download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

Anne Petterson
Aardappelnood
Amsterdamse arbeiders en het socialisme tijdens het Aardappeloproer van 1917 1
Het Amsterdamse Aardappeloproer van 1917 wordt in de literatuur veelal beschreven als een politieke
strijd tussen twee arbeiderspartijen, de radicale Sociaal-Democratische Partij (SDP) en de meer gematigde
Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP). 2 Eén aspect is daarbij onderbelicht gebleven: de wisselwerking
tussen de socialistische politiek en de arbeiders zelf. In dit artikel staat daarom de kloof tussen
beide politieke partijen en de oproerige arbeiders centraal. De SDAP dacht de arbeiders in tijden van
schaarste door levensmiddelendistributie te helpen, de SDP door het maken van revolutie. Het optreden
van de Amsterdamse arbeiders zelf laat hele andere ideeën en verlangens zien. De gebeurtenissen tijdens
het Aardappeloproer worden in dit artikel gereconstrueerd, waarbij met name aandacht wordt besteed
aan de acties op straat en de rol van gender hierin. Dit ‘grassroots’ perspectief biedt een belangrijke verklaring
waarom het, ondanks de angst van tijdgenoten voor escalatie, in de zomer van 1917 niet tot
een ‘Aardappelrevolutie’ kwam.
Woensdagochtend 4 juli 1917, ontving seinwachter J.C. Alders het bericht dat trein 8781
over een half uur het station van Amsterdam zou binnenrijden. Om half elf had hij het sein
veilig moeten geven, zodat de machinist zijn reis kon voortzetten. Maar Alders weigerde
dienst. De trein was volgeladen met militairen, die namens de nationale overheid de orde in
de hoofdstad zouden komen herstellen. Door gebrek aan aardappelen was de Amsterdamse
arbeiderspopulatie in opstand gekomen en aangemoedigd door revolutionaire socialisten
en anarchisten plunderde zij schuiten, winkels en pakhuizen. In deze omstandigheden werden
politie en soldaten met wantrouwen bezien: zouden zij zich bij de opstandige arbeiders
aansluiten of toch schieten? Om de repressie van het beginnende oproer, al was het maar
voor even, uit te stellen, besloot seinwachter Alders, lid van de (voornamelijk Nederlandse)
Internationale Anti-Militaristische Vereniging (iamv), een daad te stellen:
Ik meende dat ik dan [als hij de trein door zou laten] dienst verrichtte aan het militarisme
en ook aan het kapitalisme. Deze daad was niet plotseling bij mij opgekomen en
ook niet met een warm hoofd verricht, doch daarover verkeerde ik den geheelen dag al
in een inwendigen tweestrijd. Ook was ik mij volkomen bewust dat hierop straf volgde
en het geval als dienstweigering zou worden opgenomen. Ook wilde ik in deze niet langer
meewerken aan de ellende des volks en vond ik dat er al genoeg soldaten en goudvinken
in de hoofdstad aanwezig waren (zelfs te veel). 3
De daad en motivatie waren haast te mooi om waar te zijn: een man uit het volk offerde zich
weloverwogen op in de strijd tegen het militarisme en kapitalisme. Het leek de protesten over
aardappeltekorten en andere ongemakkelijkheden van een neutraal land in oorlogvoerend Eu-
1 Dit artikel is gebaseerd op mijn bachelorscriptie aan het Instituut voor Geschiedenis, Universiteit Leiden. Ik dank dr. Dennis
Bos voor zijn enthousiasme, hulp en kritische opmerkingen bij mijn onderzoek.
2 Literatuur over de politieke strijd en de gevolgen van het oproer voor het socialisme: J.E. Burger, Linkse frontvorming. Samenwerking
van revolutionaire socialisten, 1914-1918 (Amsterdam 1983); I. Kuypers, In de schaduw van de grote oorlog. De Nederlandse
arbeidersbeweging en de overheid, 1914-1920 (Amsterdam 2002); B. van Dongen, Revolutie of integratie. De Sociaal Democratische
Arbeiderspartij in Nederland (SDAP) tijdens de Eerste Wereldoorlog (z.p. [Amsterdam] z.j. [1992]).
3 De Vrije Socialist, 14 juli 1917. ‘Goudvink’ verwijst naar de rijdende artillerie (ook wel ‘gele rijders’).