen beslis-singsbevoegde ambtenaren, waarvan 70%
corrupt is. Geschat wordt dat de helft van de maffia-omzet naar deze groep gaat.
5) De 'coördinatoren', de leiders in het criminele milieu; de peetvaders. Zij controleren de grote syndicaten,
waarbinnen de bovenstaande groepen vallen. Vaak gebruiken ze nog de tradi-tionele benaming, vory v zakone. 176
Een andere indeling kan gemaakt worden naar regio van herkomst van de criminele groeperingen en naar
1994).
173 Mark Galeotti, 'Moscow Rules: Reading Between the Lines about Crime in Russia', SLOVO 8 (april 1995) 1, p.125.
174 Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 62-63; Joop Holthausen, 'Het land waar de huizen in forten zijn veranderd', Het Parool (1-8-1996)
2 en Hans Nijenhuis, 'Oud-KGB'ers leiden in Rusland lijfwachten op', NRC (28-11-1995).
175 Roth, Die Russen Mafia, 296-297 en Smeets, Gekrenkte Zielen, 75-77.
Zie ook bijlage A.
176 Does, 'Macht van de Mafia', 7; Ovtsjinski, 'Organizovannaja', 618- 619; IRT-NON-rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 5; en
Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 74.
39

hun speciali-saties. Deze indeling lijkt sterk op de oude regionale Sovjet-structuren en worden veelal geleid door
lokale Nomenklatura, die, nu ze niet meer onder controle van Moskou staan, voor zichzelf zijn begonnen. Enkele
voorbeelden zijn de groepen uit Kazachstan, die zich voornamelijk bezighouden met leningen; de Tsjetsjeense
maffia is betrokken bij export van olieproducten, metalen, commerciële banken en gestolen auto's; de Azeri groepen
handelen in drugs en houden zich bezig met gokken en met gewone handel; de Armeense maffia is gespecialiseerd
in autodiefstal, fraude en oplichting; de Georgiërs doen aan inbraken, overvallen en gijzelname; de Ingusti zijn
vooral actief in de goudhandel en de wapenhandel en de Dagestaanse groepen, tenslotte, staan bekend als dieven
en afpersers. 177
Het belangrijkste punt van controverse is de structuur van de Russische Maffia. Zo noemt de Amerikaanse
journaliste Sterling deze maffia 'een club met geen vaste basis of een centraal hoofdkwartier, geen hiërarchische
structuur, geen tradities, geen gemeenschappelijke afstamming en geen beëdigde leden.' 178 De meeste onderzoekers
zien de Russische misdaad-groepen echter als strak georganiseerd volgens een piramide-structuur, met een strikte
scheiding tussen management, logistiek, beveiliging en productie. Met andere woorden: het gaat hier om
professionele ondernemingen. 179 De piramide kan ingevuld worden met de vijf al eerder genoemde groepen van
Ovtsjinski, waarbij de 'gangsters' de bodem vormen en de vory v zakone de top. Een andere benaming voor de vory
v zakone is het moderne avtoritet. De avtoritet krijgen steun van een raad van vertrouwelingen. Deze hele
constructie doet sterk denken aan de secretaris-generaal met zijn Politbureau. 180
De controverse is vooral ontstaan door het ontbreken van een capo di tutti capi, een landelijke leider aan
wie alle groepen enige mate van gehoorzaamheid beloven. Dit kan ver-klaard worden, doordat de Russische Maffia
nog lang niet uitgegroeid is en er nog geen directe noodzaak tot samen-werking bestaat, feit is echter wel dat de
meeste steden en regio's zijn verdeeld in invloedsferen. Het kan verklaard worden door de enorme omvang van Rusland,
maar er zijn ook theorieën die ervan uitgaan dat er wel degelijk iets of iemand van achter de schermen aan
de touwtjes trekt. Hierbij wordt gewezen op de Nomenklatura en dan met name op de KGB en MVD. 181
C) Waar houdt de maffia zich mee bezig?
In januari 1994 verscheen een officieel rapport voor Jeltsin van het Analytisch Centrum voor Sociaal en
Economisch Beleid in Moskou, waarin stond: '....het verschil tussen de situatie in ons land en de situatie in
Westeuropa en de VS is als volgt: daar controleert de georganiseerde misdaad alleen 'criminele' activiteiten, zoals
prostitutie, drugs en gokken. In Rusland controleert de georganiseerde misdaad alle vormen van activiteit....als dit
doorzet, kunnen we terecht komen in een situatie vergelijkbaar met Latijns-Amerika of Italië, bij-voorbeeld, waar
de politieke beslissingen niet door de rege-ring of het parlement worden genomen, maar door de georga-niseerde
misdaad. In het bijzonder lijdt het geen enkele twij-fel meer, dat de leiders van de Russische georganiseerde misdaad
zeer uitgebreide dossiers bijhouden van alle belangrijke ambtenaren en politici.' 182
Volgens Sterling hebben de Russische maffia-clans zich in alle lagen van de maatschappij weten binnen
te dringen, waar-bij ze de politieke macht tot zich trekken, staatsbedrijven overnemen, de staat zijn natuurlijke
hulpbronnen ontfutselen en zich druk bezighouden met afpersing, diefstal, valsheid in geschrifte, gewapende
overvallen, huurmoorden, oplichterij, drugssmokkel, wapensmokkel, prostitutie, gokken, woeker, verduistering,
177 Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 66. Zie ook bijlage B.
178 Claire Sterling, Opmars der Criminelen. De dreiging van het wereldwijde netwerk van de georganiseerde misdaad (Rijswijk 1995) 103.
179 E.A.D. Verwey, 'De criminaliteit in Oost-Europa', in: G.J.N. Bruinsma ed., Georganiseerde criminaliteit uit Oost-Europa en het IRT
Noord- en Oost Nederland (Enschede 1994) 35; en IRT-NON rapportage (Andrea Jansen), De Russische mafia. Nederlandse bedrijven en
georganiseerde criminaliteit in Rusland (Nijverdal 1996) nr. 10, p.23-26.
180 IRT-NON rapportage 10, De Russische mafia, 24.
181 Timofeyev, Russia's Secret Rulers, 8-9.
182 Ulrich, The Price, 3.
40

het witwassen van geld en het doen van zaken op de zwarte markt. 183 De Duitse publicist Jürgen Roth voegt hier
nog de handel in nucleair materiaal en afpersing met nucleaire bedreigingen aan toe. 184
De Russische Maffia is echter ook actief in de legale commerciële wereld. Naar Russisch sociologisch
onderzoek doet zij dat op vier manieren. De belangrijkste manier voor de legalisering van de maffia is het oprichten
van eigen commer-ciële structuren. Ze doet dit om verschillende redenen, soms is het iets eenmaligs, bijvoorbeeld
het verkrijgen van een grote lening, waarna ze met de noorderzon vertrekt. Maar vaak worden deze ondernemingen
gebruikt als dekmantel voor bijvoor-beeld witwaspraktijken. Soms gebeurt het dat illegaal kapitaal in een volstrekt
legaal bedrijf wordt gestoken door maffia-bazen om zo in de bovenwereld als respectabel over te komen. Bedrijven
die interessant zijn voor de maffia, zijn bedrijven zoals bureau's van tussenpersonen en vooral banken. De banken
spelen een cruciale rol bij de grote financiële transacties en de witwasoperaties. Voor de rest is de maffia
geïnteresseerd in alles waar grote winsten zijn te behalen.
Een tweede manier is de deelname aan de privatisatie. Russische schattingen geven aan dat 35% van het
kapitaal en 80% van de aandelen met stemrecht nu in handen is van crimi-nelen. Bij afpersingen laat de maffia zich
tegenwoordig vaak 'uitbetalen' in aandelen. Zo controleert de maffia de bedrij-ven niet alleen met geweld, maar ook
via de aandeelhouders-vergadering.
De eenvoudigste manier van legalisatie is het oprichten van bedrijven in de veiligheidssector. Op deze
manier kunnen maf-fiosi legaal wapens dragen. Deze 'veiligheidsdiensten' zijn ook vaak de meest effectieve manier
voor 'banken' om hun achterstallige 'leningen' te innen. Voor de maffia is het niet betalen van 'beschermingsgeld'
automatisch een achterstallige lening, waarvoor 25% interest per maand moet worden betaald. De laatste manier
en sinds drie jaar erg populair is de oprichting van charitieve stichtingen en sportfondsen. Hiermee kan gemakkelijk
geld worden witgewassen. De illegale inkomsten worden 'gedoneerd' aan deze fondsen, die vervolgens het geld
geheel legaal weer uitkeren als schenkingen aan personen en bedrijven. 185 Bovendien krijgen deze fondsen
vrijstelling van de belasting, terwijl sommige fondsen van de president het recht kregen belastingvrij alcohol en
sigaretten te importeren, zogenaamd om de kosten te dekken. De belangrijkste fondsen, die ook grote schandalen
hebben veroorzaakt, zijn de Nationale Sportstichting, het Russisch Fonds voor Invaliden uit de Oor-log in
Afghanistan en de Russisch-Orthodoxe kerk. 186
De Russische maffia houdt zich ook bezig met activiteiten buiten de landgrenzen van Rusland, niet alleen
in de voorma-lige Sovjetrepublieken of de voormalige Oostbloklanden, maar sinds de grenzen open zijn wordt de
Russische Maffia overal ter wereld gesignaleerd. Sterling citeert hierover een Rus-sische specialist in zwaremisdaadbestrijding,
Uvarov: 'Na-tuurlijk is het schitterend, dat het IJzeren Gordijn is ver-dwenen, maar voor het
Westen was het wel een schild. Nu hebben we de poorten geopend en dat is bijzonder gevaarlijk voor de rest van
de wereld. Amerika krijgt Russische criminelen; Euro-pa krijgt Russische criminelen. Ze zullen alles stelen. Ze
zullen Europa bezetten. Niemand zal de hulpmiddelen hebben om hen tegen te houden. Jullie mensen in het Westen
kennen onze maffia nog niet. Dat komt nog wel, dat komt nog wel.' 187
183 Sterling, Opmars, 103. Zie ook hoofdstuk 4.3.B.
184 Roth, Die Russen Mafia, 165-191 en Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 68.
185 Kryshtanovskaia, 'Illegal Structures', 69-72.
186 Frans Dijkstra, 'Dollars, drank, drugs en bloed in het Kremlin', Trouw (12-10-1996) 5 en Hans Nijenhuis, 'Welvaren Russische charitas
leidt tot grof geweld', NRC (12-11-1996) 5.
187 Sterling, Opmars, 130.
41

Hoofdstuk 5: De Russische Maffia als mondiaal gevaar
'Een groot deel van ons leven was de tegenstelling tussen ka-pitalisme en communisme de belangrijkste
tegenstelling. Met de neergang van het communisme is de externe bedreiging van het kapitalisme verdwenen.
Toch is er een nieuwe interne bedreiging van het kapitalisme, bijna even subversief als het communisme en als
we niet uitkijken zal niet alleen de zakenwereld maar ook de democratische rechtsorde gevaar lopen door de
opkomst van maffia-achtige internationaal opererende misdaadorganisaties. Meer nog dan het opengaan van
de Europese grenzen, zal de desintegratie van Oosteuropa een versterkende rol bij de opbouw van de
onderwereld spelen.' 188
Over de gehele wereld wordt door de pers alarm geslagen: 'De Russische Maffia komt naar het Westen'. In dat
opzicht zou het gezegde 'De Russen komen' waarheid kunnen worden, niet als mi-litair fenomeen, maar deze keer
in de vorm van georganiseerde misdaad. Geschat wordt dat minimaal 300 Russische maffia-groepen in het Westen
actief zijn. Met het neerlaten van het IJzeren Gordijn verdween de belangrijkste buffer tussen Oost- en West-
Europa. Door de opening van de grenzen ontstond een poort naar Europa, waar de georganiseerde misdaad
dankbaar gebruik van heeft gemaakt. Oosteuropese criminelen breidden hun werkgebied uit naar het westen, terwijl
de westerse criminelen graag naar het oosten gingen, omdat niemand naar de herkomst van hun geld vroeg. 189
De Amerikaanse journaliste Sterling spreekt van 'een wereldwijde noodtoestand'. Zij slaat alarm over een
samenzwering tussen de Amerikaanse en Italiaanse maffia, de Colombiaanse drugskartels, de Chinese triaden, de
Japanse Yakuza en de Russische maffia, die zij de 'Pax Maffiosa' noemt. Velen staan erg sceptisch tegenover deze
theorie. Sterling:'Als ik dit vertelde aan de autoriteiten in Italië en in Duitsland en Engeland, keken ze me aan of
ik gek was.' 190 Toch staat een der-gelijke theorie veel vaker centraal in literatuur over de maf-fia, omdat
bijeenkomsten van maffialeiders regelmatig worden gesignaleerd. 191 Ook de Italiaanse voormalig voorzitter van
het parlementaire comité voor de bestrijding van de maffia, Luciano Fiolante, bedoelde iets dergelijks, toen hij in
1993 zei:' De wereldhoofdstad van de georganiseerde misdaad is niet langer Palermo, maar Moskou.' 192
5.1 Zakendoen in Rusland
Zakendoen in Rusland is niet zonder problemen voor Westerse ondernemers. Volgens het hoofd van de delegatie
van de Europese Commissie in Moskou, Michael Emerson, is Rusland een wetteloze maatschappij, waar de wetten
van de jungle regeren. Het zakenleven wordt belemmerd door een mix van problemen die voortkomen uit het gedrag
van de overheid en van de georganiseerde misdaad. De problemen van de kant van de overheid zijn zeer ernstig.
Het eigendomsrecht is een puinhoop. Het belas-tingsysteem werkt niet. Belastingen zijn onevenredig zwaar, zodat
ze veelvuldig worden ontdoken. Ze zijn willekeurig en onvoorspelbaar. Dit levert grote problemen op voor zowel
Wes-terse als Russische ondernemingen. Voor nog grotere problemen zorgt de misdaad. Misdaadorganisaties eisen
van alle transac-ties hun deel. De maffia is het enige belastingstelsel dat werkt. Het gevolg is dat de risico's van
het ondernemen in Rusland zeer groot zijn. Dit maakt dat voor potentiële inves-teerders het onverwachte rendement
188 A.P. Schmid, Smerige Zaken: de opkomst van de onderwereld (Driebergen 1992) 1. Stellingen van zijn oratie aan de Faculteit Sociale
Wetenschappen van de Erasmus Universiteit te Rotterdam op 10-9-1992.
189 IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 11; Nicaso, De Wereldwijde Maffia, 28-29; en Verwey, 'Criminaliteit in Oosteuropa',
36-37.
190 Marc Leijendekker, 'Naties zijn machteloos tegen "pax mafiosa"', NRC (21-11-1994) en Sterling, Opmars der Criminelen.
191 Nicosa, De Wereldwijde Maffia; Roth, Die Russen Mafia; Brian Freemantle, The Octopus. Europe in the grip of organized crime
(Londen 1995); Jürgen Roth en Marc Frey, Het verenigd Europa van de Mafia (Amsterdam 1994); Werner Raith, Das neue Mafia-Kartell.
Wie die Syndikate den Osten erobern (Berlijn 1994).
192 Nicosa, De Wereldwijde Maffia, 28.
42

zeer hoog moet zijn. 193
Goldman is nog scherper in zijn oordeel. Volgens hem is het voor de meeste bedrijven, Russisch of
buitenlands, absoluut onmogelijk om legaal te functioneren en alle belastingen te betalen. Op zijn vragen aan
buitenlandse zakenmensen in Moskou welke belastingen ze betaalden, was het laconieke antwoord:' Welke dag
is het vandaag?' De meeste buitenlandse bedrijven besluiten dan ook 'to go native' 194 en gaan ook illegaal opereren
door te werken met dubbele boekhoudingen en door Russische ambtenaren om te kopen. Een dergelijke houding
maakt deze be-drijven wel zeer gevoelig voor chantage, zodat ze ook de zoge-naamde 'beschermingsgelden' moeten
gaan betalen. Dit verklaart tevens waarom de Maffia zo geïnteresseerd is in het bankwezen. Het dreigen met het
inlichten van de belastingpolitie is voor de Maffia vaak al genoeg om de bedrijven tot betaling te overreden. 195
Een goed voorbeeld van de problemen van het Westerse zaken-leven in Rusland werd geleverd door de
Amerikaanse computergi-gant, IBM, die zich per 1 maart 1996 uit Rusland terugtrok:' Het blijkt niet mogelijk te
zijn op eerlijke wijze winst te maken.' IBM was in 1993 begonnen computers te assembleren in een bestaande
computerfabriek in de buurt van Moskou. Het bedrijf verwachtte dat dit goedkoper zou zijn dan import. Dit bleek
echter niet zo te zijn doordat de regering enkele Rus-sische charitas-organisaties had vrijgesteld van importheffingen.
Door deze vorm van oneerlijke concurrentie waren geïmporteerde computers ongeveer 15% goedkoper in
de winkel dan de computers die IBM in Rusland produceerde. Een tweede grief van IBM was het niet nakomen
van toezeggingen door de Moskouse burgemeester Loezjkov. Om de buitenlandse investering te stimuleren zegde
de burgemeester in 1993 toe dat zijn gemeente in de eertse twee jaar ongeveer 100.000 lokaal geproduceerde IBMcomputers
zou afnemen. Dit werden er slechts een paar honderd. Loezjkov deed zijn toezegging destijds in een
schriftelijk decreet. Desondanks overwoog IBM geen gerechtelijke stappen:' We leven in Rusland.' 196
Deze problemen zijn terug te voeren op het ontbreken van wetgeving. De Russen gebruiken wel de
terminologie van een markteconomie, maar ruim 70 jaar communisme heeft ervoor gezorgd dat ze de regels van
een markteconomie niet kennen. Met als consequentie dat de maffia sneller is gegroeid dan het zakenleven en
sterker is geworden dan de regering. Bij commerciële twisten is het tegenwoordig zelfs zo, dat bedrijven de maffia
als bemiddelaar vragen. 197
Het is dus nauwelijks mogelijk om in Rusland zaken te doen, zonder betrokken te raken bij criminele
activiteiten. De meeste bedrijven krijgen te maken met één of meer van de vol-gende vier vormen van criminaliteit:
De meest algemene vorm is afpersing. In Rusland betaalt ongeveer 80% van alle bedrijven 'beschermingsgeld' aan
de maffia. Deze bedrijven worden ge-dwongen ongeveer 20% van hun maandelijkse omzet af te staan. Hierbij
maakt het niet uit of er winst of verlies gemaakt wordt, wat het zakendoen dus 20% duurder maakt dan noodzakelijk.
Helaas zijn bedrijven die bescherming zoeken bij legitieme bewakingsdiensten vaak nog veel duurder uit. 198
De tweede vorm van criminaliteit geldt ook voor bijna alle buitenlandse bedrijven en is oplichting. De
meeste buitenland-se bedrijven werken samen met een Russische partner; vaak voorkomend is de joint-venture.
Dit is de oorzaak van veel problemen, omdat Russische partners over het algemeen niet erg betrouwbaar blijken.
Vaak ontstaan er meningsverschillen over contracten, waarna de Russische partner zijn zin doordrijft, hetzij door
zijn verplichtingen niet na te komen, hetzij door de maffia in te schakelen. Aangezien de buitenlandse bedrijven
bij geen enkele instantie hun gelijk kunnen halen en ze ook niet tot geweld willen overgaan, zit er niets anders op
dan hun verliezen te accepteren. Op deze manier worden vele joint-ventures overgenomen door de Russische
partner. Het buiten-landse bedrijf heeft de investeringen gedaan en zodra er winst gemaakt wordt, doet de Russische
193 Hans Nijenhuis, 'Meeste Russen spreekt het goede nieuws niet aan', NRC (17-10-1995).
194 'To go native' betekent dat buitenlandse bedrijven zich aanpassen aan de lokale omstandigheden. Eigen normen en waarden worden 'in
de ijskast' gezet om te gaan opereren volgens de normen en waarden van het land waar ze actief zijn, hoe goed of hoe slecht die ook
zijn.
195 Goldman, 'Why is the Mafia', 43.
196 Hans Nijenhuis, 'IBM uit Rusland na "oneerlijke" behandeling', NRC (28-2-1996) 1.
197 Goldman, 'Why is the Mafia', 44.
198 Ibidem, 43.
43

partner al het mogelijke om van zijn buitenlandse partner af te komen, goedschiks of kwaadschiks. 199
Een recentelijk en het meest dramatische geval is dat van de Amerikaanse zakenman Paul E. Tatum, die in
een joint-venture het hotel Radisson-Slavjanskaja in Moskou runde. Na een twist over de geringe winsten van het
hotel installeerde de Russische partner een eigen manager, de Tsjetsjeen Drhahailov. Volgens Tatum was hij een
maffia-baas. In het voorjaar van 1995 werd een bodyguard van Tatum stevig gemolesteerd met de mededeling dat
het tijd was voor Tatum om Moskou te verlaten. Tatum besloot echter het gevecht aan te gaan met advertenties in
de kranten, privé-detectives en volledige samenwerking met de belastingpolitie waar het zijn partner betrof. Op
3 novem-ber 1996 werd Tatum vermoord door 11 kogels uit een Kalash-nikov. Velen zien zijn dood als het bewijs
dat ook Westerse zakenmensen hun leven niet zeker zijn in Rusland. 200
De derde vorm van criminaliteit is diefstal, een zeer normaal fenomeen in Rusland. Dingen verdwijnen in
Rusland, van containers tot auto's, enzovoort. Deze vormen van criminali-teit behoren meestal niet tot de
georganiseerde misdaad. Het geeft hoofdzakelijk aan dat betrouwbaar personeel in Rusland niet snel gevonden is. 201
De laatste vorm is een variant op afpersing. Wanneer de maffia eenmaal greep op iemand heeft, kan het zijn
dat deze personen gedwongen worden illegale 'diensten' te verlenen aan de maffia. Veelal gaat het hierbij om
smokkel van geld of drugs of om het vervalsen van contracten, rekeningen en dergelijke. Uit angst voor hun leven
en dat van hun familie raken buitenlandse zakenmensen zo ook in hun eigen land betrokken bij criminele
activiteiten. 202
Uit een studie van het in Londen gevestigde onderzoeks-bureau Merchant International Group (MIG) bleek
Rusland in 1996 het meest riskante land om zaken te doen door wijdver-breide misdaad, afpersing, een bloeiende
zwarte markt en politieke onzekerheid. Bovendien was het bureau zeer verbaasd over de naïviteit van bedrijven;
ze hebben vaak geen ervaring, geen lokale contacten en maar weinig notie van de risico's waaraan ze zich
blootstellen. 203
Goldman vindt dat deze bedrijven een belangrijke rol hebben. Zodra ze het gevoel hebben dat ze zonder de
maffia niet meer functioneren kunnen, moeten ze niet gaan samenwerken met de maffia, maar het land verlaten. Het
mag dan de creatie van een betere marktwerking in Rusland vertragen, dat is de prijs die betaald moet worden.
Doen deze bedrijven dat niet, dan zullen ze ontdekken dat de Russische maffia dezelfde eisen gaat stellen aan de
thuisbasis van deze bedrijven, als die ze in Rusland gewoon is ingewilligd te krijgen. 204
5.2 De Russische Maffia in het buitenland
De Russische Maffia is zo snel gegroeid in Rusland, dat sinds 1993 een globalisering aan de gang is. Eerst in
Centraal-Europa, de gebieden van het voormalige Oostblok, en in het Balticum werden belangrijke centra van de
Russische Maffia gevestigd. Vervolgens was de sprong naar Scandinavië en West-Europa niet erg moeilijk. Met
name het gebied tussen Rusland en West-Europa staat al bekend als de 'gemeenschappelijke markt van de misdaad',
met Berlijn als centrum. Maar ook in Noord-Amerika is de Russische Maffia actief, evenals in Azië en Zuid-
Amerika. 205
199 IRT-NON rappotage 10, De Russische mafia, 44-45 en Ferry Versteeg, 'Zakenleven leert omgaan met Oosteuropese mafia', NRC (22-2-
1995) 24.
200 Bill Powell, 'Murder in Moscow', Newsweek (25-11-1996) 12-15.
201 IRT-NON rapportage 10, De Russische mafia, 44.
202 IRT-NON rapportage 10, De Russische mafia, 46 en Goldman, 'Why is the Mafia', 46.
203 ANP, 'Investeren in Rusland riskantst', NRC (19-10-1996) 14.
204 Goldman, 'Why is the Mafia', 46.
205 Ulrich, The Price of Freedom, 2; Nicaso, De Wereldwijde Maffia, 4; Verwey, 'De criminaliteit', 36; en Margaret Heckel e.a., 'Sie lieben
Geld. Die russische Mafia globalisiert sich. Bevortzugter Standort: Deutschlands Hauptstadt Berlin', Wirtschaftswoche nr.44 (24-10-1996)
62-76.
44

Er was echter ook al een eerdere expansie van georganiseerde misdaad uit de voormalige Sovjet-Unie. In
de jaren zeventig en tachtig is namelijk aan enige honderdduizenden sovjetburgers toestemming verleend om naar
het Westen te emigreren. Onder deze emigranten waren ook criminelen, die valse papieren hadden bemachtigd of
door de KGB uit de Sovjet-Unie 'weggezuiverd' werden. Zo ontstonden grote Russische leefgemeenschappen, wat
volgens de Belgische criminoloog, Cyrille Fijnaut, een strategische voorwaarde voor de huidige maffia is om zich
ergens te vestigen, doordat ze hier makkelijk kunnen onderduiken. Op basis hiervan zijn de vijf Westerse
probleemgebieden aan te wijzen, waar het de Russische Maffia betreft, namelijk New York, Tel Aviv, Berlijn, Antwerpen
en tegenwoordig ook Cyprus. 206
Hieronder volgt een verkorte weergave van de bevindingen uit het IRT-NON rapport, Post-sovjet
criminaliteit. Een inter-nationale dreiging?
De Verenigde Staten
Meer dan 200.000 sovjet-emigranten hadden New York als toe-vluchtsoord gekozen. Brighton Beach Brooklyn,
New York (± 60.000 emigranten), ook wel 'Klein Odessa' genoemd, wordt als de grootste Russische
leefgemeenschap in de Verenigde Staten beschouwd. Volgens de Federal Bureau of Investigation (FBI) zetelt het
ongeveer 2000 zware criminelen tellende misdaadsyndicaat Organizatsija hier. Dit syndicaat houdt zich bezig met
witwaspraktijken, afpersing, prostitutie en fraude. Zeer berucht was het benzinebelastingschandaal uit 1985,
waardoor de Amerikaanse overheid miljarden dollars schade heeft geleden. Meer recentelijk, in augustus 1995 heeft
de FBI 11 emigranten van 'Russisch-Armeense' afkomst in Los Angeles en New York gearresteerd. Ze werden
beschuldigd van het ontduiken van benzineaccijnzen ten bedrage van 140 miljoen dollar en het (georganiseerd)
afpersen van rijke sovjet-emigranten.
Na 1991 kwamen nieuwe criminelen uit Rusland naar de Verenigde Staten, waarvan de beruchtste Ivankov
was, ook wel Japontsjik (het Japannertje) genaamd. Hij werd binnen de kortste keren de leider van de Russische
Maffia in de Verenigde Staten, maar kon op 8 juni 1995 op beschuldiging van afpersing door de FBI worden
gearresteerd. Volgens de FBI zijn er 5 Russische misdaadsyndicaten, bestaande uit ongeveer 220 georganiseerde
groeperingen, actief in de Verenigde Staten. Afgaand op de grote investeringen in onroerend goed door uit het
GOS-afkomstige 'zakenlieden', zitten zij met name in San Fransisco, Los Angeles, New York en Miami. 207
Israël
In de jaren zeventig en tachtig zijn ongeveer 170.000 joden uit de Sovjet-Unie naar Israël geëmigreerd. Sinds 1989
is dit aantal met 600.000 toegenomen. De Israëlische wetgeving, de zogenaamde Wet op Terugkeer, maakt het erg
makkelijk voor een immigrant om Israëlisch staatsburger te worden. Een aantal Russische criminelen is met behulp
van vervalste joodverkla-ringen door de mazen van de Israëlische immigratiebureaucra-tie geglipt en zo
automatisch Israëlisch staatsburger gewor-den. Een Israëlisch paspoort verschaft vervolgens toegang tot het
Westen.
Bovendien is Israël bij criminelen populair, omdat er geen wetgeving is die witwaspraktijken strafbaar stelt.
Zo heeft de Russische Maffia de afgelopen jaren 4 miljard dollar in Israël weten te 'witten' en daarmee de joodse
staat tot een van haar belangrijkste centra van haar internationale criminele activi-teiten gemaakt. Er zijn ongeveer
15 Russische Maffia-groepen actief in Israël, die ongeveer 2 miljard dollar geïnvesteerd hebben. Crimineel geld
infiltreert in Israëlische banken, on-dernemingen, media en zelfs politiek. Ook de prijzen van luxe flats in Tel Aviv,
langs de kust van de Middellandse Zee zijn explosief gestegen door de belangstelling van de Russische Maffia.
Zij houdt zich echter hoofdzakelijk bezig met handel in verdovende middelen, gokken en prostitutie. De politie
heeft tijdens overvallen op tientallen bordelen inmiddels hon-derden Russische meisjes gearresteerd en het land
uitgezet. 208
206 IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 11 en een interview met professor Cyrille Fijnaut in het NOS-programma Buitenhof
van 15-9-1996 op Nederland 3.
207 IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 12-14. Zie ook Nicaso, De Wereldwijde Maffia en Sterling, Opmars der Criminelen.
208 IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 19-20; Salomon Bouman, 'Russische mafia "wit" miljarden in Israel', NRC (1-
7-1995)4; Salomon Bouman, 'Russische mafia sluipt politiek en media Israel binnen', NRC (25-10-1995) 6; en Salomon Bouman,
'Israel wil "Russische mafia" aanpakken', NRC (24-8-1996) 4.
45

Cyprus
Israëls buurland overzee Cyprus blijkt heel aantrekkelijk te zijn voor uit de Russische Federatie afkomstige
'ondernemers'. Cyprus heeft met de Russische Federatie overeenkomsten gesloten ter voorkoming van dubbele
belastingheffing. De op dit eiland geldende belastingwetgeving maakt van Cyprus een belas-tingparadijs voor de
Russen. Bovendien hebben ze geen visum nodig om Cyprus te bezoeken. Er zijn elf Russische banken op Cyprus
en duizenden postbus-firma's, ook wel offshore-firma's genoemd. Ongeveer een kwart van alle op Cyprus
gevestigde offshore-ondernemingen is in 'Russische' handen en het aantal groeit nog steeds.
Cyprus wordt veelal door de Russische Maffia gebruikt als witwascentrum en uitvalsbasis naar Israël. Dit
witwassen ge-schiedt via op Cyprus gevestigde offshore-bedrijven en banken, meestal met behulp van vervalste
importrekeningen. De impor-teur krijgt een verhoogde rekening uitbetaald. Vervolgens schrijft hij het verschil over
naar een nummerrekening in Zwitserland, Oostenrijk of Liechtenstein. Zo gebruikt de Russische Maffia Cyprus
als een brug naar het Westen. 209
België
In de jaren zeventig en tachtig heeft een groep uit de Sovjet-Unie afkomstige emigranten zich in Antwerpen
gevestigd. Een kleine minderheid van deze emigranten opende import-export bedrijven in de buurt van het
Falconplein, ook wel het Rode Plein genoemd, veelal als dekmantel voor illegale activitei-ten. Ongeveer tien jaar
geleden werden door uit de voormalige sovjet-republiek Geogië afkomstige joden, enige goudwinkeltjes geopend
in de diamantwijk in de omgeving van de Pelikaan-straat. Inmiddels zijn de winkeltjes uitgegroeid tot een werkelijk
'Georgisch' imperium, met meer dan honderd zaken. De politie vermoedt dat het merendeel van de zakenlieden uit
de Antwerpse diamantwijk wordt afgeperst.
De Belgische politie werd de afgelopen jaren regelmatig geconfronteerd met criminele afrekeningen.
Verscheidene Rus-sen zijn in Antwerpen vermoord door Russische huurmoordenaars, waarvan enkelen zijn
gearresteerd en veroordeeld. In 1995 is in België een speciale gerechtelijke werkgroep gevormd, welke een
onderzoek moet gaan doen naar de infiltratie van de Russi-sche Maffia in het Belgisch bedrijfsleven. Aanleiding
voor dit onderzoek was de overname van een Antwerps import-export bedrijf door een gecompliceerde
holdingconstructie. Enkele van de tot deze holding behorende bedrijven bleken in handen van de Russische Maffia.
De Belgische ALSK-spaarbank heeft door deze overname honderden miljoenen franken verloren. 210
Duitsland
Na de eenwording van Oost- en West-Duitsland in oktober 1990 werd de nieuwe Duitse staat overspoeld door een
golf van georganiseerde misdaadbendes uit de voormalige Sovjetrepu-blieken. Er zijn ongeveer 300 Russische
Maffiagroeperingen in Duitsland actief, gevestigd in de steden München, Frankfurt, Keulen, Düsseldorf en Berlijn.
Met name Berlijn is populair bij de Russische Maffia, vanwege een viertal redenen. De belangrijkste reden
is het grote aantal sovjetemigranten in Berlijn. Ongeveer 20.000 wonen er legaal en een deel is zelfs Duits
staatsburger. Voor de Russische Maffia is dat ideaal om onder te duiken en om 'medewerkers' te recruteren. De
tweede reden is de nabijheid van de Poolse grens. Russische criminelen kunnen zich daardoor snel uit de voeten
maken als dit nodig mocht blijken. Ten der-de is de enorme bouwactiviteit, die in Berlijn plaatsvindt voor de
Russen, een perfecte mogelijkheid om geld te 'inves-teren'. Tot slot zijn er de oude contacten van Duitse zakenmensen
met voormalige hoge officieren uit de West-Groep van het Russische leger, dat pas in 1995 volledig werd
terug-getrokken. In 1992 verschenen er in de Duitse pers allerlei berichten over deze West-Groep, die zich steeds
meer met ille-gale handel en zwendel inliet. Haar commandant, Burlakov, werd beschuldigd van ambtsmisbruik,
verrijking van het officieren-korps, smokkel, illegale deviezenhandel en het creëren van maffia-structuren binnen
het leger.
Volgens de Duitse politie ontwikkelde een deel van de steeds groeiende emigrantengroep al spoedig
209 IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 21 en Heckel, 'Sie lieben Geld', 69.
210 IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 18-19. Zie ook Alain Lallemand, De Organizatsiya: De Russische maffia van
Antwerpen tot Brooklyn (Berchem 1996).
46

criminele activi-teiten. Aanvankelijk ging het om fraude, valsemunterij, goud- en iconensmokkel, al snel werd het
criminele werkgebied echter uitgebreid met georganiseerde afpersing, vrouwenhandel, drugs-handel, wapenhandel
en autodiefstallen. Tussen 1990 en 1993 verdrievoudigde het aantal autodiefstallen in Duitsland van 50.000 per
jaar naar 144.000 per jaar. Volgens het BKA was 12,8% van alle verdachten tegen wie in Duitsland in 1994 een
strafrechtelijk onderzoek werd ingesteld van Oosteuropese afkomst. 211
5.3 De Russische Maffia in Nederland
De Nederlandse autoriteiten zijn, met name door de ontwikke-lingen in de buurlanden, gewaarschuwd. Hoewel het
aantal Russische emigranten in Nederland gering is 212 , vallen de Nederlandse grenzen met Duitsland en België
alleen nog op door een verandering van de wegbewijzering. Eind 1992 besloot de Centrale Recherche
Inlichtingendienst (CRI) het project Midden- en Oost-Europa te starten om zo de ontwikkelingen aldaar in kaart
te brengen. 213 Naar aanleiding van een verzoek om een beleidsplan voor de aanpak van de georganiseerde mis-daad,
verscheen in september 1992 al een nota van Justitie en Binnenlandse Zaken met als titel: De georganiseerde
criminali-teit in Nederland; dreigingsbeeld en plan van aanpak. Deze nota resulteerde in de oprichting van de
Interregionale Recherche Teams (IRT), die ieder één of meer fenomenen tot hun specialiteit maakten. Het IRT-
Noord- en Oost-Nederland (IRT-NON) omvat de ressorts Leeuwarden en Arnhem en de politiere-gio's Groningen,
Friesland, Drenthe, IJsselland, Twente, Noord- en Oost-Gelderland, Gelderland-Midden, Gelderland-Zuid en
Flevoland en richt zich primair op criminele groepen die op een of andere wijze verbonden zijn met de geografische
gebie-den Oost-Europa, Turkije en het Nabije Oosten. 214 In februari 1996 verscheen het verslag Inzake Opsporing
van de Parlemen-taire Enquêtecommissie Opsporingsmethoden waarin een inventa-risatie van de georganiseerde
misdaad in Nederland door de onderzoeksgroep Fijnaut was opgenomen. Ook de Russische Maffia kwam hierin
aan bod.
De eerste alarmgeluiden werden echter door de Binnenlandse VeiligheidsDienst (BVD) in de openbaarheid
gebracht in zijn Jaarverslag 1994. Volgens de BVD vormden de ontwikkelingen in het GOS, en met name in de
Russische Federatie, een bedreiging voor de Nederlandse staatsveiligheid en de democratische rechtsorde. De BVD
schreef:' Gebleken is dat de aanwezigheid van de Russische Maffia in Nederland toeneemt en haar organisatiegraad
hoger wordt. De maffia recruteert haar leden vooral uit de stroom asielzoekers. Zij houdt zich onder
andere bezig met vrouwenhandel en prostitutie, grootscheepse autodiefstal, afpersing, witwasactiviteiten en
immigrantensmokkel. Daarnaast worden mogelijkheden voor drugssmokkel en wapenhandel onder-zocht. 215
Volgens de Enquêtecommissie werden deze bevindingen van de BVD niet onderbouwd met harde gegevens. 216
De IRT-NON kwam niet veel later ( april 1995) met zijn eerste bevindingen naar buiten. De globale
conclusie was dat ook in Nederland de Russische Maffia een serieus probleem dreigt te worden. Het gaat om
misdadigers die zich vooralsnog bezighouden met de meer primitieve vormen van misdaad, zoals prostitutie,
afpersing en handel in gestolen auto's. Maar ook op het gebied van fraude en vrouwenhandel zijn ze actief, terwijl
het Nederlandse onroerend goed ook de warme belang-stelling geniet. Bovendien is duidelijk geworden dat de Rus-
211 IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 15-17; Heckel, 'Sie lieben Geld', 75; Roth, Die Russen Mafia, 98-104. Zie
ook Roth, Het verenigd Europa, 36-64 en Raith, Das neue Mafia-Kartell, 109-128.
212 Volgens het CBS verbleven er op 1 januari 1994 officieel 4400 voormalige sovjetburgers zonder de Nederlandse nationaliteit in
Nederland en 2100 met de Nederlandse nationaliteit. Zij leven verspreidt over Nederland; er zijn geen echte concentraties. IRT-NON
rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 24.
9-16.
213 Verwey, 'De criminaliteit in Oosteuropa', 31.
214 H. van Zwam, 'Het IRT Noord- en Oost Nederland. Geschiedenis en organisatie', in: Bruinsma, Georganiseerde criminaliteit,
215 Marcel Haenen, 'BVD: meer contact met Oost-Europa', NRC (3-4-1995) 6 en Deel 1 onderzoeksgroep Fijnaut, 'Autochtone,
allochtone en buitenlandse criminele groepen', Inzake Opsporing. Bijlage VIII, Kamerstuk 24072, nr.17 (1995-1996) 187.
216 Brief van de Enquêtecommissie, Inzake Opsporing, Kamerstuk 24072, nrs.10-11 (1995-1996) 42-43.
47

sische misdadigers gebruik maken van geweld in een mate en vorm die van een geheel andere orde is, dan de politie
in Nederland gewend is. De activiteiten van de Russische mis-dadigers lijken zich te concentreren in Amsterdam,
Den Haag, Noord-Brabant en Limburg. De IRT-NON vermoedt dat dit te maken heeft met het feit dat daar relatief
de meeste Russen geves-tigd zijn. Uit de IRT-NON analyse blijkt ook dat de Russen nog geen echt goede criminele
infrastructuur in Nederland hebben opgebouwd, zoals in België en Duitsland. De Russische criminelen zijn nog
bezig de Nederlandse markt te verkennen. 217
De onderzoeksgroep Fijnaut concludeerde dat het zo is, dat de Russische Maffia op een enkel vlak -en
vooral dat van afpersing- zeker al wel teken van leven heeft gegeven, maar dat de omvang van haar activiteiten
voorlopig niet moet worden overdreven. Dit blijkt vooral uit de bevindingen van Duitse en Amerikaanse
politiediensten aangaande de verbreiding van de Russische Maffia in West-Europa. Russische criminele pogingen
tot het corrumperen van de Nederlandse overheid werden overigens wel vastgesteld. 218
Toch zijn er wel enkele concrete voorbeelden van Russische Maffia-activiteiten in Nederland bekend. Een
Georgische maf-fiabaas met Berlijn als basis, Marianashvili, moest in 1992 Berlijn verlaten, op de vlucht voor het
geweld van een concurrerende Tsjetsjeense bende. Hij dook onder in Antwerpen. Echter tevergeefs. Hij werd op
21 april 1992 in (de omgeving van) Amsterdam geliquideerd. 219
Bekender was de ontvoering van Boris Fastovski op 11 januari 1995 in Amsterdam. De man was vennoot
van het bedrijf Olympic International Group, groothandel 'in wisselende produkten en goederen', aldus de Kamer
van Koophandel. Hij exporteerde echter voornamelijk vodka via Nederland naar Rusland. Hij is niet
teruggevonden. Hoogstwaarschijnlijk was dit het werk van een Georgische bende die in Amsterdam zo te zeggen
een handelsonderneming drijft, maar deze onderneming vooral gebruikt om in Nederland werkende zakenlieden
af te persen en ook om Nederlandse zakenlieden die in Rusland opereren, op te lichten, onder dreiging van geweld.
Deze zaak werd door de Amsterdamse politie aangegrepen om het hele Russische zakenmilieu in kaart te brengen,
waarbij zij onrustbarend veel mensen tegenkwamen met een duister KGB- of Afghanistan-verleden. In totaal
werden 27 Russen gearresteerd, maar er volgden geen veroordelingen. 220
Het meest recente geval kwam in oktober 1996 in de kranten en betrof de afpersing van Vadim G.
Rozenbaoum. Hij vluchtte in november 1994 met vrouw en kinderen naar Nederland en woont sindsdien in
Brabant. Op 10 augustus 1995 kwam de Russische Maffia bij hem aan de deur en eiste 1 miljoen dollar. Als hij
weigerde te betalen zouden ze hem en zijn hele hebben en houden te gronde richten door alle exportgoederen bij
de grens tegen te houden. Ze zouden bankrekeningen van de firma Tiral in Moskou laten blokkeren en de
administratie in beslag nemen. Rozenbaoum weigerde te betalen en deed op 26 september 1996 aangifte bij de
politie. Ondertussen liep het geëiste bedrag op tot twee miljoen dollar en ontving hij regelmatig bedrei-gingen met
de dood. In september 1996 werd de vader van Rozenbaoum in Moskou met messteken om het leven gebracht. Een
maand later werd de directeur van Tiral in Moskou vanuit een auto doodgeschoten. Aangenomen wordt dat deze
delicten vooral bedoeld waren om Rozenbaoum naar Moskou te lokken om daar met hem af te rekenen. Maar de
zakenman bleef beide keren in zijn woonplaats in Brabant. 221
Het IRT-NON meldde in oktober 1996 dat tientallen Neder-landse en vanuit Nederland werkende
Oosteuropese zakenmensen aangifte hadden gedaan van afpersing en bedreiging door Russische criminelen. Uit
onderzoek van het IRT-NON blijkt dat de Russische criminele organisaties professioneel en nauwgezet te werk
gaan. Ze vergaren omzetcijfers van bedrijven en zoeken uit wie bij die bedrijven een hoge functie bekleden. Vervolgens
bedreigen ze deze mensen om hun bedragen van tientallen duizenden guldens tot miljoenen dollars af te
persen. Personen die niet op de eisen van de chanteurs ingaan of naar de politie stappen worden bedreigd of
217 Marcel Haenen, 'Primitief maar ongewoon gewelddadig', NRC (7-4-1995)2; IRT-NON rapportage 5, Post-sovjet criminaliteit, 24-30; en
IRT-NON rapportage 7, Oosteuropese investeringen in Nederland (Nijver- dal 1996).
218 Onderzoeksgroep Fijnaut, Inzake Opsporing. Bijlage VIII, 195.
219 Ibidem, 190-191.
220 Onderzoeksgroep Fijnaut, Inzake Opsporing. Bijlage VIII, 191-192; Marcel Haenen, 'Politie houdt 20 mensen aan na ontvoering Rus',
NRC (21-1-1995) 3; en Marcel Haenen, 'Russische mafia moordt tot over de grens', NRC (4-4-1995) 1.
221 Adri Vermaat, 'Russische mafia chanteert Nederlandse zakenlieden en welvarende emigranten', Trouw (19-10-1996) 1; Adri Vermaat,
'In de ban van de Mafia', Trouw (19-10-1996) ZenZ 1; Adri Vermaat, 'Nieuwe moord in afpersingszaak', Trouw (31-10-1996) 3.
48

mishandeld. Er zijn al diverse Oosteuropese medewerkers van Westeuropese bedrijven die in Rusland actief zijn
in Rusland geliquideerd. 222
Tot slot kan gesteld worden dat de globalisering van de Russische Maffia een gevaar is geworden voor de
internationale gemeenschap. Zakendoen in Rusland blijkt zeer riskant, maar de Russische criminelen treden ook
bijzonder gewelddadig op in het Westen. Met name in landen waar zich grote concentraties emigranten uit de
voormalige Sovjet-Unie bevinden, zoals de Verenigde Staten, Duitsland, België en Israël. Maar ook in Nederland
is de Russische Maffia actief, al valt de situatie hier relatief gezien nog mee. Door het kleine aantal Russische
immigranten is Nederland niet de meest logische uitvalbasis voor de Russische criminelen, maar door de open
Europese grenzen en de distributiefunctie van Nederland, hoeven de Nederlandse autoriteiten geen enkele illusie
te koesteren, dat Nederland gevrijwaard blijft van de Russische Maffia. De vraag is alleen in welke mate.
222 Marcel Haenen, 'Russische mafia bedreigt zakenlieden', NRC (31-10-1996) 7 en Vermaat, 'Russische mafia', 1.
49

Tot Besluit
'Voor Rusland is het waarschijnlijk te laat. Net zoals Andro-pov en Gorbatsjov tevergeefs droomden van een
Partij vrij van corruptie en cynisme, zo is de hoop van de democraten om Rusland te 'zuiveren' verdoemd.
Hoewel de huidige generatie van Russische maffiosi waarschijnlijk de nieuwe leiders zullen worden, wanneer
zij hun winsten witwassen tot 'eerbiedwaardig' kapitaal, het culturele en economische systeem dat zij geschapen
hebben, zal generaties nodig hebben om te hervormen.' 223
'Zulke grillen van de geschiedenis lokken het "worst-nightmare" scenario van post-communistische
transformatie uit: dat voormalige geheime diensten omgevormd zijn tot nationale en internationale
handelsstructuren, die, vaak in samenwerking met georganiseerde misdaad, bezig zijn met het opzetten van
commerciële imperia over het gehele Euraziatische continent.' 224
Na het einde van de Koude Oorlog wordt het Westen opnieuw geconfronteerd met een gevaar uit het Oosten: de
Russische Maffia. Toch is het fenomeen helemaal niet zo nieuw als de meeste mensen denken. De corruptie onder
Brezjnev was een ideale voedingsbodem; de glasnost en perestrojka van Gorba-tsjov zorgden voor een prima
bemesting, terwijl de 'shock-therapie' onder Jeltsin de definitieve groeispurt van de huidige maffia bewerkstelligde.
Het ontstaan van de Rode Maffia onder Brezjnev was een gevolg van zijn Vertrouwen-in-de-kaders-politiek
in combinatie met zijn hang naar luxe. Hierdoor kon de Nomenklatura zich richten op zelfverrijking zonder angst
voor eventuele represailles. De stelling 'macht corrumpeert' kon niet duidelijker worden aangetoond. De weigering
van Brezjnev om het systeem te hervormen, nadat duidelijk was dat de socialistische heilstaat onbereikbaar bleef,
zorgde er vervolgens voor dat de bevolking haar heil ging zoeken in de 'tweede economie', waar de Nomenklatura
ook een groot aandeel in had. De Nomenklatura werd definitief de Rode Maffia. De politiek, de economie en de
georganiseerde misdaad werden een geïntergreerd geheel.
Deze situatie probeerde Gorbatsjov te veranderen met campagnes tegen corruptie en criminaliteit. Het was
vechten tegen de bierkaai. Met name de liberalisering van de economie bood een gunstige vluchtroute, waardoor
de Rode Maffia alleen nog maar sterker werd. Zij kreeg zo volop mogelijkheden om haar kapitaal te gebruiken en
te vergroten. Het gevecht dat Gorbatsjov aanging met de Nomenklatura heeft hij verloren, waardoor hij het land
achterliet in complete chaos.
In de strijd om het hoogste ambt wist Jeltsin te winnen van de Nomenklatura, maar hij durfde niet met een
schone lei te beginnen. Het merendeel van de Nomenklatura bleef zitten waar het zat en veranderde alleen van
naam; communist werd democraat. Bovendien kreeg de Nomenklatura de controle over de privatiseringen,
waardoor deze voormalige bestrijders van de 'uitbuitersklasse' met een pennenstreek de grootste kapitalisten ter
wereld werden. Op de zelfde manier ontstond de Russische Maffia uit de Rode Maffia.De kreet 'de maffia is de
staat' is nauwelijks overdreven.
De verschillen tussen de politieke elite, de economische elite en de criminele elite zijn eigenlijk alleen in
theorie te ontdekken. De verwevenheid is zo groot dat voor veel Russen de termen 'democraat' en 'zakenman' als
synoniem gelden voor de term 'crimineel'. Dit verklaart ook de macht van de Russische Maffia. Met de Russische
Maffia wordt in eerste instantie een groot deel van de heersende elite bedoeld en veel minder de bendes die de
straten onveilig maken.
Voor het Westen betekent deze situatie een reëel gevaar voor de eigen veiligheid. Met name de economiën
van landen als de Verenigde Staten, Israël, België en Duitsland blijken een geliefd operatiegebied van de Russische
Maffia, terwijl zakendoen in Rusland uiterst riskant is geworden. Wanneer deze ontwikkelingen verder doorzetten,
zullen zich in het Westen steeds vaker situaties voordoen, die nu nog (met ongeloof) geobserveerd worden als
zijnde typisch Russisch.
223 Galeotti, 'Moscow rules', 125.
224 Frydman, 'Capitalism with a Comrade's Face', 8.
50

Snelle oplossingen zijn er niet in Rusland. De enige macht die de Russische elite kan aanpakken is de
Russische elite, zolang de bevolking niet massaal in opstand komt. Beide zijn niet erg waarschijnlijk; het Russische
volk staat bekend om zijn lijdzaamheid en een elite, die opzettelijk de eigen positie ondermijnt, is een illusie. De
enige snelle oplossing is een machtsovername door een sterke man, die het land weer tot een totalitair regime maakt
en de Russische Maffia in kampen laat verdwijnen. De mogelijkheid dat Rusland in een dergelijk geval weer terug
bij af is, lijkt echter levensgroot aanwezig.
De meeste hoop biedt de 'Robber-baron-theorie'. De kans dat een deel van de Russische Maffia na jaren van
verrijking haar kapitaal wil veilig stellen binnen een rechtsstaat, is aanwezig. Het is waarschijnlijk dat pas een
volgende generatie een begin zal maken met de legalisering van haar ondernemingen, daar de huidige generatie te
zeer betrokken is bij de georganiseerde misdaad. Met een dergelijk verleden zou ze in een goed functionerende
rechtsstaat onherroepelijk problemen krijgen. Deze oplossing ligt echter geheel in handen van de Russische Maffia
en zal, als het al gebeurt, een langdurig proces zijn.
Voor het Westen is er ook geen panklaar recept. De enige snelle mogelijkheid is het terugkeren naar de
situatie van de Koude Oorlog en het wederom sluiten van het IJzeren Gordijn. Een weinig realistische optie. Voor
zakenmensen is het overigens een vrije keuze om weg te blijven uit Rusland. Een andere optie is een zeer strenge
controle van alle transacties met Russen, maar ook dit blijkt zeer moeilijk, omdat de Westerse autoriteiten in de
meeste gevallen de criminele herkomst van het Russische kapitaal niet kunnen aantonen. De enige reëele
mogelijkheid voor het Westen is een strenge controle op de eigen ambtenaren waar het corruptie betreft. Met het
bestrijden van corruptie binnen het eigen ambtenarenapparaat kan het Westen er in elk geval voor zorgen dat de
Russische Maffia zeer moeilijk de bovenwereld kan bereiken en voornamelijk 'beperkt' blijft tot de Westerse
onderwereld.
De toekomst is somber. De onzekere situatie in Rusland zal alleen nog maar verergeren. De
machtsovername door de Russische Maffia lijkt haast onstuitbaar; en niet alleen in Rusland. Het Westen moet zich
terdege bewust worden van de nieuwe gevaren uit het Oosten en de situatie zeer serieus opvatten, want de
Russische Maffia is niet langer een 'ver-van-mijn-bed-show', zoals in een aantal Westerse landen al duidelijk is
geworden. De zeer harde benaming 'Maffia-staat' doet de Russische Federatie alle recht. Eén ding is zeker: de
Russische Maffia wordt de bedreiging van de toekomst.
51

Literatuurlijst
-Åslund, A., How Russia Became a Market Economy (Washington D.C. 1995).
-Balliauw, J., Het verloren paradijs. De ontwrichting van Rusland (Antwerpen en Baarn 1994).
-Bezemer, J.W., Een geschiedenis van Rusland. Van Rurik tot Brezjnev (Amsterdam 1988).
-Bezemer, J.W., Het einde van de Sovjetunie (Amsterdam 1992).
-Billington, J.H., Russia Transformed: Breakthrough to Hope. Moscow, August 1991 (New York 1992).
-Brokhin, Y., Hustling on Gorky Street. Sex and crime in Russia today (New York 1975).
-Bruinsma, G.J.N. ed., Georganiseerde criminaliteit uit Oost-Europa en het IRT Noord- en Oost Nederland
(Enschede 1994).
-Butler, W.E. ed., Perestroika and the Rule of Law. Anglo-American and Soviet Perspectives (Londen en New
York 1991).
-Calvi, F., Het Europa van de Peetvaders. De maffia verovert een continent (Leuven 1993).
-Chalidze, V., Criminal Russia. Essays on Crime in the Soviet Union (New York 1977).
-Claeys, R.-H., De nalatenschap van Brezjnev. Bioscopie van een grootmacht (Antwerpen 1982).
-Clark, W.A., Crime and Punishment in Soviet Officialdom. Combating corruption in the Political Elite, 1965-
1990 (New York 1993).
-Dallin, A. en C. Rice ed., The Gorbachev Era (Stanford 1986).
-Djilas, M., Die neue Klasse (Wenen en München 1957).
-Duyne, P.C. van., Het Spook en de Dreiging van de georganiseerde Misdaad (Den Haag 1995).
-Feldbrugge, F.J.M., De Hervormingen in de Sowjet-Unie (Leiden 1989).
-Fiorentini, G. en S. Peltzman ed., The economics of organised crime (Cambridge 1995).
-Fogel, D., Policing in central and eastern Europe. Report on a Study Tour (Helsinki 1994).
-Frantzen, D., Van Revolutie tot Perestrojka. Een analyse van de economische ontwikkeling van Rusland en
de Sovjetunie (Brussel 1994).
-Freemantle, B., The Octopus. Europe in the grip of organised crime (Londen 1995).
-Freiberg, K. en B.G. Thamm., Das Mafia-Syndrom. Organisierte Kriminalität: Geschichte-Verbrechen-
Bekämpfung (Hilden 1992).
-Glazov, Y., To be or not to be in the Party. Communist Party Membership in the USSR (Dordrecht 1988).
-Goldman, M.I., USSR in Crisis. The Failure of an Economic System (Londen en New York 1983).
-Goldman, M.I., What went wrong with Perestroika (Londen en New York 1992).
-Goldman, M.I., Lost Opportunity. Why Economic Reforms in Russia have not worked (Londen en New York
1994).
-Gorbatsjov, M.S., Perestrojka. Blauwdruk voor het gemeenschappelijke Europese huis (Utrecht 1990).
-Goworuchin, S., Moskau und die Mafia. Die grosse Kriminelle Revolution (Berlijn 1996).
-Handelman, S., Comrade Criminal. The Theft of the Second Russian revolution (Londen 1994).
-Heidensohn, F. en M. Farrell ed., Crime in Europe (Londen en New York 1993).
-Heijden, A.W.M. van der ed., Criminele Inlichtingen. De rol van de Criminele Inlichtingendiensten bij de
aanpak van de georganiseerde misdaad (Den Haag 1993).
-Hill, R.J., The Soviet Union. Politics, Economics and Society (Boulder 1985).
-Hofland, H.J.A., De wording van het Wilde Oosten. Het Sovjet-rijk 1984-1990. Kroniek van een
wereldhistorische gedaantewisseling (Amsterdam 1991).
-Holmes, L., The End of Communist Power. Anti-corruption campaigns and legitimation crisis (Oxford 1993).
-Hughes, G. en S. Welfare, Red Empire. The Forbidden History of the USSR (Londen 1990).
-Illesch, A., Die Roten Paten. Organisiertes Verbrechen in der Sowjetunion (Berlijn 1991).
-IRT-NON rapportage, Een kader voor Fenomeenonderzoek (Nijverdal 1996).
-IRT-NON rapportage, Post-sovjet criminaliteit. Een interna-tionale dreiging? (Nijverdal 1996).
-IRT-NON rapportage, Oosteuropese investeringen in Nederland (Nijverdal 1996).
-IRT-NON rapportage (A. Jansen), De Russische mafia. Nederlandse bedrijven en georganiseerde
criminaliteit in Rusland (Nijverdal 1996).
-Jamieson, A., The Modern Mafia: its role and record (Londen 1989).
52

-Jones, A. en W. Moskoff, KO-OPS. The rebirth of entrepreneurship in the Soviet Union (Indianapolis 1991).
-Jones, A. e.a. ed., Soviet Social Problems (Boulder 1991).
-Kampfner, J., Inside Yeltsin's Russia. Corruption, Conflict, Capitalism (Londen 1994).
-Knight, A.W., The KGB. Police and Politics in the Soviet Union (Londen 1990).
-Lallemand, A., De Organizatsiya. De Russische maffia van Antwerpen tot Brooklyn (Berchem 1996).
-Laquer, W., De lange weg naar vrijheid. Rusland en de Glas-nost (Naarden 1990).
-Leijendekker, M., De Italiaanse Revolutie (Amsterdam 1994).
-Medvedev, Z., Michail Gorbatsjov (Houten 1987).
-Moynahan, B., The Russian Century. A history of the last hundred years (New York 1994).
-Müller, P., Die politische Macht der Mafia. Bedingungen, Formen und Grenzen (Frankfurt a.M. 1991).
-Nicaso, A. en L. Lamothe, De Wereldwijde Maffia. De nieuwe wereldorde van de georganiseerde misdaad
(Amsterdam 1996).
-Potichnyj, P.J. ed., The Soviet Union Party and Society (Cambridge 1988).
-Raith, W., Mafia Ziel Deutschland. Vom Verfall der politischen Kultur zur Organisierten Kriminalität
(Frankfurt a.M. 1992).
-Raith, W., Das neue Mafia-Kartell. Wie die Syndikate den Osten erobern (Berlijn 1994).
-Remnick, D., Lenins Laatste Adem. De ondergang van het Sovjetrijk (Haarlem 1994).
-Rositzke, H., The KGB: the eyes of Russia (Londen 1982).
-Roth, J., Die Russen Mafia. Das gefährlichste Verbrechersyndikat der Welt (Hamburg 1996).
-Roth, J. en M. Frey, Het verenigd Europa van de Mafia (Amsterdam 1994).
-Roxburgh, A., De Tweede Russische Revolutie. De strijd om de macht in het Kremlin (Amsterdam 1992).
-Schmid, A.P., Smerige Zaken: de opkomst van de Onderwereld (Driebergen 1992).
-Selm, B. van, The Economics of Soviet Break-up (Capelle a/d IJssel 1995).
-Serio, J., USSR Crime Statistics and Summaries: 1989 and 1990 (Chicago 1992).
-Shelley, L., Historical trends in Moscow and Leningrad Crime (Washington D.C. 1982).
-Simis, K.M., USSR: The Corrupt Society. The secret world of soviet capitalism (New York 1982).
-Smeets, H., Gekrenkte Zielen. Vrijheid in Rusland (Amsterdam 1993).
-Smith, H., De Russen. Dagelijks leven in de Sovjet-Unie (Amsterdam en Brussel 1977).
-Smith, H., De Nieuwe Russen. Een geteisterd volk op weg naar de toekomst (Baarn 1991).
-Starink, L., Een land van horen zeggen (Amsterdam 1991).
-Sterling, C., Opmars der Criminelen. De dreiging van het wereldwijde netwerk van de georganiseerde misdaad
(Rijswijk 1995).
-Timofeyev, L., Russia's Secret Rulers (New York 1992).
-Traa, M. van e.a., Inzake Opsporing (Den Haag 1996).
-Tucker, R.C., Political Culture and Leadership in Soviet Russia. From Lenin to Gorbachev (Brighton 1987).
-Udink, E., Criminele geldstromen: schijn en werkelijkheid. Een onderzoek naar het witwassen van crimineel
geld in Nederland (Arnhem 1993).
-Ulrich, C.J., The Price of Freedom. The Criminal threat in Russia, Eastern Europe and the Baltic Region
(Stockholm 1994).
-Vaksberg, A., The Soviet Mafia (Londen 1991).
-Voslensky, M.S., Nomenklatura. Die herrschende Klasse der
Sowjetunion (München 1984).
-Witaljew, W., Die rote Mafia. Recherchen im kriminellen Untergrund der UdSSR (Düsseldorf 1990).
-Zeldes, I., The Problems of Crime in the USSR (Springfield 1981).
Belangrijkste dagbladen en tijdschriften:
NRC-Handelsblad
Trouw
Volkskrant
Oost-Europa Verkenningen
Internationale Spectator
OstEuropa
53

OstEuropa-Archiv
Soviet Studies
Sociological Research
RFE/RL Research Report
Transition
Current History
Newsweek
Time Magazine
Challenger
54