IN 3, oktober 2009 - Internationale Vereniging voor Neerlandistiek

van oordeel was dat dagboeken van leugenaars precies zo leugenachtig waren
als hun openbare geschriften.
Weinig romanoeuvres zo merkwaardig als dat van J.J. Voskuil, hierboven
genoemd als een kampioen autobiografisch schrijven. Allereerst zijn daar de
kwantiteit en het publicatieritme: een geflopt debuut (Bij nader inzien) van
mastodontische omvang, vervolgens ruim dertig jaar stilte, en ten slotte een
zevendelige cyclus (Het bureau) die ruim 5500 bladzijden omvatte. Nog
merkwaardiger is de inhoud. Die blijft beperkt tot een minutieuze weergave
van de gesprekken tussen een groep studievrienden (Bij nader inzien) of
collega’s (Het bureau). De aanvankelijke gewaarwording die je er uit opdoet is
een tergende en tegelijkertijd fascinerende eentonigheid, die vooral in Het
bureau goed spoort met de langdradige kantoorroutine van elke dag. Als je wat
dieper in Voskuils wereld doordringt, zie je dat het hem om iets anders gaat.
Hij toont zich vooral geïnteresseerd in het ragfijne spel van menselijke betrekkingen
en de verschuivingen die zich daarin over een reeks van jaren voordoen.
Zijn grote obsessie is de onontkoombare teloorgang van waarden als vriendschap,
integriteit, vriendschap en trouw, niet in de laatste plaats de trouw aan
jezelf. Alter ego en vaste hoofdpersoon Maarten Koning is dan ook de grootste
verliezer én de verraderlijkste verrader in Voskuils uitgebreide portrettengalerij.
Van meet af aan was bekend dat Voskuil zich baseerde op reële personen en
situaties. Gehandhaafde en afgedankte intimi konden zich zonder veel moeite
herkennen, de laatsten meestal niet tot hun genoegen. Uit het weinige dat de
auteur over zijn aanpak losliet, werd duidelijk dat hij rijkelijk uit zijn
dagboeken had geput. Het autobiografische gehalte van zijn romans stond dan
ook buiten kijf, wat niet wegnam dat tussen de schrijver en zijn alter ego wel
degelijk een zekere afstand gehandhaafd bleef.
De autobiografische kwestie komt aan de orde in de verantwoording die
Voskuils weduwe vooraf laat gaan aan de postuum uitgegeven roman Binnen de
huid, geschreven in de periode tussen Bij nader inzien en Het bureau en in de
chronologie het gat vullend dat door de twee genoemde werken was uitgespaard.
Mevrouw Voskuil vertelt dat haar echtgenoot de beslissing om al of niet
te publiceren aan haar overliet, dat ze lang heeft geaarzeld, maar dat ze ten
slotte van mening was ‘dat dit ongewoon oprechte, moedige boek’ ons niet
mocht worden onthouden. Alsof die kwalificaties al niet onthulden dat we met
onversneden bekentenisliteratuur te doen hebben, mogen we ook nog
vernemen dat Voskuils scrupules werden veroorzaakt door zijn vrees anderen
te kwetsen. Wie die anderen zijn, is niet moeilijk te achterhalen. Schrijfster
Frida Vogels heeft er geen geheim van gemaakt dat ze model stond voor de
Henriëtte Fagel die bij Voskuil altijd weer opduikt. Van J.J. Oversteegen,
invloedrijk literatuurwetenschapper en mede-oprichter van het legendarische
tijdschrift Merlyn, was in ruime kring bekend dat hij schuilging achter Paul
Dehoes, de geliefde tegenstander en gaandeweg ook de steeds sterker verafschuwde
vriend van Maarten Koning.
58