23. araştırma sonuçları toplantısı 1. cilt - Kültür ve Turizm Bakanlığı

›n yüksekli¤i baz› yerlerde 80 cm. ile 1 m. aras›nda, baz› yerlerde ise 1.5-2 m. aras›nda
de¤iflmektedir. Kuru duvar tekni¤inde örülen destek duvarlar›n›n e¤imi ise, Menua
ve Ferhat kanallar›n›n destek duvarlar›ndan çok azd›r. Duvarlarda kullan›lan iri andezit
tafllar›n›n d›fl yüzeyleri ile birleflme yerlerine kabaca da olsa düzeltildikleri görülmektedir.
Yataklardan ç›kar›lan tafllar›n genellikle dikdörtgen bloklar halinde olmas›, tafllar›n
ifllenmesini kolaylaflt›rm›flt›r. Tafllar yak›n çevrede çok zengin olarak bulunan andezit
yataklar›ndan elde edilmifltir.
Kanal suyunun deniz seviyesinden ortalama 3100 m. yükseklikten, afla¤›da ortalama
1700-1600 m. yükseklikte bulunan Do¤ubayaz›t ve Gürbulak yak›nlar›ndan
Kuzeybat› ‹ran içlerine götürülmesi çok daha kolay olmufltur. E¤imli araziden kuzey ve
kuzeydo¤u yönlerine geçirilen kanal Yukar› Tütek Köyü yak›nlar›ndaki Çoban Zirvesi
ad› verilen mevkide ikiye ayr›lmaktad›r; do¤u yönünde devam eden kanal Çömçeli
(Gölesor), Gelerefl, Berbere (Alt›ntepe), Gökçekaynak (Gundo), Ortadirek (K›z›ldize),
Büyük Y›lan Tafl›, Küçük Y›lantafl ve Meryemana Köyü’nün güneyinden geçerek
bugünkü modern Do¤ubayaz›t ‹lçesi’nin bulundu¤u bas›k tepelerin eteklerine kadar
devam etmektedir. Yani bugünkü Do¤ubayaz›t ‹lçesi kurulmadan önce, genifl düzlüklerde
yap›lan tar›m›n su gereksinmesi, Zor Osman Pafla ark› taraf›ndan karfl›lanmaktayd›.
Kuzeydo¤u yönünde devam ettirilen öteki kanal Afla¤› Tütek, Hafla, Mabo mezras›,
Koço mezras›, Bulakbafl›, Büvetli, Üçmurat (Çal¤aniyeniköy), Çalga Reflo A¤a,
Çalga Zepeyi, Çalga Çilli, Çalga Yedi Millet, Temur mezras›, Üçgöze (fieyh Bubo),
Tan›ktepe (G›rgop), Bereket, Taga Reflo ve Gürbulak Köyü yak›nlar›ndan Kuzeybat›
‹ran içlerine devam etmektedir. Görüldü¤ü gibi do¤u yönüne devam eden kanaldan
daha uzun olan bu kanal, geçti¤i yerlerde yap›lan tar›ma hayat vermifltir.
Bu önemli kanala bir baflka büyük tahribat, yeni yap›lan Do¤ubayaz›t-A¤r›-
Diyadin modern karayolu taraf›ndan yap›lm›flt›r. Kanal›n Kuzeybat› ‹ran içlerinde hangi
köylerin yak›nlar›ndan geçti¤ini ve nereleri sulad›¤›n› bilemiyoruz. Ancak Türkiye
topraklar›ndan ilk kez bir sulama kanal›n›n Kuzeybat› ‹ran içlerindeki topraklara kadar
devam etti¤ini görmekteyiz. Bu Urartu su mühendisli¤inin ulaflt›¤› ola¤anüstü geliflmeyi
göstermesi aç›s›ndan büyük bir önem tafl›maktad›r.
Ne yaz›k ki, bu önemli kanal 120-130 y›ldan beri çal›flmamaktad›r. Yaln›zca
bas›k tepelerin eteklerinden geçen kanal›n izleri belirgin olarak görülmektedir. Yaklafl›k
75 km.den fazla olan kanal, flu anda Urartular’›n infla etti¤i kanallar›n en uzununu oluflturmaktad›r.
Bilindi¤i gibi daha önceki y›llarda bilinen en uzun kanal, Van Ovas›’na su
getiren 51 km. uzunlu¤undaki Menua Kanal›’yd› 16 . Daha sonra Bal›k Gölü’nden al›nan
Ferhat Kanal› gelmekteydi 17 . Yapm›fl oldu¤umuz araflt›rmaya göre, flimdilik kanal›n
destek duvarlar› ile yak›n çevrede herhangi bir çivi yaz›s›na rastlanmam›flt›r. Bölgedeki
di¤er gölet ve sulama kanallar› gibi, Zor Osman Pafla ark›n›n da M. Ö. 7. yüzy›lda
yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r.
16 O. Belli, Do¤u Anadolu’da Urartu Sulama Kanallar›-Urartian Irrigation Canals in Eastern Anatolia, Arkeoloji ve Sanat
Yay›nlar›, ‹stanbul 1997, 11 vd.
17 O. Belli, Do¤u Anadolu’da Urartu Sulama Kanallar›-Urartian Irrigation Canals in Eastern Anatolia, Arkeoloji ve Sanat
Yay›nlar›, ‹stanbul 1997, 26 vd.; O. Belli, "1996 Y›l›nda Do¤u Anadolu Bölgesi’nde Urartu Baraj, Gölet ve Sulama Kanallar›n›n
Araflt›r›lmas›", An›tlar ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü, 15. Araflt›rma Sonuçlar› Toplant›s› 2, Ankara 1997, 179
vd.
131