download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

‘de borgers komen uyt alle steden met requesten’ 7
hoorden. Burgers betaalden belastingen en zorgden voor de leefbaarheid en veiligheid in
een stad, onder meer door deel te nemen in een schutterij. Mensen die een politiek ambt
ambieerden, moesten vrijwel altijd burgerschap kunnen aantonen. 16 Deze kenmerken maken
burgerschap tot een uiterst lokaal fenomeen. Tijdens het Rampjaar omschreven burgers
uit verschillende steden en provincies zichzelf in toenemende mate niet meer enkel als
een lid van een lokale gemeenschap, maar als één groep met politiek zeggenschap. Het is
deze door gedrukte petities in gang gezette verandering, een transformatie van lokaal naar
‘natio naal’ burgerschap, die voor een ingrijpende wijziging in de Nederlandse politieke cultuur
heeft gezorgd. Om deze verandering te verklaren moeten we terug naar de gebeurtenissen
van het Rampjaar.
Burgerschap als fundament
In januari 1672 debatteerde een groep regenten over de toekomstige benoeming van de
prins van Oranje als kapitein-generaal van het leger en admiraal-generaal van de vloot.
Op dat moment kon geen van hen voorspellen dat het beroep dat zij op het publiek van
politieke publicaties deden slechts enkele maanden later zou leiden tot felle tegenstand
van een politiek participerende middengroep die gezegend was met de macht van het politiek
oordeel. En waarom zouden ze ook? Er waren wel eerder politieke debatten geweest,
zelfs over onderwerpen die zo licht ontvlambaar waren als een eventuele aanstelling van
de prins van Oranje in het Nederlands bestuur. Nooit had een dergelijk debat echter tot
een gelijktijdig oproer geleid in meerdere steden en meerdere provincies. Niet eerder beschreven
de Nederlandse burgers zich als één groep die recht tegenover de bestuurders
van de Republiek stonden. Waarom gebeurde dit wel in 1672? Voor het antwoord op deze
vraag is het noodzakelijk dat we rekening houden met de onwaarschijnlijke snelheid
waarmee de Republiek sinds het voorjaar van het Rampjaar richting afgrond gleed. Zonder
de uitermate succesvolle en gelijktijdige invasie door Frankrijk, Engeland, Münster
en Keulen, zouden Nederlandse regenten niet de noodzaak hebben gevoeld zo snel mogelijk
het gat te dichten dat door achterstallig onderhoud in de defensie van de Republiek
was geslagen. 17
Het versterken van de verdediging kostte zoveel geld dat niet alleen snel nieuwe belastingen
moesten worden geheven, ook was het de bedoeling dat de Nederlanders zelf meehielpen
met het opwerpen van verdedigingsbolwerken en het verdiepen van loopgraven. Burgers
moesten er zelfs rekening mee houden dat zij persoonlijk de vijand te lijf moesten. Om
deze moeilijke boodschap te verzachten, benadrukten regenten in hun propaganda burgerschap
als het fundament van het Nederlands bestuur. Verschillende publicaties verschenen
waarin het publiek van pamfletten werd opgeroepen om vooral snel belastingen te betalen
en mee te werken aan de verdediging van de Republiek. 18 Er werden daadwerkelijk burgers
16 J. Kloek en K. Tilmans (red.), Burger. Een geschiedenis van het begrip ‘burger’ in de Nederlanden van de Middeleeuwen tot de 21ste
eeuw (Amsterdam 2002); H. Hendrix en M. Meijer-Drees, Beschaafde Burgers. Burgelijkheid in de vroegmoderne tijd (Amsterdam
2001); M. Prak, ‘Burghers into citizens’, 403-20. Cf. P. Riesenberg, Citizenship in the Western tradition. Plato to Rousseau
(Londen 1992).
17 Er zijn meerdere uitstekende verhandelingen over de militaire geschiedenis van het Rampjaar. J.W. van Sypesteyn en J.P.
de Bordes, De verdediging van Nederland in 1672-1673. Bijdragen tot de staats- en krijgsgeschiedenis van het vaderland (’s-Gravenhage
1850); R. Fruin, De oorlog van 1672 (Groningen 1972); Panhuysen, Rampjaar 1672.
18 Cf. J. Borstius, Consideratien over den Tegenwoordigen Toestant van het Vereenigde Nederland (Knuttel 10008, 1672); Eenvoudig
Burgerpraatje (Knuttel 10014, 1672); J. de Huybert, Placcaet Van de Edele Mogende Heeren Staten van Zeelandt, Nopende het heffen
van een Contributie ende Leeninge. Van gewerckt Goudt en Silver, Middelburg (Knuttel 10031, 1672); Aenspraeck Tot het Gedreygde