• Frå barn til fôrhaustar • Tanker om bondens ... - Lokalhistorie.no

More documents

Recommendations

Info

8 Lokalhistorisk magasin 2/12 Tema: Jordbrukslandet av dei 7 sønene på grannegarden som då var 15 år, og så eg på 12, som gjorde alt mannsarbeidet hos oss; far var på arbeid i Sogn. Stølsbudeie hadde frå 1940 vore syster mi, som fylte 12 i oktober det året; men tre av dei fire kyrne var haustbere då, så mjølkemengda var lita. Barnekontoen balanserte Korleis kunne ein mann med 5 kyr ha råd til 8–9 ungar, spurde vi. Utgifter og inntekter på barnekontoen balanserte nok så omtrent. Og ei kone med 8 ungar kunne ha mindre strev med småbarnpass då enn ei med éin unge har no, utan barnehageplass. Dei eldste tok seg av dei minste. Men skulle barnedrifta balansere, måtte utgiftene haldast på minimum. På 17. mai-festen i 1939 fekk vi tre eldste ein appelsin på deling, ei minneverdig hending. Grannen med 7 søner laga eigenhendig så mange skipar med bindingar, og så mange skeiser, som ein kunne forvente det vart bruk for samtidig, og så kjelke. At barnekontoen balanserte, viste seg ved at krisa kom ikkje med aukande barnetal, men dersom og når alle ungane reiste vekk. Far kunne då knapt gå på arbeid. Men endå om han var heime, braut systemet saman. Éin mann åleine kunne umogeleg gjæte kyr og gjere alle dei operasjonane som før mest låg til ungane. Den nødvendige tilpassinga til få eller ingen ungar, og skuleplikt kvar dag, var: Lågteknologisk, nesten gratis barnearbeid, utført med hand, tollekniv, øks, sag, rive, stuttorv, sigd, lauvkniv, grev, hakke, spade og hest, vart utbytt med kapitalvarer, gjerdenetting, fôrhaustar og traktor. Men for at ikkje kapitalutgiftene skulle bli umogelege, trongst også ei drastisk forenkling. Ikkje berre vart gjetinga og stølsdrifta borte, men også kornet og potetene. No ligg Naustedalen grøn av berre gras. Nokre gardar har berre sau, andre 40 kyr. Fôrhaustar har alle, og arbeid i Førde. Dette er den store økonomiske endringa 1932–2012, i nær samanheng med færre fluger og fem centimeter lengre naustedølingar. Her kan nok barnearbeid forklåre eit par centimeter. For om sommaren, med same arbeidstid som dei vaksne, berre med den skilnaden at ungane bada i elva i den timen dei vaksne sov middag, vart truleg energiutlegget så stort, trass solid kost, at vekstenergien ikkje vart fullt utnytta? Ei hovudsak gjennom 1000 år Den økonomiske historieskrivinga har ikkje poengtert fast og klårt det som kanskje var hovudsaka i norsk historie i 1000 år: Barnedrifta var ei konstituerande hovudsak i det økonomiske og sosiale systemet, der 80–90 prosent av folket var mindre bønder med mange ungar. Totalsystemet braut saman med bortfallet av barnearbeidet; med andre fase av ”Den demografiske overgangen”. I Naustdal skjedde det mest etter krigen. Harald Hårfagres system varde i hovudsaka til då. Barnedrifta vart ideologisert og kos Venstre: Ludvik Lunden med borna Kåre, Steinar og Dagunn i 1938. Fjordingane er Rosa med følet Rigny. Fotograf ukjent. Neste side: ”Dei tidtnemnde 7 sønene på grannegarden” med foreldre og syster. Familien Fjellestad fotografert i 1957. Familiefoto i Anna Fjellestads eige. misert (avleia av det høgste). Skulen samarbeidde med småbrukarsystemet, ikkje berre med skuleplikt annankvar dag og med sommarferie som lenge omfatta alle vinnene (onnene). I Horstad skule song vi kanskje oftast denne songen av diktarpresten Anders Hovden, f. 1860 som småbrukarson i Ørsta: Å Gud velsigne kvar og ein Som lyfter av foreldri stein Og deira byrder lettar! Gud løne kvar ein liten kar som gled seg ved å hjelpa far og gjerne mor si mettar! Kanskje bør slikt reknast for opium for folket, eller for småbrukarborn? Først bør ein likevel sjå korleis det strenge arbeidsregimet og den ideologiske/religiøse indoktrineringa verka. I det gamle samfunnet var der stor skilnad på vinter og sommar. I 1930- og 40-åra gjekk der skispor, laga av ungar, på kryss og tvers over alle bøar. Vi bygde hopp overalt der det var råd; skipa sjølve til hopprenn, langrenn, kaninutstillingar, og på sommarsundagane friidrettsstemner og jonsokbryllaup. Dei vaksne blanda seg ikkje i dét. Storelva yrde av ungar på skeiser om vintrane, av makketrover (fiskestenger i gutehender) når elva voks i storregn om sommaren. I middagskvilda var der nok av ungehyl frå badeplassane. I 2012 ligg bøane kvite og stille, utan eit skispor; elva er stille både vinter og sommar, fiskar gjer utanbygds laksefiskarar. I
2012 deltek ungane i slike idrettskonkurransar som vaksne skipar til for dei, dei trenar når dei vert køyrde til hall eller bane av foreldra, og dei badar på Sanden når dei vert køyrde dit. Køyrde vert ungane også til skulen i sentrum. Men ein mann, fødd i 1908, sa for nokre år sidan: ”Eg forstår meg ikkje på ung - domen no for tida. Vi fôr opp Naustedalen to–tre gonger i heile skuletida, og vi kjende namna på kvar gard og kvar gardbrukar. No køyrer dei dalen opp og ned to gonger for dagen i 10 år, og dei kjenner mest ikkje namnet på éin gard.” Kanskje var ungane i 30-åra meir aktive deltakarar, no meir transporterte tilskodarar? Då var dei uunnverlege deltakarar i arbeidslivet, no ser dei på ”sosiale media” to til fire timar om dagen, fortel dei til Firda? Korleis gjekk det med oss? Korleis gjekk det i verda for generasjonen av 1930? For dei tidtnemnde 7 sønene på grannegarden slik: Ein vart sivilingeniør, ein sivilarkitekt, ein lækjar, ein tannlækjar. Dei tre andre gjorde det kanskje økonomisk vel så skarpt, dei dreiv med bilverkstad, ein saman med heimegarden, eller sementstøyperi. Jenta, den eldste, som var tilleggsmor, utdanna seg sidan til sjukesyster pluss jordmor. Av oss 5 på næraste bruket fekk 40 prosent tittel av professor, kanskje ikkje så mykje å skryte av lenger, som svigermor mi sa ved eit visst høve: ”Allslags mennesker blir professorer i våre dager!” Heilt ille var det likevel ikkje. Nokolunde tilsvarande gjekk det med resten av denne generasjonen i Naustdal, då Gerhardsen etter krigen fekk vekk dei gamle stengslene. Når det gjekk så kjapt, hang det nok saman med at foreldregenerasjonen, dei frå 1900, vel var nokså fattige, isolert økonomisk sett, men dei vanta heilt dei andre internasjonale kriteria på fattigdom: kriminalitet, rusmisbruk og analfabetisme. – Alle husdører og syklar stod ulæste i 30-åra, ingenting vart vekke. Om haustane hadde tre sundagar fast program for fjortenåringane: Den første vart alle konfirmerte, den andre gjekk alle til alters, den tredje vart alle innskrivne i fråhaldslosjen, IOGT. Foreldra var interesserte i politikk, religion og anna slikt. Noko å lære av Naustdal? Dersom nasjonale leiarar og norsk u-hjelp no fort vil få til allmenn velstand i land som Sudan, er det enkelt. Det er berre å skrue klokka attende 1000 år, kopiere den norske historia fram til eit slikt samfunn som Naustdal var i 1930åra: sosial likskap, streng arbeidsdisiplin, høg folkeopplysning, ingen kriminalitet eller rusmisbruk. Ein viss patriotisme med felles nasjonal identitet som hemmar indre konfliktar, vil vere til god hjelp. Læraren vår i Horstad gjorde det slik: Der var to store ulukker i norsk historie, sa han. Den første var at Harald Hardråde tapte slaget ved Stamford bru i 1066, den andre at Leiv Eirikssons etterkomarar let seg skræme av skrælingane til å forlate Vinland. Hadde ikkje dét skjedd, så kunne nordmenn no styrt både Det britiske imperiet (1930-åra) og USA. Og norsk ville hatt den stillinga som verdsspråk som engelsk har no. Det ville ha vore nynorsk, for danskane hadde ikkje hatt noko å stille opp mot ei slik makt. Historikarar seier at det vi kan sjå er forandring gjennom tidene, men om der er framsteg kan ingen seie. I Naustdal er det sikkert at der var forandring 1932– 2012. Om det var framsteg, er det mogeleg å dømme ulikt. Kåre Lunden, fødd i Naustdal 1930, er professor emeritus i historie ved Universitetet i Oslo. 9 Tema: Jordbrukslandet Lokalhistorisk magasin 2/12
Page 1 and 2: • Frå barn til fôrhaustar • T
Page 3 and 4: Landslaget for lokalhistorie Sekret
Page 5 and 6: Førre sida, venstre: Jonsokbryllau
Page 7: nek, og berast til førekrakken ved
Page 11 and 12: Gjenbruk på ulike vis. Forrige sid
Page 13 and 14: Et nasjonalt panorama gjengrodd. Fr
Page 15 and 16: Dei fyrste 100 i politikken… Dett
Page 17 and 18: Forrige side: Fra de var ganske sm
Page 19 and 20: Arbeid, omsorg, kjærlighet Histori
Page 21 and 22: på rekke til en aksling inne i for
Page 23 and 24: Tilbakeblikk — bygd og by i endri
Page 25 and 26: Forrige side, venstre: Lufallet der
Page 27 and 28: og andre folk er blitt større. Men
Page 29 and 30: Sølvskattelistene 1816 på nettet
Page 31 and 32: Forrige side: Statue av Paul Bunyan
Page 33 and 34: Forrige side: Kutteren Folkvang. Fo
Page 35 and 36: Førre sida: Ein av dagane var delt
Page 37 and 38: Venstre: Anders Kirkhusmo på Krist
Page 39 and 40: inga bygdebok i vanleg forstand, me
Page 41 and 42: Marit Sofie Egeberg Krog Entusiaste
Page 43 and 44: - bare slik kan Landslaget som orga

• Frå barn til fôrhaustar • Tanker om bondens ... - Lokalhistorie.no

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?