Buiten de Orde 2010 lente

uiten de orde lente 2010
De onbuigzamen
De ‘niet-burgers’ van de Middenwereld zijn onbuigzamen, hun
kern is niet te verwoesten: ‘Hoe komt het dat we ons het “algemeen
welzijn” herinneren net nu onze publieke ruimtes vernietigd
zijn door de steriliteit van televisiefeuilletons en de voldane glimlach
van politici die nooit voor een gevatte uitspraak verlegen
zitten? Weet men en aanvaardt men dat het enige wat men ons
niet kan afpakken, onze menselijkheid is?’
Hebben de woorden hun grenzen bereikt? ‘We zullen nooit in
staat zijn alle variaties van onze veranderingen uit te drukken.
Het belangrijkste effect van dit Centrum dat we bekampen en
dat ons afstoot, is dat het de taal overbodig maakt, dat het haar
“officieel” maakt, dat het de taal onderwerpt aan de herinnering,
dat het er de bevoorrechte dromen van de “communicatie- en
opnameapparatuur”, dus van de orde en de autoriteit, van maakt,
dat het het protest en de creativiteit van de twijfel onderdrukt.’
Wanneer je tot de Middenwereld behoort, zegt Breytenbach, dan
heb je de klokkentoren vaarwel gezegd, je hebt je ‘thuis’ verlaten.
Betekent het ballingschap? Misschien. ‘Het exil is misschien een
passage en men kan spreken van “transitvolkeren”. Nochtans ligt
de Middenwereld uiteindelijk ver voorbij het exil.’
Breytenbach geeft een lijstje met bewoners van deze Middenwereld.
Men vindt er persoonlijkheden die zich niet achter compromissen
willen verbergen. Zo noemt hij onder meer de dalai lama en
Einstein (‘Ik ben echt een “eenzame reiziger” en ik heb nooit van
harte behoord tot mijn land, mijn huis, mijn vrienden, zelfs niet
tot mijn onmiddellijke familie; voor al deze banden heb ik nooit
het gevoel van afstand en een behoefte aan eenzaamheid verloren...’),
Mozart en John Cage, Johannes van het Kruis en Theresa
van Avila, Brecht en Adorno, Borges en Pessoa, Beckett en
Francis Bacon, Artaud en Van Gogh, Max Ernst en Man Ray, Jimi
Hendrix en Tristan Tzara, Franz Fanon en Franz Kafka, Giacometti
en Jean Genet, Pasolini en Robert Walser, Foucault en ‘misschien’
Deleuze, Billie Holiday en Hannah Arendt (‘Ik deel volkomen de
mening dat een fatsoenlijk menselijk bestaan tegenwoordig enkel
maar mogelijk is in de marges van de maatschappij, dáár waar
men het risico loopt van honger om te komen of gedood te worden
via steniging. In die omstandigheden kan een groot gevoel
voor humor goed van pas komen.’).
De eenzaamheid van de paria’s
De Middenwereld heeft zijn ‘transitsteden’ (onder meer Alexandrië
en Beiroet, Sarajevo en Hong Kong, Timboektoe en Zanzibar, en
natuurlijk Palestina). Het heeft ook zijn zones: ‘Er zouden sociaal
gedefinieerde zones van de Middenwereld kunnen bestaan, afgescheiden
en specifiek, misschien tijdelijk, drijvend als smeltende
ijsbanken in het water dat de afkomst omringt: ik denk aan die
lange tussenperiode als mentaal gewonde mensen “verzorgd”
worden en de woordenschat en de codes moeten leren van een
“normale” wereld waar een bepaalde fictie belangrijker is dan
een “afwijkende” fictie; aan de feministen die zich bevrijden van
de regels en de waarden die hen door het patriarchaat opgelegd
werden, ten einde hun leven een nieuwe vorm te geven, vrij van
familiebanden en van het decorum, en die dit wellicht ondernemen
onder de bittere purdah en in de eenzaamheid van de
paria’s; en aan de “gerehabiliteerde” gevangenen die onzichtbaar
geworden zijn terwijl ze in hun binnenste een grote vernedering
met zich meedragen, waarin de eenzaamheid opnieuw tegen het
ijzer van de tralies en het cement van de muren opspringt; en aan
de maatschappijen die walgen van de oorlog en van de oorlog
tegen zichzelf, die opnieuw opgebouwd moeten worden rondom
de ruïnes van de brutaal vernietigde “normaliteit”.’
nomaden zijn zij die zich nooit verplaatsen.’) In elk land zal hij of
zij van het Zuiden zijn. Hij zal geen loyaliteit tegenover de staat
meer hebben, zelfs indien hij dikwijls de schijn zal ophouden,
om daarmee de autoriteiten in verlegenheid te brengen. Hij zal
het nada bewonen en een intieme dialoog voeren en een grote
affiniteit hebben met de dood, iets wat gans zijn leven zal voortduren.
Breytenbach werpt een aantal vragen op, waarvan we er enkele
onthouden: ‘Hoe zal de bewoner van de Middenwereld zijn moedertaal
gebruiken? Kan hij nog een taal hebben of zal hij stom
zijn zoals Vrijdag? Kan hij of zij enigszins inheems zijn? Welk
gebruik kan hij of zij van de taal maken?’ Breytenbach herinnert
ons eraan dat Sartre in De woorden suggereert dat men spreekt in
de moedertaal maar dat men schrijft in een vreemde taal. ‘Indien
het verleden en het heden één geheel vormen (het witte gat van
de toekomst), indien men leeft in de mogelijke tijd, indien men
zich het verleden voorstelt als een vernietigde tijd – wat gebeurt
er dan met de herinnering?’
Gelukkige clochards van de Global Village
In een autobiografisch hoofdstuk van een twintigtal bladzijden
pleit Breytenbach voor wat hij het ‘laatste bolwerk’ van de vrijheid
noemt: ‘Tagore heeft gezegd dat men het recht op vrijheid
zou moeten hebben, het recht op de natuur, het recht op herinneren.
Ik voeg daaraan toe: het recht op vergeten, het recht om
laf te zijn, om onrust te stoken en daarmee creativiteit aan te
wakkeren. Hoe zou er inzicht kunnen bestaan zonder breuk in
visie? De druk die door vrienden en vijanden op je uitgeoefend
wordt om je te conformeren is ontzettend groot en permanent;
we beogen allen en we nemen allemaal deel aan de samenzwering
van de middelmatigheid... We moeten strijden voor de vrijheid
een mislukkeling, een ketter te zijn.’
Elders formuleert hij het met de volgende paradoxale stelling: ‘we
moeten en we kunnen onszelf overleven als gelukkige clochards
van de Global Village (die momenteel in brand staat)’.
Breytenbach voert ons mee door de kieren van de geglobaliseerde
wereld. Hij nodigt ons uit de platgetreden paden te verlaten
en zich te begeven in het no man’s land dat zich uitstrekt ‘van de
liefde tot de dood’. Een subversieve, maar vooral een inspirerende
boodschap.
Breyten Breytenbach, Berichten uit de Middenwereld , Uitgeverij Podium,
2010. Nederlandse vertaling door Krijn Peter Hesselink.
16
De bewoner van de Middenwereld zal een hybride zijn, een bastaard,
zegt Breytenbach. Hij zal er zich diep van bewust zijn dat
hij de Ander is, en hij zal daar misschien fier op zijn. Hij zal een
nomade zijn, en hij zal het bewustzijn van de nomade bezitten,
zelfs als hij zich niet dikwijls verplaatst. (‘De meest geroutineerde