Upominek dla Matek i GospodyÅ - Antoszka Warszawa ... - Chef Paul

UPOMINEK 

DLA MATEK I GOSPODYŃ. 

Napisała 

Antoszka. 

Skład główny w księgarni M. A. WIZBEKA, 

w Warszawie, SzpitalnaJVe 5. 

1896

Przedmowa do gospodyń. 

Wiele jest po wsiach i miasteczkach gospodyń 

— zwłaszcza młodych — pełnych dobrych chęci 

które r a dęby gospodarować dobrze, lecz nie mają 

odpowiedniego doświadczenia w prowadzeniu gospodarstwa; 

wiele znów jest takich, co, chodząc po 

służbach lub do roboty, nie miały ani czasu, ani 

sposobności przyuczyć się różnych gałęzi domowej 

gospodarki. Jeżeli jeszcze która ma blizko matkę 

lub jaką, starszą,, a chętną do udzielania rady, sąsiadkę, 

to może się w potrzebie poradzić i takim 

sposobem nauczyć się wielu koniecznych rzeczy. 

Ale często zdarza się inaczej. Młoda gosposia nie 

śmie, lub wstydzi się iść szukać rady u obcychpróbuje 

więc robić, jak jej się zdaje, i przypłaca 

swe niedoświadczenie stratą nieraz dużą, narażając 

się prócz tego na obmówisko i wyśmianie tych, 

którzy czyhają tylko na to, aby się kosztem bliźniego 

zabawić. 

Dużo też ze starszych gospodyń mogłoby przyjemnie 

urządzić swój dom, zaradzić sobie małym 

kosztem w jakiej potrzebie gospodarczej i smaczniej 

ugotować strawę, gdyby wiedziały po temu 

sposoby. Na wsi wogóle, gdzie gospodynie nie ku-

— 4 — 

pią jaj, nabiału i drobiu, łatwiej zjeść dobrze, niż 

w mieście, gdzie najmniejszej rzeczy, nawet źdźbła 

koperku lub natki pietruszczanej, za darmo nie dostanie. 

Tymczasem jak na wsi żyją? co jedzą? Jak 

rok okrągły, dzień w dzień jedno i to samo: barszcz 

i kartofle, kartofle i barszcz, kasza i kluski, czasem 

kapusta, groch — i dalej w kółko od początku... 

Jeżeli zaś czasem zgotuje gospodyni kawałek 

mięsa, to i mięso i rosół z niego mało warte. 

Z tych samych produktów możnaby ugotować 

pożywienie smaczniejsze i bardziej je urozmaicić. 

Nietylko człowiekowi, ale i bydlęciu, jedno i to samo 

jedzenie wciąż podawane się przykrzy i, choć 

jest głodne, z niechęcią głowę od niego odwraca. 

Gospodyni obowiązkiem jest dbać o to, ażeby mąż, 

rodzina i domownicy chętnie siadali do jadła: od 

tego bowiem zależy ich siła i chęć do pracy, a także 

dobre, wesołe usposobienie, przy którem człowiek 

jest zdrowszy, i robota mu idzie od ręki. Toć 

wiadomo, że głodny i zły dużo nie narobi. 

Dla takich tedy chętnych gospodyń postanowiłam 

ułożyć i napisać zbiór rad i wskazówek, 

tyczących przyrządzania zapasów jadła, gotowania 

różnych tanich i niewymyślnych potraw, robienia t 

porządków domowych, niektórych rad i środków 

w różnych wypadkach, jakie trafiają się w gospodarstwie,—które 

albo osobiście sprawdziłam albo 

z ust wiarogodnych i dobrych gospodyń zasiągnęłam. 

A ponieważ głównem zadaniem kobiety, którą 

Bóg dziećmi obdarza, jest ich należyte pielęgnowa- 

ł 

— 5 — 

nie i wychowanie, podaję przedewszystkiem wiązankę 

rad i wskazówek pod tym względem. 

Z niewiadomości bowiem matek wynikają nietylko 

straty pieniężne, lecz—co gorzej —niepowetowane 

niczem choroby, a często i śmierć pierwszych dzieci, 

póki młoda matka jakiego takiego doświadczenia 

nie nabierze. 

Książkę tę tedy poświęcam wszystkim gosposiom 

początkującym, a szczególniej kochanym moim 

Gołębiankom, z lubelskiego. 

CZĘŚĆ PIERWSZA. 

0 pielęgnowaniu niemowląt. 

Nie sztuka jest dziecko urodzić, bo tego i zwierzę 

dokaże, ale sztuka je wychować: sztuka ta sama 

nie przychodzi, trzeba się jej nauczyć. Zwykle 

córki uczą się tego od matek; ponieważ zaś wiejskie 

matki niebardzo chować dzieci potrafią, więc 

i córki ich niewiele mogą się od nich nauczyć. Że 

starsze wieśniaczki nie umieją dzieci chować, pokazuje 

samo to, iż przecięciowo każda kobieta wiejska 

rodzi od 8 do 10 daieci, z których połowa umiera, 

a zaledwie druga połowa się wychowuje. 

Jaka tego przyczyna? 

Oto że matki włościanki, choćby najwięcej dziecko 

kochały, nie wiedzą, czego ono potrzebuje, co

6 - 

m u szkodzi, a co idzie mu na zdrowie — dlatego 

zaniedbują robić to, czego dziecko wymaga, a robią, 

nieraz to, co mu szkodzi bezwarunkowo. Trzeba 

zatem nauczyć się i zapamiętać, co dla dziecka 

małego dobrem jest, a co szkodliwem. 

Dziecko, żeby rosło zdrowo, potrzebuje pięciu 

następujących warunków: światła, powietrza, ciepła, 

należytego pożywienia i odpowiedniej czystości 

około siebie. Zastanówmy się, o ile matki włości 

anki i mieszczanki wypełniają te warunki. 

1. Światło. Ludzie bez światła słonecznego 

żyjący, naprzykład więźniowie w lochach podziemnych, 

wyglądają blado i mizernie. 0 ile światło 

jest ważne dla każdej żyjącej istoty, osądzić możemy 

choćby z tego, że kurczęta zamknięte przez 

kilka dni w ciemnym kurniku smutnieją, jeść przestają 

i chudną, a kartofle w dołku ocienionym, 

chociaż kiełkują, jednakże dostają bladych łodyg 

i liści. 

W izbach wiejskich, opatrzonych często małemi 

oknami, w których jeszcze jest parę szyb zabitych 

deską lub zatkanych papierem, zamało jest 

światła dla dorosłych, a tymbardziej dla dzieci. 

2. Powietrze. W jednej izbie często śpi kilka 

lub nawet kilkanaście osób; to też nad ranem 

w takiej izbie trudno staremu oddychać, cóż dopiero 

mówić o dziecku! Przez oddychanie powietrze 

psuje się, zanieczyszcza i staje się dla zdrowia 

szkodliwem. Nawet większe dzieci wiejskie są 

na wiosnę zwykle blade i mizerne, bo wysiedziały 

się przez całą zimę w dusznych i niewidnych izbach: 

tymbardziej więc szkodzić to musi niemowlętom. 

Dlatego też, chcąc dzieci od tego uchronić, 

należy okna robić duże, z lufcikami, na południe 

lub wschód obrócone, i często izbę przewietrzać, 

przez otwieranie choćby drzwi do sieni. Trzeba 

wietrzyć izbę zaraz po wstaniu rano, najlepiej 

w czasie zamiatania, żeby i kurzu trochę wyleciało; 

a potem po obiedzie, kiedy w izbie rozchodzi się 

zapach przyrządzanych- potraw, a często też karmy 

dla gęsi i nierogacizny. 

3- Ciepło. Dzieci wiejskie cierpią najwięcej 

chyba z powodu niejednostajnego ciepła. Raz 

dziecko otulone w pierzyny poci się z gorąca, druo-i 

raz znowu ledwie w koszulinę odziane drży 

z zimna. Rozgrzane w kolebce dziecię wynosi nieoględna 

matka lub niańka do sieni, albo, nie zważając 

na leżące odkopane w kolebce dziecko, otwierają 

drzwi narozcież.—Pamiętać należy, że zbytnie 

gorąco, tak samo, jak zimno^może dziecku zaszkodzić; 

zwłaszcza niebezpieczną jest nagła zmiana 

z gorąca do zimna. 

W lecie nie trzeba przykrywać dziecka pierzyną 

i dawać mu na główkę grubej na podszewce 

czapeczki, bo rozgrzanemu i spoconemu dziecKu 

najlżejszy powiew wiatru zaszkodzić może, a wreszcie 

i samo takie pocenie je osłabia. Lepiej tedy 

okryć dziecko do snu lekką wełnianą chustką. 

W zimie znowu unikać należy wynoszenia małego 

dziecka z izby, bo. pomimo ciepłego okrycia, 

samo zimne powietrze, jakiem ono oddycha, zaszkodzić 

mu może i nabawić ciężkiej choroby. Nad-

•:•>: • • - 

. . . , • ' . 

8 

mierne znowu otulanie przyprawia czasem dziecko 

o śmierć z uduszenia. 

Na wiosnę i w jesieni tymbardziej bacznie uważać 

należy na okrycie dziecka i umiarkować je odpowiednio 

do zmiany ciepła na dworze, gdyż zmienna 

pogoda więcej jest jeszcze zdradliwa, niż stale 

trwające zimno, przeciw któremu odpowiednio zabezpieczyć 

sie można. 

4. Co się tyczy pożywienia niemowlęcia, 

to oczywiście najlepszem dlań jest mleko matki. 

Ale na nieszczęście nie wszystkie matki mogą, wciąż 

z dzieckiem przebywać, aby na każdy raz, jak potrzeba, 

je nakarmić. To też, gdy matka udaje sie 

na robotę, zostawia dziecku coś do pokarmienia. 

Najczęściej jest to bułka, ugotowana w mleku i zawinięta 

w gałganek, który niemowlęciu w buzię 

wtykają, ile razy krzyczy podczas nieobecności 

matki. Czasem robią taki smoczek wprost z razowego 

chleba, albo maleńkim dzieciom — z cukru, 

umoczonego w wodzie. Smoczek taki ucisza na razie 

dziecię, ale zamiast zaspokoić głód jego, sprawia 

mu tylko boleści w żołądku. Dlaczego? Oto 

dlatego, że wszelkie bułki, papki i kasza są dla 

dziecka, nie mającego jeszcze 6-ciu miesięcy, za 

ciężkie do strawienia; leżąc w żołądku, wytwarzają 

więc kwasy, które sprawiają bóle, zmuszające dziecko 

do krzyku. To samo zupełnie robi cukier. Często 

bułka, leżąc mokra w smoczku, szczególniej 

w lecie, zakwaśnieje, i biedne dziecko już kwasy 

wysysa.—Najzdrowszem za to pożywieniem, pierś 

matki zastępującem, jest mleko krowie. W pierw- 

9 — 

szych tygodniach należy je dawać na jedną łyżkę 

mleka trzy łyżki wody; po 10 tygodniach nawpół 

z wodą przegotowaną; potem coraz mniej rozcieńczone 

wodą i cokolwiek ocukrzone (aby nie 

bardzo słodkie). Najlepiej dawać je dziecku z flaszeczki 

przez gumowy smoczek, który kupuje się 

w aptece, lub wprost łyżeczką. Mleko powinno być 

zawsze przegotowane, a nigdy surowe. Nie należy 

dawać zimnego, lecz zawsze trochę zagrzane, gdyż 

mleko ssane z piersi jest ciepłe. W szóstym miesiącu 

dziecko może już pić czyste mleko bez wody 

i cukru. 

Mleka na wsi nie brakuje. Dziwne to jest, 

dlaczego nasze wieśniaczki, mając tak doskonałe 

pożywienie dla dzieci, jakiego w dużych miastach 

zaledwie za drogie pieniądze dostać można, wysilają 

się na kupowanie bułek lub cukru.—Smoczek 

gumowy kupuje się w aptece za kilkanaście groszy. 

Przy użyciu trzeba pamiętać, żeby przed każdem 

ssaniem smoczek i buteleczka były starannie wymyte 

gorącą wodą, żeby nie było ich czuć kwasem.—Od 

pół roku zacząwszy, dziecko może dostawać 

trochę kaszki, najlepiej pszennej lub drobnej 

tatarczanej, ugotowanej rzadko na mleku, na rosole, 

lub nawet na wodzie; można też już dać kawałek 

czerstwej bułki, utartej i rozmoczonej w mleku, 

wreszcie żółtko z jajka, ugotowane na miękko. 

Nigdy zaś, pod żadnym pozorem nie trzeba 

dawać dziecku mięsa, dopóki jeszcze zębów niema; 

nie mając go czem pogryźć, dziecko łyka duże kawałki, 

wtedy mięso leży długo w żołądku, co dzie-

— 10 — 

cku ból sprawia. Najszkodliwszem jest mięso wieprzowe, 

szczególniej wędzone, jak naprzykład kiełbasa! 

Nic to nie pomaga, że w kiełbasie jest mięso 

drobno siekane,—w każdym razie jest ono dla 

żołądka małego dziecka niestrawne. 

Żołądek maleństwa, któremu dają zawcześnie 

mięso, a zwłaszcza wieprzowe, (bo u nas na wsiach 

o nie najłatwiej), osłabia się nadmierną pracą powoli, 

ale ciągle. Sama znałam dzieci, które od 

tego poumierały. 

Nie trzeba też nigdy, karmiąc dziecko łyżką, 

brać wprzódy do ust niby dla wypróbowania, czy 

nie zagorące, i oblizane przez starszych jadło wtykać 

do buzi dziecinie... Takim bowiem sposobem 

łatwo zarazić można dziecko chorobami, jakie 

trafiają się u starszych: zajady w kątach ust, wysypki 

na wargach, tak zwane skwarki, katar i t. p. 

Zle i nieodpowiednio karmione dzieci, to jest te, 

którym zawcześnie dają bułkę, kaszę, mięso, mogą 

być nawet tłuste, (co nie jest jeszcze dowodem, 

żeby były zdrowe), ale wyglądają źle, są blade, 

jedzą bardzo wiele, dostają dużych, wydętych brzuchów, 

czasami zaś i krzywych nóżek. 

Takie dzieci łatwo zapadają na różne choroby, 

trudniej do zdrowia przychodzą, a często kończą 

na suchoty. 

Obejrzyjcie się po sąsiadach, a może i po swej 

chałupie, przypomnijcie sobie, com tu napisała, 

a przekonacie się, czy nie mam słuszności. Nieraz 

słyszałam ubolewania: 

— A toć Wiekowa albo Wałkowa nic swej 

— 11 — 

dziewczynie nie żałuje, codzień jej bułkę z karczmy 

przynosi, cukrem dobrze osłodzi, często mięsa kupi, 

a z miasta bez cukierków i piernika nigdy nie wróci: 

a dziecko wygląda, Boże zmiłuj się! A moje 

samą tylko piersią żyje, bo człowiek biedny dogadzać 

chudziątku nie może,—a jakie to tłuściuchne 

i czerwoniuchne, niby wisienka. 

Tymczasem matki te nie wiedzą, że pierś 

do pół roku dziecku zupełnie wystarcza, a te dogadzania 

właśnie mu szkodzą. Pierniki zaś i cukierki 

jarmarczne z farbą są czasami nawet trujące. 

A i te karczmarskie dzieci, co to im mięso, 

a osobliwie kiełbasy, nie nowina, są też zwykle 

chorowite, aż nieraz dziwią się im gospodynie. 

Nie trzeba też małemu dziecku dawać suchej 

bułki, chleba, cukru, ani owoców, także marchwi 

i rzepy, niby dla tego, żeby się zabawiło. Szczególniej 

owoce surowe i jarzyny są szkodliwe, bo 

dopiero w trzecim roku żołądek dziecka nabiera 

siły do ich trawienia. Otóż owoce, dawane zawcześnie, 

przyczyniają się do biegunek (rozwolnienia) 

i krwawych biegunek (czyli dyzenterji), które 

dzieci nadzwyczajnie wycieńczają, a nieraz do grobu 

prowadzą. I tu pomyśleć sobie, że do śmierci 

dziecka ukochanego, pieszczotki jedynej, przyczynia 

się matka sama przez swoją ciemnotę! 

Dawanie dziecku jadła do zabawy przyzwyczaja 

je prócz tego do łakomstwa; z łakomstwa 

dziecko je wtedy, gdy mu się jeść nie chce, gdy 

wcale nie jest głodne, gdy żołądek jeszcze jednego 

nie strawił. A tak pakując jedno na drugie, prze-

— 12 — 

ładowuje sobie żołądek i tem go sobie znowu osłabia. 

Nawet pierś, podawana za często, szkodzi 

dziecku. Najlepiej tedy karmić dziecko do 2-ch 

miesięcy co dwie godziny; potem zaś nie częściej, 

jak co trzy. Tyle bowiem czasu potrzebuje żołądek 

dziecka do strawienia podawanego mu pokarmu. 

Już jakbym słyszała stare kobiety, mówiące: 

— Ola Boga! tyle termedji! Tyle dzieci się 

wychowało, choć jadły, co Bóg dał i ile razy 

chciały. 

— Prawda! lecz wychowałoby się ich dwa 

razy tyle, gdyby matki chowały je rozumniej. 

5. Czystość to czwarty i ostatni warunek zdrowia 

niemowlęcia. Skóra małego dziecka jest słaba 

i delikatna, i byle co jej zaszkodzi. Jeżeli tedy 

brud i nieczystości dostaną się gdzie między składy 

ciałka, to zaraz powodują chorobę. Delikatna 

skórka pęka, złazi i obnaża gołe mięso. Jeżeli do 

takiego poranionego ciała dostanie się szczypiący 

mocz, to dziecię doznaje niewypowiedzianych męczarni, 

krzyczy z bólu i wtedy żadne kołysanie, 

noszenie, ani śpiewanie nie pomoże. W odparzonych 

miejscach zbiera się z czasem materja, tworzą 

się wrzody, co dziecko nadzwyczajnie męczy i osłabia. 

Zdarzyło mi się widzieć nieszczęśliwą dziecinę, która 

miała takie wrzody pod obydwiema paszkami; 

inną, mającą w pachwinkach jedną wielką jątrzącą 

się ranę, i ta stoczyła dziecko na śmierć; jeszcze 

inne miało całą szyjkę obżartą aż do żywego mię- 

- 13 — 

sa. A ile to biedactw ma za uszami powygniwane? 

Wszystko to pochodzi tylko z nieporządku około 

dziecka. Małe dziecko do trzech miesięcy życia 

powinno być przynajmniej codzień kąpane 

i starannie szmatką płócienną umyte, nietylko całe 

ciałko, ale i główka. Jeżeli zmywać.; główkę tylko 

mydłem, to będzie ona zupełnie czysta, nie pokryta 

obrzydliwemi ciemieniuchami, które tworzą się 

z brudu, tłuszczu i potu, a z wiekiem dziecka mieszczą 

całe roje robactwa.—Kąpiel powinna być*nie 

za gorąca: tak tylko ciepła, aby matka, zanurzywszy 

w niej łokieć ręki, uczuwała przyjemne ciepło. 

Dziecię trzeba starannie obmyć, opłukać, następnie 

wyjąć, obetrzeć lekko miękką szmatą i ubrać w koszulkę. 

Cała kąpiel nie powinna trwać dłużej nad 

pięć pacierzy, to jest: pięć razy Ojcze nasz, pięć 

Zdrowaś Marja i jedno Wierzę w Boga,—nie tak, 

jak to robią zwykle wiejskie kobiety, że nalewają 

wody w nieckę i moczą w niej dziecko pół godziny 

lub więcej, polewając od czasu do czasu wodą 

z półkwaterka. 

W takiej długiej kąpieli woda ostyga, nie podobna 

też się ustrzedz, aby przez cały ten czas nie 

otworzono ani razu drzwi od sieni, a więc dziecko 

może się z łatwością zaziębić. 

Woda do kąpieli powinna być czysta, nigdy 

zaś nie należy kłaść w kąpiel brudnych pieluch, 

jak powszechnie mają we zwyczaju. Na dno niecki 

trzeba kłaść zaws^f^czyste pieluchy! 

Jeżeli dziecka^A-J^piJodu kaszlu lub kataru

— 14 — 

wykąpać nie można, trzeba je przynajmniej codzień 

porządnie umyć (letnią, wolną wodą), najpierw buzie 

i rączki, (używając do oczek całkiem innego 

gałganka, niż do całego ciała); potem na dole w pachwinkach; 

następnie osuszyć dziecko ostrożnie miękką 

szmatką i zasypać w pachwinkach, pod paszkami, 

za uszami i wokoło szyjki żółtym proszkiem, 

zwanym likopodjum, który bardzo tanio sprzedają 

w aptece. Wszelkie zaś mąki gryczane zpod chleba 

i t. p. są do zasypywania niedobre. Prócz tego 

koniecznie potrzeba palcem okręconym w Czysty 

gałganek. umoczony w letniej wodzie, wymyć 

dziecku w buzi. Kto tego mycia zaniedbuje, tego 

dzieci dostają pleśniawek, bolących białych plam w ustach 

i na języku, przy czem bywa czasem gorączka. . 

Nie można też delikatnego ciała dzieciny ' narażać 

na mróz, upał lub nagłą zmianę powietrza; a więc 

wystrzegać się należy raptownego wynoszenia w lekkiem 

odzieniu z ciepłej izby na dwór, a choćby do 

sieni lub komory. Takiej zmiany ciepła stary może 

nawet nie poczuje, małemu jednak ona zaszkodzi, 

liaz przecie pojmijmy, że co młode gąsie, to 

nie stara gęś, która już niejedną zimę przetrwała. 

Me trzeba też dzieci zabierać w zimie do kościoła, 

ani do karczmy, na wesela, chrzciny: bo tam o zaziębienie 

najłatwiej, a i powietrze duszne i zepsute 

przez oddychanie wielu osób.—Wreszcie, jeżeli dziecko 

zachoruje,— a choroba dzieci małych objawia 

się niepokojem, krzykiem, rozpaleniem główki, gorączką,— 

nie należy składać tego na urok, przelęknienie; 

nie potrzeba odczyniać uroku, przesadzając 

— 15 — 

dziecko przez studnię, chomonto, lub kłaść spódnicę 

na drogę, aby ją obeszły owce, bo to wszystko 

są głupie babskie przesądy, które dziecku nic nie 

pomogą. W miejsce tego zaś (ponieważ najczęściej 

są tego krzyku przyczyną boleści w żołądku) trzeba 

dać dziecku małemu szczyptę, na koniec noża, 

troistego proszku, (który każda matka powinna 

mieć w domu, a którego dostanie za parę groszy 

w aptece) z wodą wypić, brzuszek wysmarować 

lekko (nie naciskając) oliwą lub młodem masłem, 

owinąć ogrzaną pieluchą i chustką wełnianą. Jeżeliby 

zaś to nie pomogło, lub też dziecko miało 

ciągłe rozwolnienie, to poradzić się prawdziwego 

doktora, a co ten każe, wypełnić sumiennie. 

Po przeczytaniu tego powiedzą może niektóre 

matki, że dawniej o tern wszystkiem nie wiedziano, 

a jednak się dzieci chowały... Prawda — ale 

i to prawda, iż chowało się tylko pół na pół, t. j., 

że z dziesięciu ledwie pięć się wychowało. To znaczy, 

że które dziecko było tylko cokolwiek słabszej 

natury, to przy najmniejszej okazji zapadało 

ciężko na zdrowiu i umierało. 

Tylko takie zdrowe i mocne, co—jak mówią 

— i kijem by nie dobił, utrzymywały się przy 

życiu. Dlaczegóż matki mają opłakiwać śmierć 

swych dziatek, kiedy przy rozumnem pielęgnowaniu 

cieszyć się mogą ich życiem i doczekać się 

z nich pociechy na starość?

— 16 

CZĘŚĆ DRUGA. 

Ochrony dla "dzieci wiejskich. 

Na jakie niebezpieczeństwa narażone są dzieci, 

zostawione bez należytej opieki. 

Gospodarz pracuje najczęściej poza domem na 

utrzymanie rodziny, niewiasta zaś zajmuje się gospodarstwem 

domowem i pielęgnowaniem dzieci; 

lecz w tych zajęciach kobiety tak dalece zaprzątają 

sobie głowy gospodarstwem, że o dzieciach nie myślą 

prawie wcale. A jednak każdej gospodyni wiadomo, 

ile to starań i trudów ponieść trzeba przy 

wychowaniu chociażby marnego gąsięcia. Mało jest 

kobiet, które potrafią dobrze koło gęsi chodzić, dlatego 

też nie każdej dobrze się one chowają. Chcąc 

mieć korzyść z gęsi, gospodyni jedna u drugiej 

dowiaduje się pilnie, co i kiedy dawać im jeść, jak 

zapobiegać chorobie, jeśli się w okolicy jaka na 

drób pokaże, i co robić, jeżeli które gąsie wypadkiem 

zachoruje. Dbała o swoje dobro gospodyni 

nie spuszcza się w tem na nikogo, ale sama dogląda, 

aby gąsie miało wszystko w swoją porę. 

Dziecku, a tembardziej małemu dziecku, zupełnego 

dozoru nad drobiem nie powierzy, bo powiada, że 

dziecko głupie, to jeszczeby sobie radzić nie potrafiło... 

A teraz, kochane gosposie, pomyślcie dobrze 

i porównajcie kłopot, jaki macie przy wychowaniu 

gąsięcia, z trudem, jaki sobie zadajecie przy 

— 17 — 

wychowaniu dziecka. Przyznajcie się same przed 

sobą, jak na świętej spowiedzi, czy tak samo dbacie 

o dziecko swoje, jak o te nieme stworzenia? 

Oj, podobno gdybyście tak strzegły dzieci, jak 

dobytku, to nie ginęłoby ich tyle marnie! A tymczasem 

ile to do roku wytopi się dzieciaków w stawach, 

strugach, a nawet kałużach; ile to ich żywcem 

spali się, a ile psy albo świnie pokaleczą? 

To jeszcze szczęście dla dzieciny, jak ją śmierć 

spotka odrazu; ale wiemy, że prawie wszystkie kaleki, 

spotykane po wsiach, popadły w to kalectwo 

przez niedozór w dzieciństwie. To ma suchą rękę, 

bo posadzone na kominie opaliło ją sobie; tamto 

kuleje, bo wsadziło między żerdzie płotu nogę i wyciągając 

wykręciło ją ze stawu; jeszcze inne garbate, 

bo spadło z drabinki, leząc na górę. I takich 

wypadków jest nieprzeliczone mnóstwo. A co to 

potem za życie takiego kaleki! Do pracy niezdatny, 

więc popychają go z kąta w kąt. Póki jeszcze 

rodzice żyją, to wyżywią i przyodzieją jako tako, 

choć zdrowe dzieci dokuczają im nieraz za to, że 

muszą na darmozjada pracować. Ale po śmierci 

rodziców gorzej się dzieje. Rodzeństwo, nie chcąc 

mieć próżnego ciężaru, wypędza często niedołężną 

sierotę na cztery wiatry, i to biedactwo o żebranym 

chlebie żywić się musi. Ciężkie życie takiego 

biedaka! Ile to razy z rozpaczy przeklina on świat 

i ludzi, a sobie śmierci życzy. A kto temu winien? 

— niedozór i niedbalstwo rodziców. 

Jeżeli nie śmierć i kalectwo, to przynajmniej 

choroba grozi dziecięciu, nad którem nie rozcią- 

Upominek. 2

— 18 — 

gnięto należytej opieki. Nie bywa ono ani w porę 

nakarmione, ani należycie przyodziane. I nic dziwnego, 

bo mała dziewczynka lub chłopak, którym 

często niemowlę piastować każą, nie wiedzą,, czego 

dziecku i kiedy potrzeba, a czego mu dawać lub 

robić nie można, bo mu zaszkodzi. To też, jak tylko 

dziecko zaśnie, zmęczona i znudzona piastunka 

składa swój ciężar, w lichą chuścinę zawinięty, na 

zimnej, nieraz rosą pokrytej ziemi, bo nie rozumie 

ona tego, że ciałko małego dziecka jest delikatne, 

że wilgoć i zimno wychodzące z ziemi bardzo szkodliwe 

są dla niego. Dziecię takim sposobem zaziębia 

się, a z tego • zaziębienia powstają niebezpieczne 

choroby: kaszle, zapalenia płuc, a często nawet 

suchoty. To znowu w czasie upału niańka położy 

śpiącego dzieciaka pod płotem w cieniu, a sama 

pójdzie bawić się z innemi dziećmi. A tymczasem 

słońce wzbije się wyżej na niebo, zajrzy za płot 

i świeci wprost na gołą głowinę dzieciny. Malec 

śpi, a słonko pali, pali, aż przepali mu głowę, 

i dziecko dostaje zapalenia mózgu, które w parę 

dni śmiercią się kończy. 

A ile to znowu chorób powstaje z ciągłego 

nieporządku, w jakiem dziecko leży, bo niańka leni 

się lub nie umie dać z tern rady i nie dba 

o czystość pieluch.—Dopóki dziecko zdrowe, to się 

o nie mało troszczą, a jak zachoruje—dopiero lament. 

Matka wtedy rzuca najpilniejszą robotę, zostaje 

w chałupie i zwołuje na poradę wszystkie 

kumoszki, które domyślają się, że albo dziecko zły 

wiatr zawiał, albo pewnikiem ktoś musiał urok rzu- 

— 19 — 

cić... I dawajże przelewać nad kołyską jajka, puszczać 

żarzące węgielki na wodę, przesadzać dziecko 

przez studnię. A kiedy to wszystko nie pomaga, 

to któraś z kumoszek powiada: — ha, widocznie 

ono zachorowało na śmierć! Każą więc robić trumienkę, 

idą do miasta nabrać na koszulkę, a nim 

dziecko ducha wyzionie, już i koszula i trumna 

gotowe. 

Ale żadnej matce nie przyjdzie na myśl, że to 

ani urok, ani wiatr winien śmierci dziecka, tylko 

ona sama, bo zostawiła je pod opieką drugiego 

dziecka, od którego rozumu nie można wymagać, 

bo ono nietylko młodszem od siebie, ale nawet 

sobą opiekować się nie umie. Jeżeli trzeba uczyć 

się chodzić koło gęsi, aby były zdrowe, to tembardziej 

trzeba umieć chować i dozorować dzieci! 

Smutna to prawda, ale trzeba się do niej przyznać, 

że bardzo wielu z naszych włościan więcej dba 

o bydlę, niż o rodzone dziecko. Ztąd też powstało 

na wsiach przysłowie: „łatwiej o dzieciątko, niż 

o cielątko!'^ I ludzie nie wstydzą się tego powtarzać, 

myśląc, że tern głupiem powiedzeniem usprawiedliwią 

się ze swego niedbalstwa o własną krew, 

o swoje potomstwo. A czyś ty taki pewny, człowieku, 

że jak jedno dziecko zginie marnie z twojej 

winy ze świata, to będziesz miał zaraz drugie 

w to miejsce? A jak cię też Pan Bóg ukarze i nie 

da więcej? Wtedy zostaniesz samotny, jak palec, na 

świecie! Nie będziesz miał dla kogo pracować, nie 

będzie komu zamknąć ci oczu po śmierci, ani pomodlić 

się za twą duszę.

— 20 — 

Jak można złemu zaradzić. 

Może na swoje wytłomaczenie powiecie, że, jak 

człek ciężko pracować musi na kawałek chleba, to 

trudno, aby wszystko rzucił i bawił się z dziećmi, 

bo wkońcu z niemi razem z głodu musiałby u- 

mrzeć. 

Nie, tego od was nikt nie wymaga, abyście 

porzucili robotę i dzieci tylko niańczyli. Ale trzeba 

jedno z drugiem pogodzić i rady jakiejś na to 

szukać. 

Każdego gospodarza na osobną, piastunkę nie 

stać, tak samo, jak nie stać każdego na osobnego 

pastucha. A jednak bydło musi być dopilnowane, 

aby w szkodę nie szło. Już też dawno poradziliście 

sobie w ten sposób, że najmuje się jednego 

pastucha dla całej gromady, dają mu gospodarze 

kolejno mieszkanie, życie i jeszcze za tę robotę dopłacają 

pieniędzmi. A ponieważ sam nie dałby sobie 

z bydłem rady, więc dodają mu do pomocy 

codzień z innej chałupy podwoje pastuszków.—Sami 

umieliście sobie poradzić, bo to o bydło chodziło: 

dziecię zaś widocznie mniej was obchodzi, niż 

bydlę. A tymczasem ci włościanie, którzy o dzieci 

swè dbają, znaleźli radę na to, aby im zapewnić 

opiekę na ten czas, kiedy rodzice i starsze rodzeństwo 

pracują w polu. Zgadujecie zapewne, że tę 

opiekę stanowi nie pastuch gromadzki, ale ochrona. 

Na nieszczęście, mało bardzo ochron jest w naszym 

kraju, gdyż na tysiąc trzysta trzynaście gmin jest 

— 21 — 

ich tylko trzynaście, nie licząc naturalnie ochron 

w Warszawie. A czy to nie wstyd,—kiedy pastuch 

gromadzki jest w każdej wsi prawie? 

Może będziecie wymawiać się tem, że założenie 

ochrony dużo kosztuje. To wam znowu odpowiem, 

że, jak taniej jest trzymać jednego ogólnego 

pasterza, tak też taniej wypadnie utrzymanie jednej 

dozorczyni dla dzieci z całej wsi. Przy te m 

jeżeli porachować czas stracony, który każda matka, 

biorąca ze sobą dziecię w pole, zmarnuje na 

to, żeby choć od czasu do czasu do dziecka zajrzeć, 

to z łatwością przekonamy się, iż, nie odrywając 

się od roboty, mogłaby o tyle więcej zarobić, 

że zysk ztąd pochodzący wystarczyłby na opłacenie 

składki na ochroniarkę. 

Takie ochrony, jakie zakładają po miastach 

dla dzieci, których rodzice chodzą na zarobek, kosztują 

wiele, bo w mieście trzeba płacić drogie komorne, 

a i życie jest dużo droższe, niżeli na wsi, 

albo w małem miasteczku. Ale na wsiach dałoby 

się to zrobić daleko tańszym kosztem. 

Prawie w każdej wsi jest jakiś stary opuszczony 

budynek, najczęściej dawna karczma. Możnaby 

go tedy składkowem drzewem i wspólnemi 

siłami poreperować, ogrodzić kawałek nieużytku na 

ogródek, zasiać go trawą, zasadzić dzikiemi drzewinami, 

żeby dzieci miały miękką murawę i chłód. 

Wszystko to możnaby zrobić darmo, tylko trzeba 

trochę czasu na to poświęcić. Potem należałoby 

postarać się o jaką doświadczoną kobietę, która 

umie koło dzieci chodzić, a jest prócz tego dobra

— 22 — 

i cierpliwa, żeby sobie tego zajęcia nie sprzykrzyła. 

Najlepiej byłoby poszukać piśmiennej i umiejącej 

szyć; byłaby z niej podwójna korzyść, bo 

w zimie, kiedy maleńkich dzieci w ochronie nie 

bywa, — gdyż każda matka sama swego dziecka 

w chałupie dopilnuje, - mogłaby ochroniarka za małą 

dopłatą uczyć starsze dziewczęta szyć, łatać, robić 

pończochy—i innych robót kobiecych. 

Naturalnie, że tak samo, jak nauczycielce, należałoby 

dać odpowiednie utrzymanie takiej ochroniarce, 

a więc mieszkanie przy ochronie, opał, oraz 

kaszy, mąki, kapusty, kartofli, okrasy po pewnej 

umówionej miarce od dziecka, a przytem kilkanaście 

rubli na przyodziewek. Coby zaś brakło, to 

mogłaby dozorczyni sobie dorobić, biorąc zimą szycie 

od gospodyń. 

W lecie, ponieważ dzieci oddawane byłyby na 

cały dzień, to oprócz tego, coby każde zabierało 

na obiad lub przynosiło w południe jeść do ochrony, 

trzebaby dodać jeszcze chleba, kaszy czy kartofli, 

któreby ochroniarka ugotowała i rozdała, żeby 

dzieciaki głodu nie cierpiały. Dla maleńkich należałoby 

dawać potrochu mleka, aby je było czem 

pokarmiać. 

Ponieważ zaś jedna kobieta nie dałaby sobie 

rady z wieloma naraz dziećmi, to musiałyby przychodzić 

ochroniarce do pomocy kolejno po dwie 

dorosłe dziewuchy.—Gdy już gospodarze ułożą się 

między sobą, należy zwołać zebranie gromadzkie 

i na niem uchwalić potrzebę założenia ochrony; 

w tej uchwale należy oznaczyć, ile wieś przezna- 

— 23 - 

cza na utrzymanie ochroniarki i własnoręcznie podpisać 

się na to, że gospodarze zgadzają się płacić 

przypadającą na nich składkę. Troskliwe matki 

powinny starać się, aby założenie ochrony przyszło 

do skutku jak najprędzej. 

Jeżeli dobrzy ludzie wezmą te rady do serca, 

pomyślą nad ich wykonaniem i wykonają to, co 

postanowią, niech o tern doniosą do pism dla przykładu 

innym wioskom, — bo przykład działa mocniej, 

niż rada; kto pierwszy daje przykład dobry, 

ten ma wielką zasługę, bo nietylko sam czyni 

dobrze, ale pociąga za sobą do dobrego całe tłumy. 

A przecież dobre wychowanie dzieci—to najwyższe 

dobro na ziemi, gdyż dzieci nasze jestto 

pokolenie, które po nas żyć będzie — a będzie 

z niego naród taki, jakim go zrobi nasze wychowanie... 

Starajmy się więc wychować dzieci nasze 

na ludzi zdrowych, bo stare przysłowie mówi: 

„w zdrowem ciele—zdrowa dusza". Człowiek zdrowy 

i do pracy, i do nauki zdatniejszy jest, aniżeli 

wątły i słabowity. 

CZEŚĆ TRZECIA. 

Pokarmy. 

0 pieczeniu chleba. 

Chleb jest najsmaczniejszym i po mięsie jednym 

z najpożywniejszych pokarmów; dlatego też

— 24 - 

od najdawniejszych czasów jest przez ludzi używany. 

Różne narody różnie sobie chleb przygotowują, 

ale wszystkie spożywają go chętnie. 

Im lud jest biedniejszy i mniej oświecony, tern 

gorszy chleb jada. Doświadczenie, nauka objaśnia, 

jak przygotowywać chleb smaczny i zdrowy. 

Mąka, użyta na wszelkiego rodzaju ciasto, powinna 

być sucha, bo wtedy jest sporsza, więcej 

ciasta wydaje; należy też uważać, żeby nie była 

stęchła lub ze zrośniętego zboża, albo ze zboża zanieczyszczonego. 

Chleb żytni bywa: razowy — jeżeli mąka raz 

tylko została przesiana przez pytel czyli worki — 

i pytlowy z mąki parę razy przesianej. 

Wszelkie ciasto wyrabia się dwojakim sposobem: 

albo Słodkie czyli przaśne, naprzykład: opłatki, 

kluski, mace, kiedy zaraz po rozrobieniu mąki 

wodą- ciasto bywa pieczone lub gotowane; albo 

kwaśne, kiedy, po rozmieszaniu czyli rozczynieniu 

mąki wodą, dodaje się do ciasta drożdży lub kwasu, 

pozostałego z poprzedniego pieczywa, i zostawia 

się na jakiś czas w spokoju, aby wyrosło. 

Drożdże lub kwas działają tak na ciasto, że wytwarzają 

w niem gaz, który w postaci baniek wydobywa 

się na wierzch, rozpycha i porusza całą 

masę ciasta, czem przyczynia się do pulchności 

onego,—a takim sposobem robi je zdrowszem, lżejszem 

i strawniejszem. W kluskach bez drożdży 

dziurek tych niema, dlatego też, jeżeli zjeść ich 

dużo, czujemy ciśnienie w żołądku; tego samego 

uczucia doznajemy po zjedzeniu chleba z zakalcem, 

o?, 

to jest takiego, który po wyrośnięciu opadł, przez 

co pozalepiały się wszystkie dziurki, utworzone 

przez gaz. 

Po wyrośnięciu rozczynu przyczynia SfÇ chleb, 

to jest dodaje się do ciasta więcej mąki, soli i dosypuje 

nasienia kopru, kminku lub czarnuszki wedle 

upodobania. Wtedy należy ciasto dobrze wyrobić 

czyli mąkę wymiesić, co uskutecznia się 

przy małych ilościach rękami, a w piekarniach, 

gdzie pieką dużo, robi to kilku ludzi rękami lub 

też nogami, albo maszyną. 

Ciasto dobrze wymieszone albo zostawia się 

na parę godzin w spokoju, aby znowu -podrosło, 

a potem dopiero urabia się w bochenki — albo 

odrazu po przyczynieniu robią z niego bochenki. 

Chleb w postaci bochenków podrasta po raz trzeci. 

Ze spodu podsypuje się mąką, aby nie przylegał 

do stołu, na którym leży, a z wierzchu smarują 

go czystą wodą. Pod wpływem wilgoci i gorąca 

wytwarza się na bochenku połyskująca skórka. 

Aby skórka nie pękała, trzeba przed wsadzeniem 

do pieca raz jeszcze bochenki posmarować wodą. 

Chleb razowy. Wziąć mąki garncy 4; z tego 

2 garnce rozczynić w zakwaszonej, dzieży jednym 

garncem ciepłej wody na noc. Rano dodać resztę 

mąki, trochę soli, kopru i wody, jeśli ciasto za 

gęste, — wyrabiać najmniej godzinę, bo od tego 

zależy dobroć chleba, i zostawić potem, aby wyrosło. 

Następnie robi się bochenki, kładzie na łopatę, 

smaruje zimną wodą i wsadza na 2 godziny 

do gorącego pieca.

Jeżeli trafi się wypadek, że zboże porośnięte, 

chleb z mąki takiej jest zakalcowaty i prawie niemożliwy 

do jedzenia. Chcąc mieć chleb dobry, trzeba 

mąkę taką rozczyniać ługiem z popiołu, biorąc 

kwartę ługu na garniec wody. Albo też, po 

zamieszeniu, włożyć w ciasto rozpalony kamyk wielïtftjiii 

— 86 — 

Chleb pytlowy. Na 4 garnce maki bierze się 

do rozczynienia 2 garnce maki i garniec mleka 

słodkiego, kwaśnego lub serwatki, albo wprost wody 

czystej; dodaje się drożdży 14 łutów i zostawia na 

godzinę, aby podrosło. Później dosypuje się reszta 

mąki, soli trochę i kminku, wygniata się doskonale 

i zostawia w cieple kilka godzin. Gdy się 

dobrze ruszy — robią się bochenki, układają na 

stolnicy i stawiają w ciepłem miejscu; po godzinie, 

gdy podrosną, smaruje się je wodą albo piwem, 

a jeżeli kto chce, jajkiem rozbitem z wodą, i wsadza 

na godzinę do gorącego pieca. 

Placki pszenne zwyczajne. Na 4-y garnce 

mąki pszennej rozczynia się 3 garnce mąki 5-ciu 

kwartami mleka słodkiego lub letniej wody, dodając 

drożdży na 1 garniec mąki 4 łuty. Gdy rozczyn 

się dobrze ruszy, dosypuje się pozostałą mąkę, 

1 łyżkę soli na 1 garniec mąki, trochę korzeni 

dla zapachu, naprzykład cynamonu tłuczonego; 

ciasto wygniata się doskonale, robi się podłużne 

placki, kładzie na posmarowane masłem blachy, 

a po wyrośnięciu smaruje się zwierzchu jajkiem 

lub wodą i sadza na godzinę do pieca. 

Co robić, jeżeli zboże na mąkę było porosłe. 

— 27 - 

kości gęsiego jaja i nie nakrywać dzieży, póki spalenizna 

nie wyjdzie. 

Bułki. Pół garnca mąki pszennej rozczynić 

pół garncem słodkiego mleka, dodać 8 łutów suchych 

rozmoczonych w mleku drożdży lub dolać 

szklankę mokrych drożdży z piwa. Jak podrośnie, 

dosypać drugie pół garnca mąki, wbić 10 całych 

jaj, wsypać pół funta miałkiego cukru, pół 

funta roztopionego ale przestudzonego masła, osolić 

łyżeczką soli, dodać trochę pomarańczowej skórki, 

doskonale wyrobić, aby ciasto od ręki odstawało, 

i zostawić w spokoju, żeby rosło. Następnie 

porobić spore bocheneczki, podsypać mąką, smarować 

rozbitem na miseczce jajkiem i wsadzić 

w piec na niecałą godzinę. 

Ażeby być pewnym, czy ciasto się dobrze wypiekło, 

trzeba ostrugać cienko patyczek i z boku 

przekłuć nim bochenek aż do środka. Jeśli wyciągnięty 

patyczek okaże się suchy — to ciasto jest 

wypieczone; jeżeli patyczek jest wilgotny — trzeba 

ciasto jeszcze na czas jakiś do pieca włożyć. 

Ciasto Świąteczne lepsze. Kto chce mieć ciasto 

smaczniejsze, niech na tę samą ilość mąki, to 

jest na 1 garniec do przyczynienia, weźmie 20 jaj, 

z których żółtka należy ubić z jednym funtem cukru, 

a białka osobno na pianę; jeden lub najmniej 

pół funta sklarowanego masła, pół funta czysto 

opłukanych rodzynków, trochę cynamonu lub otartej 

o tarkę skórki z cytryny albo pomarańczy, 

sześć sztuk gorzkich migdałów drobno usiekanych 

(dla zapachu) i 12 łutów drożdży, bo ciasto, w któ-

- 28 — 

rem jest więcej przypraw, trudniej rośnie. Ciasto 

takie, jak wyrośnie, można nakładać w formy, jakich 

używają, do pieczenia babek, lub na brytwany 

(blachy), wyłożone papierem. Wprzódy jednak tak 

formy, jak i papier nakładany na blachy, trzeba 

wysmarować dobrze masłem, bo inaczej ciasto się 

pokruszy. W piecu siedzieć powinno godzinę. Jak 

się ciasto wyjmie z pieca, trzeba formę położyć na 

bok, aby trochę ostygła, i dopiero powoli odwrócić 

i delikatnie babkę wytrząsnąć. 

Placki. Do powyżej opisanego ciasta dosypać 

trochę mąki, aby było gęściejsze, wyłożyć na stolnicę, 

rozpłaszczyć, posmarować grubo przynajmniej 

na pół cala powidłami, zwinąć w rurkę i położyć 

na blachę; albo też położywszy jeden placek na 

blachę, posmarować powidłami i przykryć drugim 

cienkim zwierzchu. 

Zamiast powideł ze śliwek można smarować 

placek uduszonemi z trochą cukru i cynamonu jabłkami. 

Albo też na wierzch placka układać świeże 

dobrze dojrzałe śliwki węgierki, wyjąwszy z nich 

pestki i rozpłaszczając skórką na ciasto. Placek taki 

nie przykrywa się z wierzchu drugą warstwą ciasta, 

lecz po upieczeniu posypuje się cukrem z cynamonem, 

jeśli go kto lubi. 

Racuszki. Na kwartę mąki wziąć 4 całe jajka, 

2 łuty drożdży, troszkę'soli, pół kwarty mleka 

i rozczynić; jak wyrośnie, posypać stolnicę mąką, 

nabierać ciasta łyżką, umoczoną w tłuszczu, na jakim 

smażyć się mają, i układać bułeczki. Potem 

rozgrzać mocno smalec na patelni, kłaść weń ra- 

— 29 — 

cuszki; jak się zrumienią, przewracać ostrożnie na 

drugą stronę. Po usmażeniu obsypać cukrem. 

Postne racuszki rozczyniają się wodą bez jajek 

i mleka, z dodaniem jednak drożdży, i smażą 

na oleju. Poczem obsypują się także cukrem i cynamonem. 

Placki z makiem na post. 

Do pół garnca mąki wsypać pół kwarty maku, 

posolić trochę, wlać parę łyżek dobrego oleju 

i, dolawszy wody zimnej, zagnieść; porobić placki 

nieduże, grubości palca, nakroić je w kostkę nożem 

lub blaszaną łyżką, żeby nie pękały, i upiec po 

chlebie. Kto chce, zamiast oleju może dać masła. 

Pierogi z kapustą. 

Ciasto pszenne rozczynia się na drożdżach, zostawia 

się, żeby wyrosło; potem dodaje się mąki, 

licząc dwa garnce na garniec rozczynu. Wymiesić 

i zostawić, żeby jeszcze raz wyrosło. Przez ten cza s 

obgotować kapustę kwaszoną, przyprawić masłem 

albo olejem z cebulą, pieprzem—i w tern poddusić 

z pół godziny. Do tego dodać jeszcze grzybów 

ugotowanych, usiekanych, albo pokrajanych w drobne 

paseczki. 

Potem ciasto rozciągnąć na stolnicy, na placki 

grubości palca,—wielkości—jak komu potrzeba. Na 

rozciągnięte ciasto włożyć przygotowanej kapusty, 

złożyć do środka i na środku zlepić w ząbki. Posmarować 

zwierzchu masłem lub olejem — i wsadzić 

w piec na godzinę.

— 30 — 

W podobny sposób, w takiem samem cieście, 

robi się pierogi z serem i kaszą jaglaną, z marchwią, 

makiem, burakami, z serem i miętą zwyczajną. 

Pierogi z mięsem. 

Mięso wołowe z wieprzowem pół na pół odgotować, 

posiekać miałko na masę, rozmoczyć bułkę, 

oparzyć dużą cebulę, usiekać drobniutko, włożyć 

w ryneczkę łyżkę smalcu, postawić na wolnym 

ogniu, żeby się cebula rozlazła, a nie zrumieniła; 

odstawić; mięso przygotowane opieprzyć i osolić, 

bułkę wymoczoną i wyciśniętą z wody włożyć 

w mięso, wbić całe jajko, wymiesić dobrze ręką 

razem z mięsem. Potem włożyć to mięso w smalec 

z cebulą, jeszcze raz dobrze wymieszać, postawić 

na bardzo wolnym ogniu, żeby się jeszcze raz 

zmacerowało. Po ostygnięciu, nałożyć w ciasto takie, 

jak poprzednie; porobić pierogi i wsadzić 

w piec. 

Mięso. 

Przedewszystkiem, aby mięso przynosiło człowiekowi 

pożytek, musi być ze zdrowego bydlęcia, 

bo jużci chore mięso nie może posłużyć na zdrowie. 

Nietylko tedy, pod żadnym na świecie pozorem, 

nie można spożywać padłego zwierzęcia czy 

ptaka, ale i chorego dorzynać nie należy, chyba 

że choroba była powierzchowna, jak naprzykład 

złamanie kości, bo w takim razie, jeżeli zabicie nastąpi 

wkrótce po złamaniu, mięso będzie dobre. 

- 31 - 

Tysiące było przykładóŁ (ż^Tif«^. którzy 

połakomili się na mięso z c%^ąo^J4ub>padłego 

zwierzęcia, przypłacili to chorobą mb 4iniercią nawet. 

Niewszystkie części zwierzęcia są jednakowo 

smaczne i strawne. Gospodynie wiedzą z doświadczenia, 

że szponder, łata, karkowina są twarde 

i włókniste, podczas gdy krzyżowe i zadnie 

części dostarczają miękkiego i soczystego mięsa. 

Na to też przy kupnie mięsa uważać należy. Zadnie, 

a więc lepsze części są droższe, przednie tańsze; 

lepiej jednak kupić mniej, ale lepszego mięsa, 

bo większy da ono pożytek. 

Co do rodzaju zwierząt, to cielęce mięso jest 

najstrawniejsze, choć najmniej daje pożywienia; potem, 

co do strawności, idzie wołowe, wreszcie wieprzowe 

i baranie. Wołowina jest najposilniejsza. 

Z tego wynika, że dzieciom i chorym najlepiej dawać 

mięso cielęce i wołowe, przytem lepiej smażone 

na maśle, niż gotowane. 

Rosół. 

Najczęściej jadamy mięso gotowane, woda zaś, 

w której się ono gotuje, odpowiednio ' zaprawiona, 

nazywa się rosołem. Mało która gospodyni 

umie zgotować dobry rosół, a więc podaję 

tu sposób, jak go robić należy. Opłukane (bo 

mogło leżeć na brudnej desce, w brudnym koszyku, 

lub być brane brudnemi rękami), mięso wkłada 

się w garnek, zalewa zimną wodą i stawia na 

wolnym ogniu. Główną zasadą dobrego rosołu jest, 

aby się nie prędko bałwanił, lecz powoli gotował.

— 32 

W czasie gotowania wypływają na wierzch szumowiny. 

Chociaż one stanowią bardzo pożywną część 

rosołu, jednakże zwykle zbieramy je łyżką, najlepiej 

dziurkowaną, durszlakową, i wyrzucamy. Gdy 

się rosół rzetelnie odszumuje, trzeba go osolić, wsypać 

parę ziarnek pieprzu, angielskiego ziela, ze dwa 

bobkowe listki, czyli tak zwane korzenie, włożyć 

sporo włoszczyzny, to jest pietruszki, marchwi, 

kto ma, selera, pora i upieczoną na blasze lub 

węglach cebulę. Aby rosół był dobry, powinien się 

gotow r ać trzy godziny; wtedy mięso będzie miękkie, 

a rosół przejdzie smakiem mięsa i włoszczyzny. 

Jeżeli gotuje się rosół dla chorego lub dziecka, 

to korzeni, — to jest pieprzu, ziela angielskiego, 

liścia bobkowego,—brać nie trzeba. Kiedy mięso jest 

bardzo tłuste, należy część tłuszczu z rosołu 

zebrać łyżką, bo tłuszcz ten jest niestrawny. Chorym 

i dzieciom zawsze trzeba dawać rosół zupełnie 

chudy, a więc bez tłuszczu. 

Rosół nie jada się prawie nigdy goły czyli 

czysty, lecz zwykle podają go z kaszą, kluskami, 

kartoflami i t. d. 

Najczęściej drobną tatarczaną czyli gryczaną 

kaszkę sypią na rosół i gotują razem. Zasypują także 

rosół kaszą jęczmienną, z czego tworzy się krupnik. 

Można też tatarczaną lub jaglaną kaszę ugotować 

w osobnym garnku na gęsto, a potem łyżką 

nakładać na miski lub talerze i zalewać gorącym 

rosołem. 

Jeżeli chcemy jeść rosół z kluskami, należy 

— 33 — 

zgotować kluski osobno na wodzie, a odceciwszy, 

postąpić tak, jak z kaszą. 

Jedzą także z rosołem osobno ugotowane kartofle 

lub groch tyczkowy i piechotny. 

Małym dzieciom dobrze jest dawać rosół z drobną 

tatarczaną kaszą, z czerstwą rozmoczoną w rosole 

bułką lub lanemi kluskami. Ostatnie robią się 

tak: jajko rozbija się z łyżką mąki i szczyptą soli 

tak, aby ciasto było gęste, lecz lało się z łyżki. 

Ciasto takie leje się potrochu na gotujący się rosół, 

z czego tworzą się cieniutkie i delikatne kluseczki. 

Sztuka mięsa. 

Sztuka mięsa, jedzona tylko z chlebem i solą, 

nie jest smaczna; nic to dziwnego, bo główny smak 

z mięsa przeszedł w rosół. Można jednak do mięsa 

dodać takie przyprawy, które zaostrzają apetyt 

i przy których mięso dobrze smakuje. Do najlepszych 

tego rodzaju przypraw należą: mizerja z ogórków, 

sałata, chrzan, ćwikła. 

Dzieciom do lat trzech lepiej sztuki mięsa nie 

dawać, bo niewielki będą miały z niej posiłek, tylko, 

jak radziłam, z surowego mięsa trochę uskrobać 

i usmażyć. 

Smażone mię80 jest najpożywniejsze, ale zarazem 

najdrożej kosztuje, bo do smażenia trzeba 

mieć dobry kawałek, najlepiej od krzyża czyli krzyżówki. 

Przed smażeniem mięso zbija się doskonale 

wałkiem, potem soli i kładzie na rozpalone masło, 

dodając kilka cienkich plasterków cebuli. Należy 


* * * • 

Bflp 

— 34 — 

uważać, aby nie było surowe i aby się nie przesmażyło, 

bo będzie twarde i suche. 

Pieczeń duszona. 

Daleko oszczędniej robić pieczeń wołową duszoną. 

Pieczeni nigdy nie robi się ze świeżego mięsa, 

bo będzie twarda. Kto chce mieć dobrą pieczeń, 

musi na dwa, trzy dni przed tern, nim ma 

być zrobiona, kupić mięso. Spory — trzy lub cztery 

funty ważący—kawał mięsa (najlepiej z zadniej 

ćwierci, zwany zrazówką), zbić wałkiem i na misce 

polać zimnym octem, przegotowanym wprzódy 

z korzeniami, i postawić w chłodnem miejscu. Przed 

użyciem otrząsnąć z korzeni, posolić i, zrumieniwszy 

w rynce masło, włożyć w nią mięso. Jak się 

zrumieni na mocnym ogniu, zestawić na wolniejszy, 

podlać parę łyżek wody, przykryć pokrywą 

i niech się dusi. Od czasu do czasu zaglądać, przewracać 

z jednej strony na drugą, aby się nie przypalała 

i, w miarę jak sos się wydusza, podlewać 

zimną wodą. Pieczeń powinna się dusić ze dwie 

godziny. Razem z mięsem wrzucić do rynki trochę 

cebuli pokrajanej, a przed podaniem sos zasypać 

mąką lub zakruszyć chlebem, i, jeśli można, wlać 

parę łyżek śmietany. 

Pieczeń taka, jeżeli tylko mięso było dobre, 

wyborowe, będzie tak krucha, ie nawet starzy ludzie, 

którzy mają kiepskie zęby, pogryźć ją mogą. 

Do pieczeni duszonej dobrze jest podawać kapustę 

i kartofle. 

Zrazy bite. Jeżeli mięso nie jest w jednym 

-- 35 — 

kawałku, co na prowincji często się zdarza, lub 

przechodzą w niem żyły i błony, przez co na duszoną 

pieczeń jest niezdatne, to dobrze zeń zrobić 

zrazy. Mięso pokroić na spore kawałki, obrać 

z żył i błon. Każdy kawałek zbić wałkiem doskonale, 

posolić, troszkę opieprzyć, włożyć w rynkę 

kawałek masła albo łoju bydlęcego; jak się zasmaży, 

kłaść kawałki mięsa czyli zrazy, przekładając 

krajaną cebulą. Wrzucić parę ziarn pieprzu, ziela 

i bobkowy listek, nakryć pokrywą i dusić na wolniutkim 

ogniu na kuchni lub na dynarku na węglach. 

Mięso puści z siebie sos, ale sos ten się wysmaża: 

trzeba tedy uważać, często zaglądać i podlewać 

po parę łyżek zimnej wody, żeby się nie 

przypaliły. Sos ten, kto lubi, może trochę przed 

podaniem zaklepać mąką lub dolać śmietaną. 

Zrazy Siekane robią się z jeszcze gorszego 

mięsa, niż bite. Na takie zrazy mięso, obrane z żył 

i błon, sieka się drobno siekaczem, jak na kotlety, 

poczem tartej suchej bułki lub chleba, albo bułkę 

starą i chleb, namoczy się w mleku lub wodzie, 

wyciśnie dobrze i z mięsem wymiesza. Wbić trzeba 

do tego jedno lub dwa iajka, a kto chce oszczędzić 

jaj, to może zamiast jaj wziąć utarty na tarce 

surowy kartofel, a on, jak jajko, mięso ściśnie; 

osolić, opieprzyć, włożyć utartą na tarce cebulę — 

razem to wszystko ręką wymieszać i robić z tej 

masy wałeczki, kulki lub placuszki. Masło lub inny 

tłuszcz zrumienić w rynce, albo na patelni, i utarzane 

w mące zrazy przysmażyć na obie strony. 

Poczem włożyć je w rondel i dusić podłożywszy

— 36 — 

trochę tłuszczu na dno i podlewając w miarę potrzeby 

wodą. 

Do zrazów można dać kapustę, buraki, kartofle 

lub jakąbądź kaszę. 

Klops czyli pieczeń siekana. Również oszczędnem 

jedzeniem, jak zrazy, jest pieczeń siekana. Mięso 

na taką pieczeń sieka się także drobno; jeżeli 

jest kawałek tłustej wieprzowiny, można go dołożyć 

razem, a pieczeń będzie soczystsza i pulchniejsza. 

Następnie dodać do mięsa bułki lub chleba 

pytlowego zmaczanego wodą, jajko albo surowy 

utarty kartofel, usiekanej cebuli, posolić i popieprzyć. 

Wymieszać dobrze i umaczaną w wodzie ręką 

urobić na patelni bochenek okrągły lub podłużny, 

podłożyć trochę tłuszczu i wstawić w piecyk 

pod blachę lub w piec po chlebie. Parę razy 

trzeba zajrzeć do klopsa, polać go roztopionym na 

patelni tłuszczem. Pieczeń taka jest bardzo podzielna 

i smaczna. Jak wystygnie, z łatwością kraje się 

w cienkie plasterki — odpowiednia też jest do zabrania 

w drogę. 

Kotlety Siekane. Z wszelkiego rodzaju mięsa, 

— a więc tak dobrze z wołowiny, jak z cielęciny, 

baraniny i wieprzowiny—można robić kotlety. Na 

kotlety użyć się dają i gorsze, drobniejsze kawałki 

mięsa, z jakichby pieczeń była niesmaczna. 

Mięso na kotlety obiera się z żył większych 

i sieka drobniutko tasakiem tak, aby utworzyło 

jednolitą masę — potem wybiera się jeszcze raz 

nożem większe żyły. Na dwa funty mięsa dodaje 

się półtorej bułki (namoczonej wprzódy w wodzie 

— 37 — 

i doskonale wyżętej rękami z tejże wody), trochę 

drobno siekanej cebuli (do cielęcych kotletów cebuli 

się nie bierze), pieprzy się, soli; na 2 lub 3 

funty mięsa wbija się jedno jajko—i wszystko to 

razem wyrabia się rękami, aby się dobrze zmieszało. 

Potem dzieli 'się na spore kulki (z 1 funta 

3 lub 4) i nożem urabia się z tego mięsa placuszki 

czyli kotlety. Następnie smaruje się je 

piórkiem, umaczanem w rozbitem jajku, obsypuje 

bułką tartą i smaży na smalcu lub maśle. Można 

też wcale jajkiem nie smarować, tylko obsypać 

bułką. 

Jeżeli bierze się na kotlety mięso wołowe, bardzo 

jest dobrze dodać pół na pół, to jest drugie 

tyle co wołowego, wieprzowiny,—przez co są miększe 

i soczystsze. 

Najkorzystniej zrobić z mięsa kotlety, bo przez 

dodanie bułki zyskujemy na ilości, a przytem na 

pozostałych kościach i żyłach można zgotować 

krupnik lub zupę kartoflaną, czem znowu oszczędza 

się okrasy. 

Pierogi Z mięsa. Z wszelkiego pozostałego 

mięsa, czy to gotowanego, czy pieczonego, robić 

można doskonałe pierogi. 

Na pierogi mięso sieka się drobno, jak na kotlety. 

W rynce trzeba zasmażyć trochę cebuli, siekanej 

drobno, ze smalcem lub masłem, wrzucić 

w nią mięso, posolić, popieprzyć, wlać parę łyżek 

wody gorącej i przesmażyć. Potem zagnieść ciasto, 

cienko rozwałkować i na cały stąd powstały placek, 

zacząwszy od góry, układać łyżką kupeczki

_'i_ii 

• 

— 38 — 

siekaniny. Następnie drugim cienkim plackiem ciasta 

przykryć to mięso. Ręką każdą kupkę obcisnąć 

i nożem odkrajać lub cienką szklanką objąwszy, 

odciągnąć. Brzegi takim sposobem zrobionego pieroga 

palcami mocno ścisnąć, aby się zlepiły. Pierogi 

te gotuje się na wodzie, odcedza i krasi słoniną. 

Taką samą siekaniną mięsa można nakładać 

placuszki z ciasta drożdżowego lub zrobionego na 

kwasie chlebowym, i piec tak samo, jak gospodynie 

nasze robią pierogi z serem, marchwią i burakami. 

Doskonałe są też pierogi, jeśli zamiast mięsa 

usiekamy obgotowane wprzódy płuca, serce, śledzionę 

i wątróbkę cielęcą. 

Flaki. 

Flaki są wybornem jedzeniem, tylko muszą 

być dobrze przyrządzone. Przedewszystkiem należy 

flaki kupione od rzeźnika doskonale wypłukać, maczać 

w gorącej wodzie, wyskrobując nożem, i znowu 

wypłukać, aby były zupełnie czyste i białe. Potem, 

nalawszy je czystą miękką wodą, gotować długo, 

aż będą tak miękkie, że patyczkiem przebić się 

dadzą. Najlepiej flaki obgotowywać z jednego dnia 

na drugi, aby oszczędzić opału. Po ugotowaniu, 

wylać na miskę i wynieść w zimne miejsce. Nazajutrz 

wyjąć flaki z tego rosołu, co się w nim 

gotowały, pokrajać drobniusieńko, jak kluski, włożyć 

z powrotem w garnek, nalać tym samym rosołem,—a 

lepiej w osobnym garnku wstawić kawa- 

— 39 — 

łek mięsa, lub choćby trochę kości za parę groszy 

kupionych u rzeźnika, i ugotować z +ego lekki rosół, 

którym się flaki nalewa. Niektórzy całkiem 

ten rosół z flaków wylewają i gotują je pokrajane 

na świeżym rosole z mięsa. Aby flaki nie były 

mdłe, nie trzeba żałować korzeni. A więc posolić 

je, wsypać trochę całego pieprzu i angielskiego 

ziela, parę bobkowych liści, a przed podaniem na 

stół zakruszyć suszonym lub świeżym majerankiem, 

popieprzyć pieprzem tłuczonym i wsypać trochę 

tłuczonego imbiru. Przedtem jednak trzeba pokrajać 

parę sporych marchwi i pietruszek w paseczki 

i wrzucić we flaki; jak się już włoszczyzna 

ugotuje, zapalić flaki mąką z masłem i wsypać 

sporą garść tłuczonej bułki, to sos zrobi się gęściej 

szy. 

Cynadry. Wołowe cynadry (to jest nerki) wypłukać 

i gotować w wodzie ze dwie godziny; potem 

wyjąć, pokrajać w plasterki, starannie wyrzucając 

wszystkie żyłki (to jest żółte rurki). W rynce 

zasmażyć masło z dużą pokrajaną cebulą, włożyć 

pokrajane cynadry, podlać przecedzonym rosołem, 

w którym się one gotowały, i dusić pod pokrywką. 

Jak są już miękkie, posolić, popieprzyć, 

zakruszyć czerstwym tartym chlebem i zapalić masłem 

lub śmietaną z mąką. Niektóre gospodynie 

nie obgotowują wcale cynader, tylko, wymoczywszy 

w zimnej wodzie przez parę godzin, odrazu 

krają surowe i gotują w wodzie; potem dodają cebuli 

zasmażonej z masłem, solą, pieprzą i zapalają. 

Cynadry wieprzowe robią razem ze śledzioną, nie

— 40 — 

obgotowują wcale, lecz duszą, bo są daleko miększe 

od wołowych. 

Wątroba WOlowa. Pokrajać wątrobę w plasterki, 

posolić, utarzać w mące i smażyć na smalcu 

lub maśle, dodając krajanej w plastry cebuli. 

Bigos z resztek mięsa, bez kapusty. Pozostałe 

kawałki mięsa, czy pieczeni, które nie dadzą się 

zjeść w całości, pokrajać w kostkę, włożyć w rondel 

lub rynkę, dodać do tego jeden lub więcej 

krajanych kwaszonych ogórków i parę obranych 

i pokrajanych kwaśnych jabłek, parę ziarnek pieprzu, 

jedną krajaną cebulę— i dusić pod pokrywką. 

Potem doprawić octem lub kwasem ogórkowym, 

kawałkiem cukru i zapalić masłem z mąką. 

Do takiego bigosu dawać tłuczone kartofle lub 

kaszę jaglaną drobną, albo grubą tatarcxana. 

Trzęsionka czyli galareta z nóg. Nogi wołowe, 

cielęce i wieprzowe, czy to każde osobno, czy 

też razem, dają wyborną potrawę. W tym celu kupione 

nogi trzeba oparzyć gorącą wodą, nożem 

doskonale wszystką sierść zeskrobać, rozrąbać kość, 

wypłukać i, włożywszy w spory garnek, nalać czystą 

wodą i długo gotować. Najlepiej tak, jak flaki, 

robić nogi z jednego dnia na drugi. Wołowe nogi 

powinny się gotować na wolnym ogniu, pod 

pokrywką, ze sześć godzin, póki nie dadzą się kłuć 

tępym patyczkiem. Wieprzowe i cielęce gotuje się 

krócej, bo są delikatniejsze. Dlatego też, kto chce 

nogi wołowe robić razem z wieprzowemi lub cielęcemi, 

powinien wołowe wstawić wprzódy, a cielęce 

i wieprzowe dołożyć później, jak tamte będą. 

— 41 — 

już nawpół ugotowane. Rosół z nóg trzeba posolić 

i włożyć weń sporo włoszczyzny: cebulę, ząbek 

czosnku, kilkanaście ziarn pieprzu, angielskiego ziela, 

bobkowych liści, aby się smak dobrze nagotował. 

Jak nogi są już zupełnie miękkie, odstawia 

się od ognia, nogi na deskę wyjmuje, obiera z kości 

i kraje w drobne kawałki, jak okrasę. Potem 

wkłada się je w formę od pieczenia bab lub wprost 

na miskę, trochę opieprzywszy tłuczonym pieprzem, 

nalewa przecedzonym przez sitko rosołem i wynosi 

w zimne miejsce. Jak zaczynają krzepnąć, trzeba 

łyżką parę razy pomieszać, żeby mięso nie ustało 

się na dole, a rosół na górze, lecz aby galareta 

równo gę*sta była. —Po wsiach gotują trzęsionkę 

na wesela i jedzą pokrajaną na kawałki z chlebem. 

Daleko ładniej wygląda wyrzucona z formy 

na talerz lub półmisek i dopiero wtedy pokrajana, 

a smaczniejsza jest o wiele, jeżeli na talerzu polać 

ją octem. Można też do trzęsionki dawać kartofle 

w całości bez okrasy. 

Pieczeń barania. Tak samo zupełnie, jak wołową, 

robi się pieczeń baranią. Przed duszeniem 

można baraninę naszpikować, to jest gdzieniegdzie, 

robiąc dziury kozikiem, nakładać po kawałku 

czosnku, w skutek czego pieczeń nabiera przyjemnego 

zapachu. 

Na pieczeń baranią bierze się dyszek, czyli 

zadnią ćwiartkę. 

Przodki i cąber, t. j. mięso przy krzyżu, 

dusi się także, lub gotuje na nich zupę kartoflaną. 

W takim razie nie zaprawia się jej mąką.

— 42 — 

Baranina tłusta jest dla dzieci i chorych niezdrową. 

Pieczeń Cielęca. Cielęcina pieczona jest najlepsza. 

Jakąkolwiek część: ćwierć zadnią, lub górkę 

z łopatką, mostek t. j. przednią część pod szyją, 

trzeba oparzyć, wodą dla kruchości, posolić, 

a podłożywszy masła, położyć na blasze, brytwanie 

lub w rondel; potem wstawić w piecyk do pieczenia, 

jeśli go kto ma przy kuchni angielskiej, lub też 

w piec od chleba, napaliwszy go wprzódy trochę. 

Do cielęciny trzeba często zaglądać, polewać ją 

masłem roztopionem z patelni, aby była soczystą. 

Z cielęciny można też gotować rosół, osobliwie 

dobry dla chorych i dzieci. Mięso cielęce, jako 

najłatwiej strawne, może być dawane dzieciom 

i chorym. 

Marynowanie mięsa. 

Nasze gospodynie wiejskie umieją robić dobre 

kiszki i kiełbasy, ale solą tylko trochę i pieką, 

póki świeże. Takim sposobem zjadają cały zapas 

mięsa z wieprza w krótkim czasie, śpiesząc się, aby 

się nie zepsuło. Tymczasem marynowane i uwodzone 

szynki, boczki, trzymane następnie w zimnem 

miejscu i suchem, mogą się kilka miesięcy 

przetrzymać. 

Do marynowania układa się mięso (jak już 

zupełnie ostygnie), w faskę lub beczułkę. Do szynki, 

ważącej naprzykład 20 funtów, bierze się 1 

funt soli, ćwierć funta pieprzu, tyleż angielskiego 

ziela, za 3 grosze bobkowych liści i za 3 grosze 

— 43 — 

kolendru, garstkę jałowcowych jagód, ze 2 lub 3 

łuty saletry — wszystko miesza się razem i przesypuje 

szynki. Do boczków, schabów i głowizny 

bierze się naturalnie soli i korzeni mniej. Niektórzy 

biorą na dwudziestofuntową szynkę więcej niż 

1 funt soli, ale w takim razie przed użyciem trzeba 

szynkę długo moczyć w wodzie, aby nie była 

za słoną. Natarte solą, naciśnięte mocno deseczką 

i kamieniem, mięso puszcza z siebie sok. Co parę 

dni trzeba je w tym sosie przewracać, aby obie 

strony równo nasłoniały. Szynki powinny się tak 

marynować 4 tygodnie, boczkom wystarcza jeden 

tydzień 

Po umarynowaniu, trzeba mięso wysuszyć lub 

wędzić. Zawiesiwszy w kominie, rozpalić trochę 

drewek, przyduszając płomień rzucanemi nań trocinami 

lub mokreini wiórami. Jeżeli której gospodyni 

zdawałoby się za dużo roboty przy wędzeniu 

lub nie potrafiłaby, może oddać marynowaną szynkę, 

naznaczywszy ją wprzódy, aby jej nie zamienili, 

do wędliniarza w miasteczku, gdzie za małą opłatą 

szynkę uwędzą. Kto nie chce wędzić, może mięso 

obsuszyć na wietrze lub w letnim piecu. 

Wędzone mięso przed użyciem trzeba opłukać, 

a jeśli bardzo słone, moczyć parę godzin w zimnej 

wodzie. Potem gotować po kawałku z grochówką, 

kapuśniakiem, barszczem lub jaką jarzyną. 

Tak samo, jak wieprzowinę, można marynować 

i wołowe mięso, które potem gotowane jest też 

bardzo smaczne. 

Świeży SChab po nasoleniu można posypać

— 44 - 

kminkiem lub majerankiem dla zapachu, a odwróciwszy 

najpierw kośćmi do góry, wstawić choćby 

na misce w piec po chlebie; jak się z tej strony 

zrumieni, przewrócić na drugą, trochę cebuli pokrajać 

i wrzucić w sos. Trzeba zaglądać często do 

pieca, aby się schab nie przypalił, lecz tylko dobrze 

zrumienił. 

Boczek Świeży piecze się tak samo, jak schab, 

a gdy się nawpół przypiecze tak, że skóra na 

nim zwilgnie, należy ją ponakrawać, aby potem, 

jak się zrumieni i skruszeje, łatwiej było mięso 

krajać przy dzieleniu. 

Kiełbasy. Pozostałe kawałki od karku i różne 

resztki wieprzowego mięsiwa drobno pokrajać, dodać 

parę ząbków posiekanego trochę czosnku na 

wszystko mięso — (bo jak przesadzić czosnkiem, to 

kiełbasy niedobre), osolić, opieprzyć tłuczonym pieprzem 

z angielskiem zielem razem, wsypać pół łyżki 

tłuczonej saletry, pokropić zimną wodą i doskonale 

wymieszać. Cienkie kiszki dobrze oczyścić, wypłukać, 

wyszlamować, t. j. nożem oskrobać, jeżeli 

są dosyć mocne, w przeciwnym razie poczekać ze 

szlamowaniem aż się zrobi kiełbasy, a potem zamoczyć 

w wodzie i lekko nożem zeskrobać. W oczyszczone 

kiszki nakładać mięso, upychać mocno, lecz 

ostrożnie, żeby nie pękły; jeżeli zbierze się w kiszce 

powietrze, nakłuć to miejsce szpilką lub igłą 

i nasunąć mięso, bo od pozostałego w kiszkach 

powietrza mięso się psuje. Nazajutrz po zrobieniu 

obsuszyć dobrze kiełbasy lub, jeszcze lepiej—owę- 

— 45 - 

dzić. Po uwędzeniu jeść je można surowe, gotowane 

lub smażone. 

Kiełbasa Z szarym SOSem. Kiełbasa smażona 

lub pieczona daje się do kapusty, do kartofli zaś 

dobrze zrobić kiełbasę z sosem. W tym celu osmaża 

się ją cokolwiek, wkłada w rynkę i podlewa 

trochą wody. W małym kamiennym garnuszku 

wstawia się na węgle kawałek spory lub dwa cukru, 

aby się zrumienił na karmel; potem rozbiera 

się go paru łyżkami octu, zaprawia mąką i wlewa 

do smaku, w którym gotowała się kiełbasa. 

W ten sposób otrzymujemy kwaskowaty gęsty sos, 

którym można polać nawet niekraszone kartofle.— 

Zamiast cukru palonego i mąki, można do sosu 

tego wdrobić kupionego w mieście piernika, zwanego 

miodownikiem, a potem tylko cukrem miałkim 

i octem doprawić sos do smaku. 

Kiszki. Lekkie, podgardle, serce ugotować, 

w osobnym zaś garnuszku obgotować wątrobę, bo 

woda z niej zawsze bywa gorzkawą. Wyjąwszy 

wszystko to z rosołu i przestudziwszy, posiekać 

drobniutko, wątrobę zaś osobno utrzeć na tarce. 

Rosołem, w którym się gotowały lekkie i podgardle, 

sparzyć siekaninę; trzy kwarty tatarczanej kaszy 

wymieszać z mięsem, osolić, opieprzyć pieprzem tłuczonym 

z angielskiem zielem i ponakładać w kiszki 

niezbyt wiele, bo przy gotowaniu popękają. 

Gorszy gatunek kiszek. Krew zsiadłą obgotować 

w gorącej wodzie, wycedzić na przetak; jak 

woda ścieknie,, usiekać drobno, dodać skwarków wysmażonych 

ze smalcu, trochę smalcu dolać, aby

— 46 — 

kasza nie była za sucha; zmieszać z 2 kwartami 

tatarczanej kaszy, którą, można sparzyć wodą z gotowania 

kiszek pozostałą, |>osolić i popieprzyć, j'ak 

poprzednio, i ponakładać w kiszki, zatykając je 

drewienkami lub zaszywaj-ąc. 

Jeżeli wątroba i kasza wzięte były do robienia 

kiszek surowe, to trzeba nakładać kiszki bardzo 

wolno, tylko przez pół, bo one w gotowaniu 

napęcznieją, i w takim razie trzeba je długo gotować; 

jeżeli zaś wątroba była gotowana, a kasza 

sparzona, to dosyć gotować kiszki pół godziny. 

Salceson. Wziąć oczyszczone nogi i spodnie 

szczęki z głowizny. Jeśli nogi nie tłuste, to dodać 

kawałek cienkiej słoniny od boków razem ze skórą; 

wszystko ugotować, aby nie rozgotować tylko. 

Jak ostygnie, wybrać kości, pokrajać resztę w kostkę, 

osolić, popieprzyć, dodawszy parę tłuczonych goździków. 

Wymieszać wszystko dobrze i nakładać 

mocno w oczyszczony należycie żołądek i ślepą, 

kiszkę. Potem zaszyć cienkim szpagatem, obwinąć 

mocno w czystą szmatę i gotować z godzinę. 

Po przestygnięciu, ponakłuwać grubą igłą i przyłożyć, 

jak ser, deseczką i kamieniem na 24 godziny. 

Można salceson gotować i bez szmatki, ale 

nie jest wtedy tak pewny, bo może łatwo pęknąć- 

Solenie Słoniny. Przy sprawianiu wieprza 

przedewszystkiem trzeba na to zwracać uwagę, aby 

mięsa nie kłaść na kupę, lecz rozkładać po kawałku 

na zimnie, ażeby ostygło, — inaczej bowiem z łatwością 

może się zepsuć. Ostygłą zupełnie słoninę 

najlepiej nazajutrz dopiero po zabiciu wieprza 

— 47 — 

ponakrawać w pasy doskonale, posypywać grubo 

tłuczoną solą, której żałować nie należy, układać 

w czysto wyparzoną i wysuszoną beczkę lub laskę 

i, przykrywszy denkiem, przyłożyć kamieniem. 

Po 10 dniach lub 2 tygodniach, jeśli słonina gruba, 

można połcie wyjąć z beczki i obsuszyć lub owędzić, 

kto lubi. 

Jeżeli słonina dobrze jest upakowana w beczce, 

to jest pokrajana na mniejsze kawały, a następnie 

wszystkie dziury utkane mniejszemi kawałkami,—to 

może leżeć w beczce bez obsuszania. Wtedy po 

kawałku może być do jedzenia wyjmowana, aby tylko 

wciąż denkiem i kamieniem przyciśnięta była, 

a nie tak łatwo gorzknie i starzeje się, jak obsuszona, 

wisząca na powietrzu. 

Cielęcina marynowana. Jak na wsi zabiją 

cielę, a mięsa rozprzedać nie trafi się, zjeść zaś go 

w parę dni nie można, dobrze jest bardzo ćwiartki, 

a nawet i łopatki, zamarynować. Marynowanie 

cielęciny jest też bardzo praktyczne przed Wielkanocą,, 

kiedy cena cielęciny w Wielkim tygodniu 

bardzo podskakuje. Wtedy można kupić cielęcinę 

na półtrzecia a nawet trzy tygodnie przed świętami. 

Do marynowania cielęciny bierze się soli 

ze trzy garści, saletry za 6 groszy miałko utłuczonej, 

kolendru za 6 groszy, pieprzu całego, angielskiego 

ziela, jagód jałowcu po garści i parę bobkowych 

liści—wszystko to razem się miesza i cielęcinę 

wyciera doskonale; poczem układa w lasce, 

szafliku lub wanience i codzień przewraca z jednej 

strony na drugą, aby się cała dobrze uinary-

tares 

— 48 — 

nowała. Kto ma szynkę zamarynowaną, może cielęcinę 

dołożyć do szynki, wytarłszy wprzódy solą 

i korzeniami. Kto chce, może razem z cielęciną zamarynować 

kawałek o lub 6 funtowy wołowiny. 

W Wielką Środę lub Czwartek, cielęcina się wyjmuje 

z sosu i wędzi tak, jak szynka; a w Wielki 

Piątek lub Sobotę, wymoczywszy wprzódy ze dwie 

godziny w wodzie, piecze się w piecu po chlebie. 

Niektórzy wolą taką cielęcinę, niż szynkę wieprzową. 

Kotlety z móżdżka cielęcego. Mózg cielęcy 

obgotować w wodzie z octem i solą. Odcedzić, 

obrać z błony, rozdzielić na małe kotleciki, posmarować 

rozbitem jajkiem, obsypać bułką tartą 

i usmażyć na maśle. Móżdżek taki można dawać 

dzieciom i chorym. 

Wątróbka cielęca duszona. Wątróbkę trzeba 

opłukać, obrać z błonki, naszpikować młodą słoniną; 

włożyć w rondel lub rynkę, podłożyć masła, 

wkroić cebuli i dusić ze 25 minut. Posolić, jak 

już gotowa, i podlać parę łyżek śmietany. Dlatego 

trzeba wątróbkę solić na wydaniu i dusić krótko, 

bo inaczej stwardnieje. 

Drób. 

Jak mięso popsute lub pochodzące z chorego 

bydlęcia jest dla zdrowia szkodliwe, tak samo 

mięso z chorego lub zdechłego drobiu jest bardzo 

niebezpieczne. 

Rosół z kury gotuje się tak samo, jak z mię- 

- 49 - 

sa. z tą różnicą że kura, jako miększa, nie potrzebuje 

się tak długo gotować. 

Pieczone kurczęta są daleko lepsze i podzielniejsze, 

jeżeli są nadziane, bo nie wysychają podczas 

pieczenia, a prócz tego przez niadzianie przybywa 

jadła. Nadzienie tak mało gospodynię wiejską 

kosztować będzie, (bo wszystko, co doń potrzeba, 

ma w domu), że dla samej ciekawości, czy 

w książkach prawdę piszą, powinnaby niejedna 

spróbować je zrobić. Na trzy duże kuraki wziąć 

dwie bułki, rozmoczyć w mleku, a potem odcisnąć 

z niego zupełnie; dodać do tego kawałek masła, 

jedno jajko, posolić, wsypać drobno siekanej zielonej 

pietruszki lub koperku; wymieszać, nadziać tern 

kurczę, zaszyć je i, podłożywszy trochę masła, upiec. 

Kurczę duszone w maśle. Jeżeli potrzeba 

zrobić kurczę prędko, np. dla chorego, to dobrze jest, 

przekroiwszy je napół, udusić na maśle w rynce 

pod pokrywką. Dusić potrzebuje się kurczę krócej, 

niż piec, to jest przeszło pół godziny. 

Kaczki i gęsi pieczone. Kaczki i gęsi dostarczają 

bardzo smacznego mięsa, którego jednak 

z powodu, że jest tłuste i trudno się trawi, chorzy 

i dzieci małe jeść nie powinny. Gęsi i kaczki pieką 

albo nadziane jabłkami lub kartoflami, albo 

też puste, wytarte zewnątrz solą z majerankiem. 

Czernina. Ze spuszczonej na miseczkę, na którą 

nalano trochę octu, krwi kaczej, gęsiej lub prosięcej, 

robi się wyborna zupa, zwana czerniną. 

Dróbka, to jest szyja ze łbem, skrzydełka, nóżki, 

wątróbkę, żołądek i serce gotuje się na rosół 


SE 

— 50 — 

z włoszczyzną, jak zwykle z wołowiny. Jeśli można, 

nie zawadzi też włożyć funt wieprzowiny tłustej, 

ale to niekoniecznie. W osobnym garnuszku 

wstawić suszonych śliwek i gruszek, jeśli to jest zima, 

jeśli zaś lato, to świeżych śliwek i jabłek. Na 

oddzielną, miseczkę wziąć dwie lub trzy łyżki mąki 

i rozprowadzić ją krwią z octem, lejąc potrochu, 

aby się nie zrobiły kluski. Poczem zaprawę tę 

rozmieszać z rosołem, wlać weń ugotowane owoce 

i czernina gotowa. Do czerniny robią kluski krajane, 

które jedzą, jak z rosołem. 

Zwierzyna. Często zdarzają się po wsiach 

myśliwi,—należy tedy podać gospodyni sposoby 

przygotowywania zwierzyny. Wielu ludzi, osobliwie 

wiejskich, nie lubi jeść zwierzyny a nawet 

brzydzi się nią. Pochodzi to z nieumiejętnego 

przyrządzania tego mięsa. Przedewszystkiein wiedzieć 

trzeba, że zwierzyny nigdy świeżo zabitej 

piec ani gotować nie należy, bo wtedy ma ona 

mięso twarde, łykowate i czuć je niby wiatrem. 

Zabity ptak czy zając musi parę dni powisieć 

w zimnem, przewiewnem miejscu, choćby w stodole, 

przez co mięso jego skruszeje. 

ZaJĘC. Zająca trzeba wypatroszyć, obedrzeć 

ze skóry, i skropiwszy octem, potrzymać w nim 

24 godziny; potem rozdzielić go na dwie części: 

krzyż i zadnie łapy naszpikować słoniną, jak wołową 

pieczeń, osolić na godzinę przed pieczeniem, 

i podlawszy masła, upiec. Na dopieczeniu, dobrze 

jest podlać go śmietaną. 

Przodek zająca można ugotować w barszczu, 

51 — 

zrobiwszy doń zaprawę kwaskowatą z wody, mąki, 

trochy octu i kawałka cukru; do barszczu tego daje 

się kartofle. 

Kuropatwy i inne drobne ptactwo. Kuropatwy 

i inne drobne ptactwo oskubać, wypatroszyć 

czysto, posolić, obłożyć cienko krajanemi plasterkami 

młodej słoniny i piec lub dusić w rynce. 

Ryby. 

Świeże ryby są smacznym i pożywnym pokarmem; 

za to cuchnące, których mięso zaczęło już 

gnić, są prawdziwą trucizną. Najlepiej brać do * 

gotowania ryby żywe, co nie znaczy, aby je, jak 

to wiele kucharek robi, skrobać żywcem. Można, 

nawet trzeba, wpierw zabić rybę przez poderzaięcie 

głowy od karku. 

Kto żywych ryb dostać nie może, niechaj kupi 

śnięte. Ale trzeba się dobrze znać, aby nie 

kupić zepsutej ryby, która po rozmarźnięciu zdatna 

jest tylko do wyrzucenia. Świeżość śniętych 

ryb poznać można po czerwonym kolorze skrzeli 

lub jeszcze pewnej, po czystości oczu. Przebiegli 

przekupnie w Warszawie zbladłe lub zsiniałe skrzela 

farbują dla niepoznaki, że ryby są stare, — ale 

zamglonych, mętnych oczu przejrzystemi uczynić 

nie potrafią. 

Zupa 2 ryb. Kto ma ryby, a szczególniej 

drobne, które przy smażeniu dużo tłuszczu pochłaniają, 

lepiej, aby z nich zrobił zupę. Na zupę rybną 

wstawia się najprzód wodę z włoszczyzną, 

a więc bierze się marchew, pietruszkę, cebulę, parę

ares 

— 52 

ziarn pieprzu, angielskiego ziela i dwa bobkowe 

listki. Jak sie to dobrze nagotuje, można włoszczyznę 

odcedzić, włożyć czysto oprawione ryby, 

posolić i parę razy zagotować, żeby mięso odłaziło 

od kości, ale się nie rozsypywało. Nie wstawia 

się ryb razem z włoszczyzną dlatego, że ryby się 

krócej gotują, niż włoszczyzna. Po ugotowaniu 

trzeba ryby wyjąć, a na zupie można ugotować 

kluski krajane i włożyć łyżkę masła, bo zupa 

z ryb nie jest tłusta. Do zupy rybnej podają też 

osobno ugotowaną kaszkę drobną tatarczaną lub 

jaglaną. Zupę rybną, zamiast krasić masłem, 

można zaprawiać śmietaną. 

Do ryb, wyjętych z zupy, aby nie były bardzo 

suche, robią chrzan ze Śmietaną. Tarty chrzan 

zalewa się octem, zmieszanym z trochą śmietany, 

soli się i zagotowuje parę razy. Dobrze jest dodać 

do tego sosu kawałek cukru. 

Ryby smażone. Smaczne są bardzo ryby smażone 

na maśle i oleju. Każde dzwonko ryby przed 

smażeniem trzeba utarzać w mące, a powstanie 

z tego w smażeniu rumiana, smaczna powłoka. Komu 

na oszczędności nie zależy, może przed utarzaniem 

rybę w rozbitem jajku umoczyć, a wtedy 

powłoka ta zrobi się grubszą. 

Do smażonych ryb dają chrzan tarty suchy, 

lub octem tylko zalany; dobrą jest także kapusta 

gotowana lub surowa prosto z beczki. 

Śledzie wędzone. Namoczyć śledzie na 24 godziny, 

poczem wyjąć z wody, wypatroszyć, skóry 

nie zdejmować, powiązać za ogony cienkim szpa- 

— 53 — 

gatem, nawlec na drążek i zawiesić w kominie. Na 

ognisku rozpalić trochę wiórów i przysypywać ogień 

wilgotnemi trocinami, żeby przytłumić płomień 

i wytworzyć dużo dymu. Dwanaście godzin wędzenia 

wystarczy. 

Śledzie marynowane. Wymoczone dobrze śledzie, 

oprawione czysto, ze skórą lub odarte ze skóry, 

jak kto chce, układa się w słój szklany lub 

kamienny,—aby nie w gliniany garnek, bo, po pierwsze, 

garnka takiego już potem do niczego innego 

użyć nie można, gdyż jak glina nasiąknie, to się 

nie da wymyć ani wyparzyć, a powtóre—ocet psuje 

polewę i wytwarza truciznę. Śledzie przekładać 

należy krajaną w plasterki cebulą, można też włożyć 

parę plasterków cytryny i zalać potem ostudzonym, 

przegotowanym z korzeniami octem, to 

jest z pieprzem, angielskiem zielem i bobkowym liściem. 

Na 30 do 40 śledzi wystarczy kwarta dobrego 

octu. 

Śledzie marynowane są daleko smaczniejsze 

i dłużej się trzymają, niż zwyczajne. 

Śledzie zwyczajne. Śledzie, na obiad lub kolację 

podawane, trzeba także przedtem na kilka 

godzin wymoczyć, oprawić, ze skóry obrać; kto 

chce, może wyj%ć ości, pokrajać w dzwonka, ułożyć 

na talerz, jakby były całe, obłożyć krajaną 

cebulą, opieprzyć i polać octem z oliwą. Tak podane 

śledzie ładnie wyglądają i są smaczniejsze, 

niżeli jak je sobie każdy dla siebie obierać i przy. 

prawiąc musi.

— 54 — oo — 

Jaja. 

Chcąc jaja na twardo ugotować, należy je włożyć 

w zimną wodę, a jak sie woda zagotuje pa> 

rę razy, jajka mają dosyć. 

Na miękko zaś wkłada się jajka w gotującą 

się wodę i trzyma się przez pięć lub sześć minut. 

Jajecznica. Na jajecznicę trzeba jajka wbić 

w garnuszek, rozmącić dobrze łyżką, posolić i na 

10 jajek wlać kwaterkę śmietanki lub mleka, przez 

co jajecznica na smaku nie straci, a ilość jej się 

powiększy. W lecie można wsypać trochę krajanego 

drobno szczypiorku lub szczypioru z cebuli, 

w zimie zaś, kto lubi, kilka plasterków kiełbasy 

lub krajanej gotowanej szynki. Jajecznicę trzeba 

smażyć krótko,' ciągle mieszając, aby nie przypaliła 

się i była równo gęstą. Rozbite jaja wlewa się 

na gorące masło lub na uskwarzoną na patelni 

słoninę. 

Nabiał. 

Wyrób 

masła. 

Chcąc mieć dobre masło, trzeba przedewszystkiem 

czysto utrzymywać naczynia do mleka, wyparzać 

je często i wietrzyć, a samo masło dobrze 

wyrobić następującym sposobem: Po zbiciu w kieżance, 

masło wyjąć na miskę lub nieckę i łyżką 

drewnianą wycisnąć starannie maślankę, tak, aby 

masło prawie suche zostało; następnie wypłukać je 

parę razy w wodzie i również wodę odcisnąć; nakoniec 

trochę posolić. Nigdy masła nie wybierać 

wprost z kieżanki na wodę, bo jest niesmaczne 

i trudno je sprzedać; jeśli się zrobi rzadkie, to lepiej 

zostawić je na kilka godzin w zimnem miejscu 

bez płukania, a jak stwardnieje, dopiero masło 

wypłukać. Do przechowania masła na zimę bierze 

się na kwartę masła łyżkę miałkiej soli, przeciera 

się z nią dobrze masło i układa w naczyniu 

kamiennem lub drewnianem, uciska się mocno, posypuje 

solą na wierzchu, okrywa szmatką i owiązuje. 

Ser. W gub. lubelskiej kobiety wiejskie robią 

sobie zapasy sera na zimę. Ser wyciśnięty wyjmują 

z worka, kruszą łyżką, mocno solą i układają 

w dzieżki. Taki ser nie psuje się. W zimie używają 

go do klusek, pierogów, kartofli i chleba. Wielką 

wadą serów wiejskich, czyli tak zwanych polskich, 

jest to, że często rozsypują się, jak trociny. 

Przyczyną tego jest złe ogrzanie mleka. Przy 

ogrzewaniu uważać trzeba, żeby się mleko nie zwarzyło: 

wtedy wylane w worek zsiądzie się w jednolitą 

masę, która daje się krajać nożem doskonale, 

a po wyschnięciu łupie się w plastry. Mleka na ser 

nie należy nigdy wlewać w worek gorącego, lecz 

czekać aż wystygnie, bo ogrzany tłuszcz ze śmietany 

przepłynie razem z serwatką i ser będzie chudy. 

Dobrze bardzo do twarogu wsypać trochę 

kminku, co smak sera podnosi, —a znów dla tłustosei 

dodać trochę śmietany.

- 56 — 

Przyczyną pękania serów jest złe odciśnięcie 

twarogu. 

Ser ze Słodkiego mleka. Ser ze słodkiego mleka 

robią różnie, najłatwiej zaś udaje się tak: cztery 

garnce świeżego niezbieranego mleka ogrzewa się 

na ogniu, aby było dobrze ciepłe; zdjąwszy 

z ognia, wlewa się w nie serwatkę, w której 

przez 24 godziny moczoną była podpuszczka, to 

jest oczyszczony i nasolony żołądek cielęcy. 

Wtedy mleko po kilku minutach się zsiądzie. 

Trzeba je wówczas wylać na grube, rzadkie 

płótno, rozpostarte na przetaku, i wstrząsać zwolna, 

aby serwatka ściekała. Następnie włożyć twaróg 

w formę drewnianą z podziurawionem dnem, 

przykryć dobrze przystającą takąż pokrywką i przyłożyć 

kamieniem, z początku lżejszym, potem cięższym. 

Po 24 godzinach wyjąć z formy, obsuszyć 

trochę, poczem włożyć w naczynie z mocno słoną. 

wodą, aby ser, leżąc tak znowu ze 24 godziny, nasłoniał. 

Następnie osusza się go powtórnie i wtedy 

zdatnym jest do użytku. 

Twaróg do Chleba. Świeży twaróg rozgnieść 

dodać parę łyżek śmietany, posolić, wsypać szczypiorku 

krajanego lub kminku, wymieszać i tern. 

jak masłem, chleb smarować. 

- 57 - 

Jarzyny. 

Marchew, pasternak,-brukiew, rzepa przyrządzają 

się jednakowo. Pokrajane w kostkę lub cienkie 

plasterki, gotują się w wodzie i zapalają mąką 

z masłem lub słoniną. 

Na dogotowaniu, można wkrajać parę kartofli, 

które robią sos gęściejszym, a wrzucone parę kawałków 

cukru bardzo dodają smaku. Dobrze też włożyć 

do jarzyny spory kawałek mięsa wieprzowego 

lub baraniny, a w braku tego, choćby skórkę od 

słoniny: wtedy można oszczędzić okrasy, bo zapalanie 

robi się z nagotowanego rosołu z mąką. Dobrze 

omaszczona jarzyna jest oczywiście pożywniejsza 

i strawniejsza. 

U nas po wsiach jarzyn bardzo mało gotują. 

Marchew i buraki używają się siekane z makiem 

na postne pierogi. Pierogi takie są niesmaczne, bo 

jarzyny są nie okraszone, a właśnie okrasa dodaje 

im smaku. 

Buraki używają u nas wiejskie gospodynie tylko 

na barszcz, nie wiedząc o tem, że nadają się 

one wyśmienicie na jarzynę, która, jako słodkokwaskowata, 

stanowi wyborne jedzenie. Do jarzyny 

z buraków można tak, jak do kapusty, jeść tłuczone 

kartofle. 

Chcąc zrobić buraki na jarzynę, gotuje się je 

w łupinach, jak kartofle zwane w mundurach. Jak

58 — 

zmiękną, wyjmuje się z wody, czeka, aż ostygną, 

obiera się ze skórki i drobno sieka. Potem kładzie 

się je w rynkę, leje parę łyżek octu, stosownie do 

smaku, i zapala mąką ze słoniną, jak inne jarzyny. 

Kto ma na zbyciu, może wlać także parę łyżek 

śmietany. 

Kartoflanka. Pożywniejsze, niż na jarzynę, są 

kartofle gotowane na zupę. 

Kartofle obrać starannie, opłukać, pokrajać 

i sparzyć gorącą wodą. Potem odlać, wsypać w garnuszek, 

nalać zimną wodą, posolić, włożyć parę 

ziarnek pieprzu, angielskiego ziela, dwa bobkowe 

listki, pietruszkę, marchew, cebulę i gotować, póki 

nie zmiękną. W osobnej rynce przesmażyć pokrajany 

na części kawałek, bydlęcego łoju, wsypać 

'weń parę łyżek mąki i mieszać wciąż, trzymając 

na ogniu, póki ciasto stąd powstałe nie zarumieni 

się dobrze. Wtedy rozebrać smakiem z zupy, 

wlać zaprawę do garnka i, jak zwykle, wraz z zapaleniem 

przegotować. 

W ten sposób przyrządzona kartoflanka jest 

smaczniejsza, niż z masłem lub ze słoniną. 

Kartoflankę postną gotuje się na wodzie z włoszczyzną 

i zaprawia masłem, śmietaną lub olejem. 

Kluski Z kartofli. Kartofle na kluski trzeba 

wcześnie ugotować, żeby nie ostygły. Potem dobrze 

w garnku wałkiem utłuc, wyłożyć na nieckę 

lub stolnicę, wbić kilka jaj, popieprzyć, posolić, 

dosypać tyle mąki, aby się zagniotło pulchne ciasto. 

Z tego ciasta robić kluski w kształcie kulek 

— 59 - 

i gotować na wodzie. Takie kluski są równie dobre 

z mlekiem, jak z masłem i ze słoniną. 

Inne kluski kartoflane. Obrane i utarte surowe 

kartofle wycisnąć w woreczku. Gdy się sos ustoi, 

zlać go, a pozostały na dnie krochmal oparzyć i domieszać 

do wyżętych kartofli; ciasto to wymieszać, 

posolić, robić łyżką lub ręką niezbyt duże kluski 

i rzucać je na gotującą się, posoloną wodę. Żeby 

nie były za twarde, dodają do ciasta trochę ugotowanych 

tłuczonych kartofli. To samo ciasto zagniatają 

mąką. Kluski te trzeba długo gotować, 

bo surowe szkodzą zdrowiu. Jada się je z mlekiem, 

słoniną lub masłem. 

Sałała Z kartofli. Z kartofli można też robić 

bardzo smaczną potrawę, zwłaszcza przydatną na 

Wielki post, kiedy ludzie mdłem jedzeniem są znudzeni 

i tracą chęć do jadła. 

Ugotowane w łupinach kartofle wystudzić, 

obrać i pokrajać w kostkę; dodać do tego zimnej, 

gotowanej fasoli, drobno pokrajanej surowej cebuli, 

obranego z ości i pokrajanego na kawałeczki 

śledzia jednego lub więcej, popieprzyć, posolić 

i obficie zalać octem. Kto lubi, może polać jeszcze 

oliwą lub nawet olejem. 

Racuszki Z kartofli. Kartofle obrać, utrzeć 

na tarce, odlać wodę, a do otrzymanych wyżymek 

dodać mąki kwartę, 2 łuty drożdży, posolić, wymieszać 

i łyżką nakładać na gorący olej lub smalec. 

Można też robić te racuszki bez drożdży, lecz 

nie będą takie pulchne, jak na drożdżach.

— 60 — 

Groch. Po zbożu, groch jest rośliną, dającą 

najposilniejszą strawę. 

Zielony groch niedojrzały, wyłuskać, ugotować 

na małej ilości wody, włożywszy w nią parę kawałków 

cukru. Kiedy już jest miękki, nie trzeba odlewać 

wody, lecz zapalić masłem i mąką. Zapalenie 

to, czyli zaprawa, robi się następującym sposobem: 

kawałek masła rozpuszcza się w rynce (ale 

nie rumieni), sypie się weń łyżkę lub więcej mąki 

i zaprawę rozbiera się wodą, w której gotował się 

groch, tylko ostrożnie, lejąc wodę potrochu, aby 

się kluski nie porobiły. Następnie zaprawę tę wlewa 

się do garnka, w którym jest groch, wymiesza 

i zagotowuje się raz jeden na ogniu. Groch, tak 

przyrządzony, jest łatwo strawny i wybornie smakuje. 

GrOCh Okrągły dojrzały. Równie doskonałą 

potrawą jest groch okrągły suchy (żółty), ugotowany 

w wodzie miękkiej lub z trochą sody, w którą 

wkłada się kawałek uwędzonego wieprzowego 

boczku. Przez gotowanie w tłustości, groch staje 

się smaczniejszym i pożywniejszym. 

Groch trzeba gotować w ciasnem naczyniu, 

żeby się nie porozgniatał przy bałwanieniu się wody. 

Dobrze jest groch, zwłaszcza stary, w zimie, 

przed gotowaniem na 2 lub 3 godziny namoczyć 

w zimnej wodzie, żeby był miększy. 

Grochówka. Z okrągłego grochu można przygotować 

doskonałą zupę i bardzo pożywną. 

W tym celu groch, ugotowany na miękko, 

przeciera się łyżką przez rzadkie sito tak, że tyl- 

— 61 - 

ko miazga przechodzi, a skórka zostaje; dla łatwiejszego 

przecierania, przelewa się rosołem, "fetory 

w drugim garnku (nie razem z grochem, lecz osobno) 

nagotował się na wędzonce. Potem rzadką tę 

miazgę wlewa się do reszty rosołu i zapala zupę 

mąką rozebraną rosołem, jak groch zielony. 

Grochówkę w poście gotują bez mięsa, tylko 

na włoszczyźnie, dodają trochę majeranku i zapalają 

masłem. Można też w grochówkę włożyć trochę 

ugotowanej osobno kaszy perłowej lub jęczmiennej. 

Groch piechotny i tyczkowy, zwany też fasolą, 

używa się do gotowania dojrzały, a przyprawia 

się go albo odcedzony, polewając okrasą, albo 

zapala się go mąką z masłem z dodaniem paru 

łyżek octu. Na post jestto wyborna potrawa. 

Kapusta. 

Kapusta przyrządza się na kwaśno—z octem 

lub z kwasem chlebowym w lecie, a kiszona w zimie. 

Świeżą kapustę należy pokrajać drobno i nasolić 

na jakie pół godziny przed gotowaniem, poczem 

wycisnąć z soli; lub też nie solić, tylko 

sparzyć gorącą wodą i odlać tę wodę, 

aby wyszła gorycz, a potem dopiero ją posolić. 

Następnie, nalawszy niewiele wody i trochę 

octu do smaku, wstawić na ogień. Kiszoną 

kapustę na wiosnę należy chociaż raz wypłukać 

w czystej wodzie, aby nie była zbyt kwaśną. Do 

kapusty, tak zalewanej octem, jako też i kwaszonej, 

nie zawadzi włożyć parę ziarnek pieprzu, an-

— 62 

gielskiego ziela, listek bobkowy i, jeżeli ma być 

z olejem w poście, parę suszonych grzybków, które 

po ugotowaniu kraje się w kawałki i miesza 

z kapustą. 

KapilSta Słodka. Kapustę można gotować 

nietylko na kwaśno, ale i na słodko. Wtedy kraje 

się na duże kawałki, (naprzykład: główkę na 

4 lub 6 kawałków), parzy się ukropem, żeby gorycz 

ustąpiła; potem nalewa się zimną wodą, soli 

i gotuje na wolnym ogniu, zważając, aby się nie 

przypaliła. Jak zmięknie, zapala się mąką ze słoniną. 

Można też wkrajać parę kartofli i włożyć 

do garnka skórkę od słoniny. W poecie zaś, po 

ugotowaniu, odcedza się kapustę, a popieprzywszy 

trochę, zalewa się słodkiem mlekiem. Zapalenie 

robi się wtedy z mąki i mleka, jak do barszczu. 

Kwaszenie kapusty. 

Kapustę do kwaszenia najlepiej wybierać 

z gruntu piasczystego, bo ta zawiera niewiele wody 

i jest najtrwalsza. Kapustę trzeba drobno poszadkować 

na szadkownicy, lub pokrajać nożem. 

Beczkę dobrze opatrzyć, czy nie ciecze, wyparzyć 

i nasypać na dno liści dębowych i wiśniowych. 

Następnie na czubaty przetak kapusty sypać garść 

soli, wymieszawszy ją z koprem lub kminem, i dobrze 

ubijać bijakiem, aby sos puściła. Jak beczka się 

napełni, przykryć ją denkiem i przycisnąć dużym 

kamieniem. W parę dni, jak zakiśnie, zdjąć kamień 

i długim drążkiem w kilku miejscach przebić kapustę, 

aby gorycz z niej wyszła. Ażeby kapusta 

— 63 — 

była dobra do ostatka, trzeba ją czysto utrzymywać, 

a więc najlepiej nakryć czystem płótnem, 

potem denkiem, a dopiero przycisnąć kamieniem. 

Najmniej raz na tydzień obmywać denko i przepierać 

czysto płótno, a kapusta trzymać się będzie 

aż do nowej. 

Niektórzy nie ubijają kapusty, lecz ugniatają 

rękami, a potem tak samo przyciskają denkiem 

i kamieniem,—a zamiast przekłuwać, przesypują 

wszystką kapustę na suchą balję i znowu do beczki 

wkładają. Kapusta w ten sposób przyrządzona 

jest też bardzo dobrą, tylko trzeba, aby była 

zawsze ciężkim kamieniem przyciśnięta. 

W zimie, na post szczególniej, doskonała jest 

kapusta surowa z beczki, czy to do chleba, czy do 

kartofli suchych. Trzeba ją wymieszać z trochą 

drobno usiekanej cebuli, popieprzyć tłuczonym 

pieprzem i pokrasić surowym olejem lub oliwą. 

Kapuśniak. Tak samo, jak kapusta gotowana, robi 

się i kapuśniak, tylko dolewa się więcej wody; w kapuśniak 

można włożyć całą cebulę i trochę pieprzu 

w całości, z czego nabiera ostrzejszego smaku. 

Postny kapuśniak zaprawiać olejem lub 

śmietaną. 

Pierogi Z kapustą. Ciasto na takie pierogi 

gospodynie robią rozmaicie: 1) gniotą z jajkiem 

lub samą wodą, jak na post, wałkują i nakładają 

kapustą przesiekaną trochę i przesmażoną z cebulą 

na masie lub oleju. Kto chce, dodaje do tej kapusty 

parę obgotowanych i posiekanych grzybów. 

Każdą kupkę kapusty obkrawa się szklanką lub

— 64 — 

nożem i zaciska mocno palcami brzegi. Gotują 

sie pierogi na wodzie, odcedzają, kraszą słoniną, 

masłem lub olejem. 

2) Zagnieść ciasto nie bardzo twardo z mąki 

i wody; jeżeli nie na post, dać łyżkę masła do 

środka; rozwałkować na cienkie placuszki; w miskę 

włożyć kapusty kwaszonej surowej, popieprzyć 

trochę, dodać jedną siekaną cebulę, wsypać na 

kwartowy garnek kapusty trochę więcej jak półkwaterek 

surowej kaszy jaglanej, okrasić słoniną 

lub olejem, nakładać tem placuszki, zawijać i upiec 

w piecu. Pierogi te są doskonałe i na zimno. 

BigOS. Jak zostanie kawałek mięsa z rosołu, 

resztki pieczeni, ugotowane skórki od słoniny, kawałek 

kiełbasy, a szczególniej skrawki mięsa, gdy 

się bije wieprza: wszystko to pokrajać i wymieszać 

z gotowaną kapustą, zapalić słoniną lub sadłem 

i podusić razem pod pokrywką na wolnym ogniu, 

pilnując, aby się nie przypaliło. Bigos taki można 

zrobić w większej ilości, niż na raz potrzeba 

do zjedzenia, bo doskonale się przechowuje 

przez parę dni nawet, aby tylko stał w glinianym, 

nie żelaznym i nie miedzianym garnku, na zimnie. 

Do bigosu można podać całe lub tłuczone kartofle, 

choćby nie okraszone. 

PodCZOS Z kaszą. Na wiosnę, kiedy jeszcze 

jarzyna jest mała, a kasza i kluski się przejedzą, 

dobrze jest gotować podczos. Na podczos można 

brać liście kapusty, (komu rozsady naprzykład zostanie^ 

zużytkować ją w ten sposób może), kalarepy, 

a nawet lebiody: usiekać drobno, sparzyć go- 

— 65 — 

racą wodą, aby gorycz wyszła, wsypać w garnek, 

nasypać perłowej, orkiszowej lub jęczmiennej kaszy, 

włożyć skórek od słoniny lub kawałek mięsa 

jakiego, - posolić, podlać wodą i dusić, aby się tylko 

nie przypaliło. Przed podaniem zapalić, jak wszystkie 

iDne jarzyny. 

Sałata. Sałatę ludzie wiejscy jadają na 

różny sposób; najczęściej po wypłukaniu solą, a gdy 

się odleży, wycisną i zmięte i zczerniałe liście 

polewają śmietaną. Taka sałata jest niesmaczna 

i nieładnie wygląda. 

Lepsza jest daleko, gdy opłukane liście trochę 

osolić i sparzyć octem, przegotowanym ze skwarzoną 

słoniną, —poczem je się po ostygnieniu na 

zimno. Dobra też jest sałata zaprawiona octem ze 

śmietaną, aby tylko posolona długo nie leżała, 

bo sflaczeje i wtedy traci smak. 

Ogórki jedzą w całości kwaszone, lub urządzają 

z nich sałatę, zwaną mizerją. 

Obrane ogórki kraje się w plasterki i albo 

soli mocno, a potem odciska, albo niedociśnięte 

pieprzy i polewa octem i oliwą; czasem do octu 

dodają śmietany i wtedy naturalnie mizerja jest 

smaczniejszą, ale oliwy w takim razie już się nie 

bierze. Chorym na brzuch mizerji nie dawać! 

Kwaszenie ogórków. Wybrać ogórki drobniejsze, 

obejrzeć, żeby nie miały żadnej plamy, bo 

takie prędko się psują, wypłukać w wodzie zimnej, 

a kto chce, może sparzyć gorącą. Następnie wytrzeć 

do sucha czystą ścierką i układać w wyparzoną 

i wysuszoną beczułkę. Każdą warstwę ogór- 


— 66 — 

ków przekładać trzeba liśćmi dębowemi i wiśniowemi, 

łodygami zielonego kopru, prócz tego włożyć 

między ogórki parę korzonków oskrobanego 

chrzanu, parę ząbków czosnku i pieprzu tureckiego. 

Poczem zalać je przegotowaną i ostudzoną 

wodą, biorąc po garści soli na 2 garnce wody. 

Kakoniec przycisnąć denkiem i kamieniem. Tak 

przyrządzone ogórki są smaczne, jędrne i trzymają 

się aż do nowych. 

Kwaszorie ogórki naprędce. Żniwaćy chętnie 

biorą w pole coś kwaśnego. Otóż wieczorem 

obrać i pokrajać w grube krążki kilkanaście 

ogórków, prsolić, włożyć kopru, zagotować czysty 

biały barszcz i gorącym zalać te ogórki w dzieżce 

lub dzbanku. Potem dobrze nakryć, żeby 

jaki robak tam się nie dostał, i postawić na noc 

na ciepłym trzonie. Do rana ogórki będą kwaśne, 

i żniwacy zjedzą je chętnie w polu z chlebem, 

a sos wypiją. 

BarSZCZ. Wstawić parę obranych ćwikłowych 

t. j. czerwonych buraków, włoszczyzny i trochę 

korzeni; jak się nagotuje, wyjąć buraki, pokrajać 

w paski, dodać do smaku octu i zaprawić śmietaną 

z mąką lub mlekiem. Aby barszcz miał ładny 

kolor, trze się kawałek surowego buraka na tarce 

i, wycisnąwszy przez gałganek czysty, wlewa się 

sok ten do. garnka. Jeżeli jest kawałek mięsa, czy 

to wołowego czy wieprzowiny, lub choćby skórka 

od słoniny, to włożyć je do barszczu: wtedy 

kied} r się na mięsie nagotuje, nie trzeba go zapra- 

— 67 — 

wiać niczem, tylko czysty podać do kartofli lub 

-tatarczanej grubej kaszy. 

Kto ma kwas burakowy, to zamiast wody 

wstawia buraki pokrajane na kwasie, który do 

smaku dolewa wodą i dalej gotuje barszcz, jak powyżej 

powiedziano. 

Można też barszcz czysty gotować tylko 

z włoszczyzną i korzeniami, i nie zaprawiać go, lecz 

okrasić słoniną, masłem lub olejem. 

Zupa Z bani. Obrać, pokrajać banię, nalać 

wodą i gotować. Jak zmięknie, przetrzeć przez 

sito; osobno ugotować na wodzie lub mleku twardo 

zagniecionych skubanych zacierek, zmieszać 

z banią, dolać mleka, żeby nie było zagęste, trochę 

posolić, a kto lubi, może włożyć parę kawałków 

cukru. 

Zupa szczawiowa. Wypłukawszy i drobno 

usiekawszy szczaw, włożyć w rynkę, podłożyć łyżkę 

masła i poddusić. Osobno ugotować smak na 

włoszczyźnie i korzeniach, odcedzić, włożyć weń 

uduszony szczaw z rynki i zaprawić zupę śmietaną 

lub mlekiem z łyżką mąki. Do zupy szczawiowej 

można dać kartofle. 

Ćwikła. Buraki czerwone ugotować razem ze 

skórą; potem ostudzone obrać i pokrajać w drobne 

plasterki. Ułożyć w garnek kamienny, lub 

słój szklany, (bo w glinianym garnku trzymać 

ocet niezdrowo), przekładając tartym chrzanem— 

poczem zalać zimnym octem. 

SzczypiÓr. W lecie można podać do sztuki

DüäüSlF 

— 68 — 

mięsa młody szczypiór z cebuli, pokrajany, posolony 

i polany octem, lub octem ze śmietaną. 

Grzyby. 

Do grzybów jadalnych należą.: grzyb prawdziwy 

czyli borowik, rydz, podgrzybek, smardz, 

pieczarki, gołąbki, gąski, kurze nóżki lub kurki, 

kozie brody, koźlaki, maślaki; jadowitemi zaś są: 

muchary, purchawki, kanie i inne. 

Wogóle przy wyborze grzybów pamiętać należy, 

że te, które po przełamaniu czernieją, śmierdzą 

lub biały sok wydają, są złe. Wszystkie zaś grzyby 

przed gotowaniem kilkakrotnie ukropem parzyć 

trzeba, odlewając wciąż wodę. 

Grzyby duszone. Grzyby dobrze smakują, jeśli 

pokrajane, sparzone, włożyć do rynki, podłożywszy 

masła lub tłustości ze słoniny, i dusić,, 

przykrywszy pokrywką, bacząc, iżby się nie przypaliły. 

Wody lać nie trzeba, bo grzyby same 

z siebie sok puszczają. Dobrze też jest włożyć do 

nich krajanej cebuli, i parę ziarnek pieprzu. Gdy już 

są gotowe, wlać parę łyżek śmietany lub wbić kilka 

jaj, a wtedy grzyby są posilniejsze i smaczniejsze. 

Zupa grzybowa. Wstawić grzyby suszone, 

dobrze obmyte lub świeże, sparzone wrzącą wodą, 

dodać włoszczyzny i parę ziarnek pieprzu. 

Jeżeli grzyby są świeże, to trzeba je pokrajać; 

jednocześnie z niemi, można zasypać trochę kaszy 

jęczmiennej lub jaglanej, aby się razem ugotowała 

na rzadko. Okrasić masłem lub słoniną 

i zupa gotowa. Jeśli zaś bierze się grzyby suszo- 

— 69 — 

ne, to, skoro się ugotują, należy smak odcedzić, 

grzyby wyjąć, pokrajać w cienkie- paski i włożyć 

z powrotem w czysty smak. Okrasić masłem, słoniną 

lub zaprawić śmietaną. Kto lubi, może do 

tej zupy wlać trochę octu, aby była kwaskowata. 

Do zupy grzybowej dają się kluski krajane, 

drobną lub jaglaną kaszę, ugotowaną osobno i następnie 

zmieszaną z zupą. 

Rydze i gąski kiszone. Rydze trzeba ostrożnie 

wycierać czystą szmatką, gąski zaś, które rosną 

głęboko w piasku, wprzódy umyć dobrze, a potem 

ułożyć na sicie, aby dobrze osiąkły. Następnie 

układać osobno rydze, osobno gąski w drewniane 

faski, kamienne lub szklane słoje, przekładać krajaną 

w plasterki cebulą, przesypywać całym pieprzem 

i bobkowemi liśćmi—i solić, biorąc garść 

soli na przetak grzybów. 

Grzyby marynowane. Tylko prawdziwe grzyby 

i rydze nadają się do marynowania. Należy je 

opłukać, osuszyć, posolić na misce; jak puszczą 

z siebie sok, dusić z cebulą na wolnym ogniu, póki 

się -sok nie wydusi. Wybrać na sito, a jak ostygną, 

złożyć w słój i zalać zimnym, wprzódy przegotowanym 

z korzeniami, t. j. z pieprzem, angiel- 

.skiem zielem i bobkowemi liśćmi, octem. 

Kto chce, może razem z grzybami dusić zwyczajną 

małą cebulę dymkę. 

Suszenie grzybów. Suszyć grzyby najlepiej 

w piecu po chlebie na blachach, poprószonych prostą 

słomą, bo na słońcu, czy to krajane nawleczone 

na nitki, czy nadziewane na patyczki, obsiadają

— 70 — 

muchy i pstrzą. Grzyby odrazu nie ususzą się dobrze, 

trzeba tedy na drugi dzień wyjąć je, lekko 

piec przepalić i znowu wstawić, aby sie dosuszyły. 

Oprócz prawdziwych grzybów, można suszyć maślaki 

i podgrzybniki, bo mnóstwo tych grzybów 

jest w handlu i kupujemy je za prawdziwe. 

Przy kupowaniu suszonych grzybów nie trzeba 

się nigdy kwapić na tanie, bo te najczęściej 

albo nie są prawdziwe, albo, co gorzej, po wygotowaniu 

są drugi raz suszone, dlatego żadnego 

smaku nie mają. Takie używane grzyby kupują 

nieuczciwi handlarze w restauracjach, suszą jet 

i sprzedają za bezcen powtórnie. 

Mąka. 

Zacierki z kartoflami, grochem, lub kaszą jaglaną. 

Na śniadanie, kolację lub na zupę na obiad, 

można dać na odmianę zacierki z kartoflami, grochem 

albo kaszą jaglaną. W tym celu wstawia się 

kartofle pokrajane, jak na zupę, ale bez włoszczyzny, 

lub też fasolę,— a kiedy już są ugotowane,, 

wrzuca się do tegoż garnka zacierki. Poczem krasi 

się masłem, olejem lub słoniną. Kaszę zaś jaglaną 

gotuje się na mleku i zasypuje potem zacierkami. 

Kluski kładzione. Mąkę wysypać na miskę,, 

wbić parę jaj, posolić, dolać zimnej wody i wyrobić 

dobrze łyżką, tak, aby ciasto odchodziło od 

— 71 — 

miski, nie zostawiając na niej śladu. Poczem nabierać 

łyżką blaszaną potrochu ciasta i kłaść je 

na gotującą się wodę. Kluski te muszą się gotować 

tern dłużej, im są większe. Jak są już gotowe,—co 

można poznać, jeżeli po przekrajaniu kluska 

ciasto we środku nie ciągnie się,—odcedzić je 

na durszlaku, wyłożyć na miskę, polać masłem lub 

słoniną. Kto chce, może jeszcze posypać tartym serem. 

Dają się te kluski i do rosołu. 

Zamiast okrasy, w poście można kluski takie 

wymieszać z powidłami lub tartym makiem. 

W tym celu mak się parzy, odcedza i trze 

na donicy wałkiem, poczem dodaje się doń trochę 

cukru miałkiego lub miodu. 

Można też polać kluski sosem z suszonych śliwek 

lub gruszek, albo też sosem z suszonych, pokrajanych 

grzybów. 

Sos ten robi się w następujący sposób: Wypłukane 

grzyby gotuje się w małej ilości wody, 

poczem kraje się je w paseczki, wkłada napo wrót 

w garnuszek i zaprawia się trochą masła, rozbitego 

z mąką. Niektórzy dla smaku dolewają łyżkę 

lub dwie octu. 

Kluski krajane. Kwartę mąki wysypuje się 

na stolnicę, wbija jedno lub dwa jaja, soli i dolewa 

troszkę wody, poczem zagniata się na twarde 

ciasto. Jak ciasto jest dobrze wygniecione, wałkuje 

się je i kraje w paski. Ilość wody, mającej 

się dolać do ciasta, trudno oznaczyć, bo zależy to 

od suchości mąki. 

Pierogi z jagodami czarnemi. Ciasto na pie-

— 72 - 

rogi z jagodami czarnemi zagniata sie lekko i tylko 

z samą, wodą bez jajka, żeby nie było twarde. 

Ciasto rozdziela się na małe kulki i każdą osobno 

wałkuje na placuszek; potem na placuszki nakłada 

się czysto przebranych jagód, zawija i mocno palcami 

obciska brzegi. Jagód lepiej nie cukrzyć, bo 

wytwarzają dużo soku, przez co pierogi się łatwo 

rozpływają. Pierogi z jagodami należy długo gotować, 

żeby ciasto nie było surowe. Potem wyłowić 

pierogi z wody łyżką, układać na sito, żeby 

osiąkły; następnie ułożyć na półmisku każdy osobno, 

bo się zlepiają. W garnuszku rozbić śmietanę 

z miałkim cukrem i polać tem pierogi. 

Pierogi Z Wiśniami robi się tak samo, jak z jagodami, 

tylko trzeba wprzódy pestki z wisien powyjmować. 

Pierogi Z grzybami. Grzyby suszone ugotować, 

posiekać drobniutko, dosypać do nich trochę 

pieprzu, posolić i wymieszać z masłem przesmażonem 

z cebulą drobno usiekaną; farszem tym nakładać 

pierożki z ciasta zagniecionego na twardo 

z jajami. Po ugotowaniu, oblać masłem zrumienionem. 

PraŻUCha. Mąkę pszenną albo tatarczaną, lub 

też obie pomieszane razem, wsypać w żelazną rynkę, 

(bo rądel miedziany się psuje), postawić na 

ogniu i rumienić, mieszając drewnianą łyżką, bo 

cynowa może się stopić. Jak już mąka dobrze 

zrumieniona, wysypać na stolnicę; gdy ostygnie, 

przesiać przez sito. Potem znowu wsypać w rynkę 

lub garnek, postawić na ogniu, rozgrzać tak, aby 

— 73 — 

ręką nie można było wytrzymać; zagotować osobno 

wodę, posolić, wlać w nią tłuszczu ze słoniny, 

im więcej, tem lepiej,—i wodą tą rozrobić mąkę 

na gęste ciasto, trzymając rynkę na ogniu. Następnie 

wyłożyć łyżką na miskę i polać słoniną ze 

skwarkami lub śmietaną, 

Lemieszka czyli duszaki. Mniej roboty koło 

lemieszki. Kwartę wody zagotować, osolić, wlać 

słoniny i wsypać dwie lub półtrzeciej kwarty mąki 

gryczanej; przykryć pokrywką, niech się zagotuje 

raz jeszcze; potem doskonale wymieszać wałkiem 

lub łyżką, żeby grudek nie było, przykryć 

pokrywą i wstawić w piecyk pod blachę, lub obłożyć 

żarzącemi się węglami, aby się dobrze ciepłem 

przejęło. Wyjmować z rądla łyżką i polać 

słoniną albo śmietaną. 

Pierogi leniwe. Kwartę twarogu rozwiercić 

wałkiem w donicy, żeby grudek nie było; wbić 4 

lub 5 jaj całych, posolić i dosypać półtorej kwaterki 

mąki. Wymieszać dobrze i porobiwszy gałeczki 

lub podłużne grube kluski, rzucać na wrzącą 

wodę. Po odcedzeniu, krasi się te pierogi ma- 

-słem rozpuszczonem. 

Zasmażka czyli zapalenie na zapas. 

Za granicą, gdzie mięso, słonina i masło jest 

o wiele droższe, niż u nas, gospodynie radzą sobie, 

jak mogą. Tak n. p. kupują jeden funt łoju wołowego, 

krają go w kostki i smażą. Poczem tłuszcz 

bez skwarek zlewa się w rynkę, rozgrzewa na ogniu 

i sypie weń mąki tyle, aby się zrobiło gęste cia-

— 74 — 

sto, i ciągle sie miesza na ogniu, póki się nie zrumieni. 

Potem wykłada się tę zasmażkę na miseczkę, 

gdzie ona zastyga i twardnieje. Przechowuje 

się ją w zimnem miejscu i kraje się po kawałku 

w miarę potrzeby, rozprowadza ciepłą wodą i zapala 

kapustę, zupę. Kartoflanka na wodzie z tą 

zaprawą jest bardzo smaczna: niektórzy, jak jej 

spróbują, wolą potem taką, niż zapalaną słoniną. 

Kasza jaglana ze śliwkami. Kaszę jaglaną 

sparzoną i wypłukaną dobrze, oraz wymyte jak należy 

suszone śliwki, wsypać jednocześnie w garnek 

na gotującą się wodę, albo jeszcze lepiej na mleko. 

Od czasu do czasu zamieszać, aby się śliwki 

w jednem miejscu nie zbiły, i gotować na wolnym 

ogniu. Jaglana kas?.a gotuje się długo, zatem i śliwki 

jednocześnie będą miękkie. Po wyłożeniu kaszy 

na miskę, posypać ją cukrem. 

Owoce. 

Owoce 

suszone. 

Suszeniem owoców zajmują się u nas przeważnie 

żydzi sadownicy, a w jaki sposób — wiemy. 

Wybierają do suszenia niedojrzałe, robaczywe, nadgniłe 

owoce, które raczej wędzą w dymie, niż suszą; 

nic też dziwnego, że taki susz jest niesmaczny. 

Tymczasem gospodynie mogłyby tę rzecz sobie 

bardzo dobrze zrobić i przy niewielkiej pracy 

— 75 — 

zyskałyby bardzo smaczne i zdrowe pożywienie na 

zimę. 

Do suszenia trzeba wybierać owoc dojrzały, 

każdy gatunek osobno: gruszki, jabłka, śliwki, bo 

każdy z tych owoców potrzebuje innego czasu do 

suszenia. Wybrany owoc wsypać w piec po upieczeniu 

chleba. Od jednego razu owoc się nie ususzy, 

ale upiecze. Na drugi zatem dzień, należy go 

ostrożnie wybrać, przepalić znowu trochę, aby szabaśnik 

rozgrzał się, czysto wymieść i znowu owoc 

przesuszony wsypać. Robotę tę powtarzać dotąd, 

póki owoc nie utraci wilgoci. Potem wsypać w worek 

i trzymać w suchem, przewiewnem miejscu, 

aby susz nie zatęchł lub nie spleśniał. 

W zimie, w postny dzień osobliwie, opłukać 

z kurzu i wstawić ze dwie lub trzy garści takich 

śliwek, czy gruszek, albo razem i tych i tamtych, 

tylko wprzód podgotować gruszki, bo są twarde, 

a potem dosypać śliwek; nalać wodą, włożyć trochę 

miodu lub cukru, aby były słodsze. Jak się 

ugotują na miękko, polać niemi kluski, ugotowane 

osobno na wodzie i odcedzone, lub kaszę jaglaną, 

ugotowaną na gęsto. 

Doskonała też jest kasza jaglana na mleku, 

jeśli do niej wrzucić trochę suszonych śliwek i ugotować 

razem. 

Gotowany susz jest bardzo smaczny i zdrowy, 

osobliwie śliwki. 

Zupa Z OWOCÓW CZyli garUS. Jakiekolwiek 

owoce, a więc wiśnie, śliwki, jabłka, gruszki, czy 

to ogrodowe, czy leśne, nadają się na zupę. Śliw-

— 76 — 

ki na zupę należy obrać z pestek, ugotować i zaprawić 

śmietaną lub mlekiem. Gruszki i jabłka 

trzeba obrać i pokrajać, aby w nich pestek nie 

było. Wiśnie zaś gotuje się całe, a potem przez 

sito przeciera, aby pestki oddzielić. Zresztą wiele 

gospodyń bierze całe śliwki, gruszki i jabłka, i dopiero 

po ugotowaniu przeciera. Do zupy z owoców 

bierze sie niekiedy kawałek cynamonu i parę 

goździków, trochę cukru dla smaku, a zaprawia 

się ją śmietaną lub mlekiem. Niektórzy znowu robią 

te zupy zupełnie postne, bez zaprawy. 

Do zup owocowych dają kluski krajane, kartofle 

lub chleb. 

Zupa z czarnych jagód gotuje się tak samo, 

jak z owoców, przeciera lub nie przeciera przez 

sito; wedle gustu — zaprawia albo zostawia czystą, 

— jak kto lubi. 

Kompot ze Świeżych OWOCÓW. Dla osób słabych 

i dzieci, które surowych owoców jeść nie mogą, 

dobrze jest ugotować je obrane i pokrajane 

w niewielkiej ilości wody. Jak owoce są już 

miękkie, osłodzić je cukrem. 

Borówki kiszone. Czysto wybrane borówki wypłukać 

i wsypać w słój szklany lub kamienny, 

aby nie w gliniany garnek, bo ten najczęściej 

przecieka; utrząsnąć dobrze, nalać wodą, przyłożyć 

denkiem, aby na wierzch nie mogły spływać, i przyłożyć 

kamieniem. 

Borówki te wyjmuje się w zimie po trochu 

i posypuje miałkim cukrem wedle upodobania; niektórzy 

wolą całkiem bez cukru. 

— 77 — 

Borówki takie smakują tak, jak świeże. Możną 

je też przekładać w słoju małemi, nie obieranemi, 

całemi jabłuszkami, które po ukiszeniu są też wyborne. 

Borówki smażone. Jest z niemi więcej, niż 

z poprzedniemi, zachodu, kosztują drożej, ale mogą 

służyć nietylko jako przysmak, lecz także do smarowania 

chleba w poście tak, jak powidła ze śliwek. 

Do smażenia trzeba borówki starannie przebrać, 

opłukać, sparzyć gorącą wodą, przez co tracą 

właściwą'sobie goryczkę. Jak osiąkną na przetaku, 

wsypać w rądel i postawić na wolny ogień, 

a one same puszczą z siebie sok; mieszać je tylko 

ciągle ode dna, aby się nie przypaliły. Skoro się 

nawpół przesmażą, wsypać miałkiego cukru, biorąc 

2 funty na garniec borówek, dołożyć obranych 

i pokrajanych jabłek i gruszek, ale jabłek 

kwaśnych, (bo słodkie do smażenia i gotowania są 

niedobre), trochę połamanego w kawałki cynamonu, 

parę goździków i krajanych pomarańczowych 

świeżych lub suszonych skórek. Poczem smażyć, 

wciąż mieszając, tak długo, póki się sok nie wysmaży 

dobrze i nie nabiorą ciemno-burakowego koloru. 

Takie borówki trzymają się lepiej, niż mało 

wysmażone. Gotowe już borówki złożyć w dzieżki 

lub garnki i wstawić w ciepły piec, aby na nich 

zastygł kożuch. Kożuch ten chroni borówki od zepsucia. 

Powidła ze Śliwek. Na powidła bierze się śliwki 

węgierki dobrze dojrzałe, żeby były słodkie. 

Najlepiej każdą przełupać w palcach i wyjąć pest-

— 78 — 

kę, przez co unika się, przy przecieraniu przez 

przetak, darcia przetaka i zyskuje na ilości powideł, 

bo część ich zawsze na pestkach zostaje. 

Kto chce mieć powidła delikatniejsze, powinien je 

w połowie tylko przedusić i, kiedy są jeszcze rzadkie, 

przecierać, apozostałe skórki wyrzucić prosiętom. 

Przetarte powidła włożyć znowu do rądla 

i dusić, ciągle mieszając od dna, aby się nie przypaliły, 

póki nie zgęstnieją i nie nabiorą ciemno brązowego 

koloru. 

Do powideł można dodać dla zapachu tłuczonego 

cynamonu, goździków i pokrajanej pomarańczowej 

skórki. Po należytem usmażeniu, nakładać 

w dzieżki i obsuszać w ciepłym piecu, jak borówki. 

Kto nie chce tracić na ilości powideł, ten nie 

przeciera ich wcale, bo przesmażone skórki dadzą 

się zjeść także. W takim razie jest mniej roboty, 

bo powideł się nie przeciera i nie przekłada z naczynia. 

Smażyć powidła można w radiach, kotłach 

miedzianych lub blaszanych, aby tylko były dobrze 

pobielone, lub nawet w garnkach kamiennych, 

aby nie żeleźniakach. 

S" a p o j e. 

Filtrowanie czyli oczyszczanie wody. 

Na wsi nieraz trudno o dobrą, czystą wodę. Woda 

studzienna ze źle ocembrowanej i nie nakrytej stu- 

— 79 — 

dni, w której prócz kurzu, piasku naniesionego 

wiatrem, mogą się topić myszy, szczury, koty, —lub 

też woda ze statku, w którym bezkarnie paprzą 

się dzieci i piją zwierzęta, nie może być ani zdrową, 

ani apetyczną. Cóż dopiero mówić o takich 

wsiach, gdzie wodę do picia czerpią ze stojących 

sadzawek i rowów, bo źródeł niema! 

Ze złej wody najprędzej można się nabawić 

choroby. Cholera, febra i tyfus z łatwością przez 

wodę się udzielają, nie mówiąc już o różnych drobnych 

dolegliwościach, których przyczyną jest zła 

woda. Zadaniem tedy gospodyni, matki rodziny, 

jest uchronić ją przed grożącem niebezpieczeństwem. 

W tym celu ze złej wody trzeba się starać zrobić 

dobrą. Osiągnąć to można przez oczyszczanie czyli 

filtrowanie wody. 

Na dno czystej potaczki takiej, jakiej używają 

do parzenia bielizny, położyć czystą szmatę, na 

nią nasypać czystego piasku, a na piasek dobrze 

wypalonych węgli drzewnych. Potem nanosić pełną 

potaczkę wody i nakryć ją denkiem, aby co 

nie wpadło. Potaczkę najlepiej umieścić w piwnicy, 

aby woda była zimna, i postawić ją na pniakach 

tak, aby pod dolny otwór można podstawić 

jakie naczynie. Woda, przesiąkając przez węgiel 

i piasek, zostawi wszystek brud, i zupełnie czysta 

ściekać będzie do podstawionego naczynia, bo węgiel 

ma własność pochłaniania nawet złego zapachu. Wody 

takiej można używać do gotowania, a nawet do picia. 

Dzieciom, szczególniej w lecie, kiedy nie można 

ustrzedz ich od tego, aby nie jadły surowizny,

. - - , • • ' , . 

• 

80 

lepiej dawać te wodę przegotowaną, i potem ostudzoną. 

Z brudnej stojącej wody można bardzo łatwo 

dostać solitera, tyfusu i krwawej biegunki. 

Herbata. 

Przy nalewaniu herbaty, zwłaszcza dzieciom 

na noc, uważać należy, aby nie była mocna, bo 

sen odbiera; potem dziecko długo się przewraca 

i zasnąć nie może.—Do gotowania herbaty, jeśli 

niema samowara, (z którego najlepiej smakuje), 

to trzeba mieć już osobny garnuszek, najlepiej 

kamienny lub rądelek blaszany albo miedziany dobrze 

pobielony, przeznaczony li tylko do gotowa - 

wania wody na herbatę. Niema nic obrzydliwszego, 

jak herbata zaparzona wodą z tłustego garnka 

lub saganka od kapusty i t. p. 

Do zaparzenia herbaty trzeba koniecznie kupić 

imbryczek, to jest garnuszeczek z uszkiem i dzióbkiem, 

w którym ukryte jest sitko, aby liście herbaty do 

szklanki nie wpadały, oraz z dopasowaną doń pokryweczką. 

Taki imbryczek kosztuje kilkanaście groszy, 

a przyczynia się wiele do dobroci herbaty. 

Herbaty nigdy nie trzeba kupować na grosze, bo 

taka jest zawsze fałszowana w ten sposób, że raz 

wymoczoną suszą i farbują trochę lukrecją paloną, 

lub czarnemi jagodami, aby miała kolor. Najmniej 

kupić ósemkę funta w dobrze opakowanej papierowej 

paczce. Nie trzeba też kupować bardzo taniej 

herbaty, bo ta i w paczkach może być fałszowana, 

lecz brać najtaniej za 40 groszy ósemkę. Droższa 

— 81 — 

"herbata lepiej naciąga, zatem, jeśli zapłacimy drożej, 

to zyskamy na ilości, mniej potrzebując zaparzać. 

Kawa. 

Przekonać się o dobroci surowej kawy można 

przez zanurzenie jej w wodę. Jeżeli jest farbowana, 

to woda zostaje zabarwiona; jeżeli kawa jest 

lekka i pływa po wierzchu, to dowodzi, że jest zła: 

dobra kawa powinna tonąć w wodzie. 

Najpewniej kupować kawę surową i palić ją 

w domu nad żarem z węgli drzewnych, w umyślnie 

na ten cel przygotowanych, okrągłych blaszanych 

piecykach ; przytem należy często potrząsać 

piecykiem, aby się ziarnka równo paliły. Ponieważ 

jednak o taki piecyk na wsi bywa trudno, gdyż 

mają, go zwykle tylko we dworze lub na plebanji—łatwiej 

tedy upalić kawę na zwykłej, czysto umytej, 

patelni od smażenia mięsa. 

Stawia się patelnię na fajerce angielskiej kuchni, 

sypie garść kawy i, w miarę jak się ona ogrzewa, 

miesza się drewnianą nową, łyżką, aby się równo 

wszystka upaliła. 

Łyżka musi być nową, żeby kawa nie przeszła 

żadnym obcym zapachem lub smakiem, np. tłustością. 

W ten sposób upalona kawa jest dobra. Nie 

trzeba kawy po upaleniu nakrywać, aby się spociła, 

bo przez to własnem ciepłem, które nie może 

z niej ulecieć swobodnie, przepala się; jeśli kawa dobrze 

jest upalona, powinna być jasno brunatnej barwy. 

Aby kawa była smaczna, należy ją tak gotować: 

do garnka nalać mniej więcej półtorej kwarty 


w&m 

82 — 

wody, do której po zagotowaniu, wkłada się kawałek 

nieduży cykorji; potem, gdy się już zagotuje 

woda, sypie się dwie łyżki kawy, wprzódy 

umielonej na osobnym młynku, lub, jeśli go niema, 

utłuczonej w zwykłym moździerzu. Pozwala 

się, żeby woda z kawą, zagotowała się ze dwa razy; 

następnie zalewa się trochę ten wrzątek zimną, wodą, 

odstawia nabok od ognia, przykrywszy pokrywką, 

aby kawa nie. wywietrzała. 

Jak się za chwilę ustoi, można nalewać ją ostrożnie 

w kubki, dodając mleka lub—jeszcze lepiej,— 

słodkiej przegotowanej śmietanki. Taka kawa będzie 

wyborna! 

Po wsiach, gdzie o dobrą kawę trudno, można 

sobie przyrządzać niby kawę, naparzając palone 

i mielone ziarna pszenicy lub żyta. Kawa taka 

ma smak znacznie odmienny od prawdziwej 

kawy, ale jest dość smaczna, dla chorych i dzieci 

zdrowsza, a przez wiele osób bardzo lubiana. Jeśliby 

komu nie smakowała czysta pszeniczna lub 

żytnia kawa, niechaj miesza te ziarna po upaleniu 

pół napół z prawdziwą kawą. W taki sam sposób 

przygotowana kawa nawpół z grochem okrągłym 

palonym, jest wyborna, i, kto nie wie, nigdyby 

się nie domyślił, że do kawy był groch domieszany. 

Taka mieszana kawa jest nawet zdrowszą 

i tańszą. 

Napoje spirytusowe. 

— 83 — 

Prócz piwa, wódki i wina, do napojów spirytusowych, 

zaliczają też: jabłecznik, kwas i wina- 

owocowe, robione z malin, czarnych jagód, poziomek, 

agrestu, porzeczek i t. d. 

Podaję tu przepis robienia jabłecznika; może 

która z gospodyń spróbuje zeń skorzystać, a przekona 

się, co to za przyjemny i orzeźwiający napój, 

zwłaszcza w czasie żniw, gdy słonko mocno dopieka. 

Jabłecznik. Wziąć kwaskowatych jabłek, można 

nawet leśnych, 50 funtów, pokrajać je na kawałki 

i wsypać w beczułkę, najlepiej kupioną od jj 

kupca po winie. Wlać na to 25 kwart wody rzecznej 

lub źródlanej, włożyć 10 funtów miodu lub 

cukru, postawić beczułkę w piwnicy, przykryć płótnem 

i zostawić na 3 do 4 tygodni, aby się przefermentowało. 

Potem zlać ten sok w inną beczułkę, 

a na pozostałe jabłka nalać taką samą ilość 

wody i dołożyć tyleż, co wpierw, cukru. Gdy przefermentuje 

się, jak poprzednio,—odlać go i po raz 

trzeci jabłka świeżą wodą nalać. Następnie wszystkie 

trzy ilości otrzymanego w ten sposób jabłecznika 

zlać w jedną większą beczułkę, aby była pełną, 

bo inaczej pleśnieje, i zostawić w spokoju na 

jakie 6 miesięcy. Pcczem można ściągnąć jabłecznik 

w butelki i zakorkować, a w miarę potrzeby 

używać go do picia. Jeżeli piwnica zimna, to jabłecznik 

może zostać w beczułce dłużej, niż sześć 

miesięcy, bo wtedy wolniej fermentuje. 

Miód pitny. 

Kto ma dużo miodu, może spróbować 

z niego wyborny i bardzo lubiany napój. 

zrobić 

jj

— 84 - 

Łatwy sposób robienia miodu pitnego jest następujący: 

1 garniec miodu rozpuścić w 5 garncach 

wody, następnie przecedzić 5 przez worek flanelowy; 

połowę tego płynu wlać do pobielanego 

kotła, drewienkiem zmierzyć wysokość płynu w kotle, 

wlać pozostałą resztę i gotować na wolnym 

ogniu. Gdy się połowa wygotuje, to jest, gdy miodu 

zostanie tyle, ile go na drewienku po wlaniu 

pierwszej części płynu oznaczono, dolać drugie tyle 

zimnej wody i znowu gotować, dodawszy jeden 

funt szyszek chmielowych, zawiązanych w płóciennym 

woreczku. Kiedy się powtórnie wygotuje do połowy, 

przelać go do innego naczynia. Jak przestygnie, 

włożyć łut drożdży, nasmarowanych na skórkę 

chleba, i zostawić w piwnicy na dwa tygodnie, 

aby przefermentował. Poczem przecedzić przez worek 

flanelowy, zlać do beczułki lub butelek i zakorkować. 

Kwas litewski. 

Napój ten, bardzo smaczny i orzeźwiający, jest 

w powszechnem użyciu na Litwie, nawet w najbiedniejszej 

chacie. Sposób przyrządzania go jest 

bardzo prosty: do czystej beczułki wkruszyć trzy 

funty suchego chleba razowego, na to wlać 20-ścia 

kwart gorącej wody; skoro ostygnie, dodać 2 łuty 

rozrobionych z wodą drożdży. Po 12 godzinach, 

gdy przefermentuje, płyn przecedzić, wsypać jeden 

funt miałkiego cukru, zlać w mocne butelki, a kto 

może, wrzucić do każdej po parę rodzenków dużych 

i po kawałku cytryny. Jak postoi 24 godziny — 

— 85 — 

jest już napój gotowy do picia. W zimnej piwnicy 

można go trzymać parę miesięcy. 

Zupa czyli polewka Z piwa. Wybornie smakuje 

i jest bardzo pożywne^ piwo, przyrządzone 

w następujący sposób: kwarta zwyczajnego piwa 

gotuje się w garnku; dodaje się parę kawałków 

cukru i zaprawia śmietaną lub paroma żółtkami 

rozbitemi z mąką. Zazwyczaj, wylewając na talerz» 

wrzuca się w tę zupę trochę krajanego w kostkę sera 

i chleba Zupę takąż można robić z bawarskiego 

piwa, dolewając na trzy szklanki piwa czwartą 

wody. 

Polewka Z Wina. Dla chorych lub przychodzących 

do zdrowia po przebytej chorobie, doskonałą 

jest, bo bardzo posilną, polewka z wina, a robi 

się ją tak: do pół szklanki lekkiego, to jest taniego 

białego wina, dolewa się drugie pół szklanki 

wody, wstawia w garnuszku lub rądelku czystym 

i zagotowuje; osobno w szklance lub kubku fajansowym, 

w jakim pijają herbatę, ubija się jedno 

żółtko z łyżeczką miałkiego cukru i rozbiera się 

je przegotowanem winem, dolewając potroszku 

i mieszając łyżeczką. Polewkę taką daje się choremu 

albo samą, albo z kawałkiem suszonej bułki. 

Jeżeli polewkę tę robi się dla dziecka, należy wziąć 

mniej wina, a więcej wody. 

Słodka WÓdka. Kupić 1 kwartę dobrego spirytusu 

w zakorkowanej butelce, aby nie był przez 

szynkarza dobrany wodą; rozdzielić na dwie części 

i przelać każde pół kwarty do osobnej kwartowej 

butelki; przegotować w garnuszku lub rądelku

- 86 — 

*---»%?wr 

kwartę wody, mocno osłodzić i, jak ostygnie, dobrać 

nią spirytus we flaszkach. 

Wziąć dwie małe flaszeczki, do jednej wrzucić 

mięty przeprzowej, do drugiej pokrajanych skórek 

pomarańczowych lub cytrynowych, albo też suszonych 

malin, i nalać to wódką, niech moknie parę 

dni lub tygodni. Potem esencji tej dolewać dla zapachu 

do dobranej słodką wodą wódki. 

Nalewka na Wiśniach. Czarne wiśnie wypłukane 

wrzucić w butelkę lub gąsior, nalać czystym 

spirytusem. Sok, jaki wiśnie puszczą, ze spirytusem 

zmieszany, daje wyborną wódkę, zwaną nalewką. 

Po zlaniu pierwszej nalewki, można nalać drugi 

i trzeci raz spirytusem lub dobraną wódką. Poczem 

można wiśnie napęczniałe nasypać miałkim 

cukrem, a otrzymamy wyborną słodką wódkę czyli 

likier, bo cukier z wisien wyciągnie spirytus. 

Takąż nalewkę można robić na malinach, śliwkach, 

tarkach i jarzębinach, ale te ostatnie dwa 

gatunki owoców trzeba używać przemarznięte, bo 

wtedy są słodkie. 

Ocet. 

Ponieważ na wsi często trudno o dobry ocet, 

podaję tu łatwy sposób robienia go. 

Do czystej baryłki wlać miękkiej, przegotowanej 

i ostudzonej wody pięć garncy Do tego dodać 

1 szklankę miodu, łyżkę z górą tłuczonego 

winnego kamienia (którego dostać można w aptece), 

i kwaterkę okowity; poczem postawić baryłkę 

w miejscu suchem i ciepłem. Po trzech tygodniach 

- 87 

•spróbować; jeżeli ocet będzie dosyć kwaśny, to 

utoczyć potrzebną ilość w butelkę, a w to 

miejsce dolać wody przegotowanej takąż ilosc. Po 

niejakim czasie, jak znowu skwaśnieje należycie, 

ulać octu i dopełnić baryłkę, jak wprzódy, przegotowaną 

wodą. 

W ten sposób robiony ocet może trwać lata 

cale- od czasu do czasu trzebaby tylko zamiast 

wody w miejsce utoczonego octu dodawać okowity. 

CZEŚĆ 

CZWARTA. 

Utrzymanie porządku w gospodarstwie. 

Porządek w domu. 

Codzień rano należy sobie znaleźć chwilkę czasu 

na zrobienie porządku w domu. Rozpaliwszy 

ogień na śniadanie, trzeba łóżka posłać jak należy 

przykryć prześcieradłami i zamieść porządnie 

izbę, odstawiając stoły i ławki i sięgając miotłą 

głęboko do samej ściany pod łóżka. Zęby się nie 

kurzyło, trzeba wprzódy ziemię pokropić mocno 

wodą, lub, jeśli podłoga jest drewniana, to posypać 

ja mokrym piaskiem albo mokremi trocinami, 

poczem miotłą rozetrzeć je po podłodze i dopiero 

powoli zamieść. Takie wytarcie piaskiem 

doskonale oczyszcza podłogę, o czem można się 

przekonać z tego, że piasek czysty, biały, całkiem 

izburzeje.

i 

— 88 — 

Gospodynie, które robią, codzień herbatę i mają, 

tym sposobem dużo jej wymoczonej, a o piasek 

im trudno, mogą tą mokrą herbatą posypywać 

podłogę do zamiatania.—Żeby zamiatać najostróżniej, 

zawsze podnosi sie z podłogi trochę kurzu, 

który potem osiada na sprzętach. Trzeba wiec 

chwilkę poczekać, aż kurz opadnie, i potem zetrzeć 

go ze stołu, ławek, poręczy łóżek i innych sprzętów, 

gałgankiem umyślnie do ścierania kurzu prze- 

znaczonym i nie używanym do wycierania statków 

i naczyń kuchennych. 

Po śniadaniu i obiedzie należy znowu stół zetrzeć 

i okruchy zmieść, aby muchy nie miały co 

objadać. 

Przy zamiataniu trzeba zawsze otworzyć okno 

lub drzwi, aby jak największa część kurzu mogła 

z izby ulecieć na dwór. Dbać też potrzeba, aby 

sień była zamieciona i przed sienią też było czysto. 

Utrzymanie porządku w domu wymaga dużo 

pracy, ale sowicie nagradza się na zdrowiu mieszkańców 

i uprzyjemnia im życie. Daleko milej jest 

i swoim i gościom posiedzieć w czystej izbie! A jak 

to chwalą wtedy gospodynię, jak jej inne, leniwe 

i nieporządne sąsiadki zazdroszczą! 

Chcąc utrzymać porządek w izbie, nie trzeba 

jej dobrowolnie zanieczyszczać przez dawanie w niej 

jeść świniom, gęsiom i kurom, oraz wysadzanie 

małych dzieci po kątach. Nie należy też w izbie 

pod żadnym pozorem trzymać brudnej bielizny,, 

kartofli pod łóżkami, obierzyn w kurzu, ani pomyj 

w szafliku,—a szczególniej uprzątać to wszyst- 

— 89 — 

ko przed nocą. Raz na tydzień powinno się w izbie 

zrobić gruntowny porządek; poodsuwać łóżka 

i skrzynki, powymiatać zza nich, poobcierać ramy 

obrazów, wymyć okna i szkła obrazów, zwłaszcza 

w lecie zapstrzone przez muchy. Następnie 

wyszorować stół, ławki i statki, a nakoniec całą 

podłogę. Z robotą tą trzeba się pośpieszyć przed 

wieczorem, aby przed nocą podłoga wyschła, bo 

wilgoć, ztąd powstała, jest dla śpiących niezdrową. 

Dlatego też najlepiej porządki tygodniowe zacząć 

zaraz po południu, aby, jak wieczorem wrócą domownicy 

do chaty, podłoga była już sucha. Myjąc 

podłogę, nie trzeba nalewać na całą kałuży wo 

dy, lecz lać jej potroszku i po kawałku szorować 

szczotką lub miotłą; zaraz ten kawałek spłukiwać 

czystą wodą, zmaczawszy w niej ścierkę, i wycierać 

wyżętą ścierką do sucha. 

Co parę miesięcy, przed ważniejszemi świętami, 

jak: przed Bożem Narodzeniem, Wielkanocą, 

Zielonemi Świątkami, Matką Boską Zielną i Zaduszkami, 

dobrze jest w izbie robić porządek jeszcze 

szczegółowszy. Powynosić pościel na dwór } 

porozwieszać na płotach, aby wywietrzała (pamiętając 

o tem, żeby w zimie wcześnie ją wnieść 

do izby, aby przed nocą się ogrzała, bo, położy w* 

szy się w zimną pościel, można zachorować); zdjąć 

ze ścian obrazy, okurzyć je; łóżka wyszorować 

i oczyścić z robactwa, ściany obmieść miękką miotłą 

lub szczotką, —a przed Wielkanocą i Zaduszkami 

obielić świeżym wapnem;—statki i podłogę poszorować, 

okna umyć i napowrót wszystko wnieść

— 90 — 

i poustawiać w izbie. Tak utrzymana izba aż pachnie 

i ciągnie do siebie. 

Utrzymanie porządku w bieliznie. 

Każda gospodyni powinna się starać, aby mieć 

jak największy zapas bielizny dla swej rodziny 

i przestrzegać tegoż u służby, .bo przy dużej ilości 

łatwiej utrzymać porządek w domu. Szczególniej 

zaś małe dzieci trzeba, aby miały koszul po kilka 

sztuk, bo one brudzą prędzej, niż starzy, i potrzebują 

częstszej zmiany, niż co tydzień. Daleko więc 

lepiej mieć po sześć koszul, majtek, gatek, chustek 

do nosa, niż po dwie sztuki bielizny aa zmianę, 

a za to po kilka spódnic i kaftaników, lub po'kilkanaście 

fartuchów i czepków,.. Nie trzeba na to zważać, 

że suknię ludzie widzą, a koszulę można przed 

okiem ludzkiem schować, bo od czystej bielizny 

zależy zdrowie człowieka. 

Często tak wypadnie, że choroba, czy też pilna 

jakaś robota, przeszkodzi gospodyni urządzić 

pranie, a wtedy co robić, jak jest tylko na jedno 

przewleczenie?! 

Zaopatrzywszy się w odpowiednią ilość bielizny, 

należy pilnować, aby ją jak najdłużej utrzymać 

w całości. Trzeba więc pilnie oglądać każdą 

sztukę przed praniem, połatać i pocerować każdą 

dziurę; poczem po praniu raz jeszcze przejrzeć 

i znowu poreperować, gdzie trzeba, to, co się w praniu 

rozdarło. Troskliwie pilnowana i reperowana 

bielizna dwa razy tak długo potrwać może. Ażeby 

podołać wszystkiej robocie i reperacji, jakiej, 

— 91 — 

przy liczniejszej rodzinie, nigdy nie zbraknie, powinna 

każda matka od małego naganiać do szycia 

dziewczynki, uczyć je reperować i wyręczać się 

niemi. 

Od sposobu prania także bardzo zależy całość 

"bielizny. Nie trzeba przedewszystkiem bardzo brudzić 

jednej sztuki, bo potem, żeby ją doprać, długo 

trzeć potrzeba, przez co się nitki ścierają i robią 

dziury; lepiej zbrudzić dwie sztuki więcej, niż 

jedną zedrzeć. 

Nie należy też na raz zbierać dużo bielizny, 

zwłaszcza jeśli ją pierze jedna kobieta, bo dużej 

ilości trudno podołać, a przytem w bieliznę, długo 

leżącą, brud się wdziera, wsycha i nie łatwo puszcza 

potem. Nie trzeba do prania brać dużo sody, 

lub gotować zbyt tęgiego ługu, bo one nitki 

przeżerają i bielizna prędko pęka. Nakoniec nie 

należy bielizny zbyt długo gotować, bo to też rozmiękcza 

nitki i moc im odejmuje, 

Pranie grubej bielizny. 

Dla niedoświadczonych gospodyń podaję tu 

dwa sposoby prania bielizny: 

Grubą bieliznę z lnianego lub konopnego 

płótna namoczyć w chłodnym, lekkim ługu na godzinę 

lub dwie, potem zanieść do wody i odeprać. 

Następnie przynieść do domu, namydlić miejsca 

poplamione lub więcej zabrudzone, wytrzeć w rękach 

i układać w potaczkę, przesypując cokolwiek, 

jak solą, miałkim popiołem; na wierzch położyć 

jaką szmatę, nasypać sporo popiołu i, odetkawszy

— 92 — 

kołek u dołu potacaki, polewać bieliznę z początku 

letnim ługiem; potem, jak przecieknie, pierwszy ług 

wylać zupełnie, nalać cieplejszym; jak ten przecieknie, 

znowu nalać, zagrzawszy. Tak powtarzać to 

ze sześć, siedm razy, aż dochodzi sie do tego, że 

zalewa się bieliznę wrzącym ługiem, poczem można 

ją tak zostawić na noc. Nazajutrz doskonale 

wypłukać u wody; powłóczki, spódnice i fartuchy 

trochę podkrochmalić i powiesić. Jak nawpół przeschnie, 

umaglować i powiesić drugi raz, aby przeschła 

na dobre. 

Krochmal do grubej bielizny robi się z żytnich 

wysiewek od razowej mąki. Wysiewek pół 

garnca sparzyć gorącą wodą i pierwszą wodę zlać; 

potem zaparzyć powtórnie i przecedzić przez gęste 

sito lub rzadkie płótno. 

Cienką bieliznę trzeba najprzód namoczyć 

w wolnym, lekkim ługu. Jak namięknie, wyjmować 

na balję, namydlaó brudniejsze miejsca i zapierać 

tymże ługiem, ale cieplejszym, uważając, aby najprzód 

brać sztuki czyściejsze. Potem namydlić 

kołnierze, oszewki i plamy, zwinąć każdą sztukę 

brudniejszą stroną w środek w wałeczki; układać 

na balji, brudniejsze na spód, polać ciepłą wodą, 

aby nie były suche, i tak zostawić do rana. Nazajutrz 

wyprać znowuż na balji w czystej rzecznej 

lub studziennej wodzie, nawpół z ługiem zmieszanej, 

żeby się mydło nie warzyło. Następnie bieliznę 

ułożyć na potaczkę, lepsze i cieńsze sztuki na 

wierzch, i polać wodą zagotowaną z resztkami pokrajanego 

mydła. Po kilku godzinach wyjąć, wy- 

— 93 — 

płukać u wody, ufarbkowac, tę co do krochmalu 

więcej, tę co do wieszania mniej, i powiesić. 

Najlepiej używać farbki w tabliczkach, zwanej 

indygo; namoczyć ją w gotowanej wodzie w butelce 

i potem wedle potrzeby dolewać do wody. 

Jeżeli bielizna wisi na słońcu, trzeba ją farbkować 

więcej latem niż w zimie, bo słońce wyciąga farbkę. 

Kolorowe, czarne z białemi i niebieskie rzeczy trzeba 

też farbkować. 

Krochmal trzeba używać kupny lub z pszennej 

mąki. Krochmal z kartofli dobry jest do kolorowych 

rzeczy, lecz do bielizny białej niedobry, 

bo bielizna pęka od niego. 

Krochmal z mąki pszennej robi się tak: 

Mąki trzy kwaterki rozbić na misce z zimną 

wodą na rzadkie ciasto, aby grudek nie było; potem 

lać w to gotującą się wodę i dobrze rozmieszać 

przy ogniu, aż się zacznie gotować. Potem na 

balji dobierać zimną wodą i maczać sztuki bielizny. 

Koszule, majtki, gacie,—wogóle to, co się kładzie, 

na gołe ciało—nie trzeba krochmalić, aby nie 

było ostre, także chustki od nosa i ręczniki: wszystką 

zaś inną bieliznę, jak: powłóczki, prześcieradła, 

obrusy i t. d. lepiej krochmalić w rzadkim krochmalu, 

bo się nie tak prędko brudzą. 

Na sto sztuk bielizny wystarczy półtora funta 

mydła. 

Niezupełnie uschniętą bieliznę maglować, a potem 

albo przesuszyć, albo uprasować.

— 94: — 

W ten sam sposób można prać muślinowe chusteczki, 

fartuchy i czepki. — tylko od ręki, to jest 

nie namydlać i nie namaczać, ale zaraz pomydlone 

przetrzeć, płukać, farbkować i krochmalić. 

Pranie czepków tiulowych. 

Cieniutkie tiulowe czepki i koronkowe szlarki 

najlepiej złożyć w kilkoro i sfastrygować lekko doprania 

lub też obwinąć i obszyć na czystej butelce, 

i dopiero £>rać, wałkując między rękami. Wyprać 

w trzech wodach, wypłukać, ufarbkować 

i ukrochmalić. Potem dopiero wycisnąć, odwinąć 

z butelki, wyciągnąć w palcach, ułożyć na czystym 

ręczniku i nakryć drugim. Jak trochę przeschnie, 

prasować z lewej strony wyciągając gdzie 

trzeba palcami. Czepki i koronki będą jak nowe. 

Kto nie ma rurek do rurkowania, a chce ładnie 

szlarkę do czepka złożyć, niech weźmie dwie 

deseczki na cal grube, osadzi je w podstawie 

z drzewa lub choćby w dużej brukwi albo rzepie, 

ściętej na płasko, żeby mogła stać na stole. Deszczułki 

te trzeba rozłupać wzdłuż na połowę, tak 

aby w nie można było zakładać cienkie trzcinki 

lub patyczki jeden na drugi, jak szczeble 

w drabinie, ale żeby przylegały do siebie szczelnie. 

Mając taki przyrząd, wyjąć wszystkie trzcinki 

lub słomki, stosownie do tego, jak chcemy mieć 

grube rurki, i mokrą, wyciągniętą wszerz szlarkę 

przekładać: raz naprzód drabinki, założyć trzcinkę 

i znowu szlarkę przełożyć w tył drabinki, założyć 

trzcinkę i tak dalej, aż dopóki szlarki starczy. Jak 

— 95 — 

ona tak na drabince wyschnie, powyjmować trzcinki, 

a otrzyma się szlarkę ułożoną równiutko i ślicz. 

nie, tylko ją do czepka przyszyć. 

Czystość naczyń kuchennych. 

Największym warunkiem zdrowia człowieka 

jest czystość w przyrządzaniu pożywienia. Niech 

sobie będą kartofle z solą, ale w czystym garnku 

ugotowane, a lepiej one smakują i większy przyniosą 

pożytek, niżeli rosół z> brudnego sagana, lub 

kawa ugotowana w rynce po kapuście. Aby garnki 

były czyste, trzeba je zaraz po wydaniu obiadu 

myć, a nie zostawiać do wieczora, bo resztki 

jadła tak przyschną, że ciężko je wtedy naA»et 

nożem odskrobać. Najlepiej do mycia garnków 

przygotować sobie małe, krótkie, brzozowe, lub 

wierzbowe, wkońcu z jakiegokolwiek ziela, miotełki; 

nasypać w garnek trochę popiołu lub piasku; 

nalać gorącej-wody i wytrzeć doskonale dno i boki 

miotełką, — poczem wodę wylać. Ogarnąć garnek 

z wierzchu suchą miotełką z sadzy, włożyć w szaflik 

vi wiechciem ze słomy lub zmywakiem z grubego 

płótna wymyć garnek do czysta. Jak 

obeschnie, postawić go na półce dnem do góry. 

Od czasu do czasu, a więc co parę dni, trzeba 

garnki wyparzać rozpalonemi kamykami, jak dzieżki 

od mleka. Kto zaś ma żeleźniaki zapuszczone 

tak, że pobiała w nich zczerniała, niech kupi za 

6 groszy chlorku, i wsypując po szczypcie do garnka, 

naleje weń wody i wygotuje na ogniu, a sa< 

gany zbieleją i będą, jak nowe.

ï G S T S h T " :. • ' Jrf$$8S8Kai83S?SSSS533 

96 — 

Najlepiej między garnkami trzymać porządek 

taki, żeby w garnku, używanym do rosołu, gotować 

kluski, krupnik, kartoflankę, kasze na zupę, kartofle 

i t. p. potrawy, do których potrzebna tylko woda 

i sól; do gotowania zaś kapusty, brukwi i innych 

zapalanych jarzyn mieć garnek osobny. Do 

mleka i herbaty trzeba już koniecznie mieć osobne 

garnki i nigdy ich nie zamieniać. Kawę i herbatę 

najlepiej gotować w kamiennych garnuszkach, 

lecz nie używać ich bezwarunkowo do niczego 

innego. 

Tak samo, jak o garnki, trzeba dbać o czystość 

radli, patelni, brytwanny, które po każdem użyciu 

należy doskonale piaskiem lub popiołem, wziąwszy 

słomiany wiecheć, wyszorować wewnątrz i zewnątrz. 

Miski, używane do płukania i obierania jarzyn, 

talerze i inne naczynia gliniane, starannie po użyciu 

należy wymywać w gorącej wodzie zmywakiem, 

a potem, popłukawszy zimną wodą, wytrzeć czystą 

ścierką do sucha (nie zostawiać, aby obsychały) 

i schować do szafki, żeby muchy dostępu nie miały. 

Kto nie ma szafy na naczynie, niech stawi na 

półkę, ale nakrywa je szczelnie czystą ścierką. 

Łyżki trzeba wymyć, lub, jeśli są blaszane, 

oczyścić popiołem; to samo widelce i noże, które 

następnie należy obmyć wodą. 

Nożów, widelców i łyżek nie powinno się nigdy 

wkładać w garnek i gotować, bo od gorąca 

stal się psuje. 

Inne naczynia, używane do gotowania jak, tarka, 

durszlak, tasak, wałki i t. p., trzeba również 

— 97 — 

-starannie oczyścić po użyciu i schować. Stolnicę 

i deskę należy wyszorować, wymyć i schować. 

Stół i ławkę po zmywaniu codzień wyszorować 

szczotką lub wiechciem słomianym, posypawszy je 

piaskiem lub gliną, a zawsze będą białe, jak nowe. 

Chcąc utrzymać należyty porządek przy gotowaniu, 

trzeba każde użyte naczynie natychmiast 

oczyścić, umyć i schować, nie odkładać tego do ogólnego 

zmywania. Taki ład ułatwia o wiele robotę. 

Po skończonem gotowaniu komin czy kuchnię 

angielską trzeba pomieść i ładnie piaskiem posypać. 

Niektóre gospodynie mają zawsze trochę wapna 

rozmieszanego w garnku i, po każdem upieczeniu 

chleba, bielą wewnątrz komin tak, że i śladu sadzy 

na nim niema. 

Trzeba mieć duży zapas ścierek, aby zawsze 

były czyste i na podorędziu. Ścierki powinny 

być trzech rodzajów: jedne do wycierania talerzy 

i misek,—cieńsze do szklanek, a jeszcze inne mniejsze 

i grubsze do ścierania stołu, ławek i brania 

garnków z komina. 

Uważać też należy, żeby ścierki były zawsze 

czyste, azatem prać raz wraz i często wygotowywać, 

to się nie zapuszczą. Nie trzeba też ścierek 

używać długo i bardzo brudzić, bo, zatarte brudem, 

trudno puszczają w praniu i drą się tylko. 

Po zmywaniu statków izbę zawsze zamieść należy. 

Porządek w oborach i chlewach. 

Od zachowania porządku w oborach i chlewach 

zależy zdrowie dobytku, a tern samem i do- 


— 98 — 

chody gospodyni. Czysto utrzymana krowa ma 

lepszą chęć do jadła, więcej daje mleka; porządnie 

utrzymana świnia lepiej się karmi, przybywa 

więc na niej mięsa, a w razie sprzedaży—pieniędzy. 

Naszym gospodyniom, przywykłym do 

brudu w obrządku koło bydła, śmieszne i dziwne 

zdawać się może, że ktoś zachęca je do czystości 

i porządku pod tym względem: tymczasem cudzoziemcy, 

— czesi, niemcy, anglicy, przybyli do nas, 

jak zobaczą naszą gospodarkę, za głowy się łapią 

z przerażenia! Kto to widział, żeby, chcąc wydoić 

krowę, człowiek lazł w gnój po kostki, jeśli nie 

po kolana! To samo spotyka gospodynię, która 

zanosi wieprzkowi jeść w szafliku. 

W Holandji utrzymują taką czystość w oborach, 

że można tam chodzić w długiej sukni i jasnych 

bucikach bez obawy zabrudzenia się. W Anglji 

i Niemczech kąpią i myją świnie co tydzień. 

A nie trzeba szukać zagranicy, bo i u nas po niektórych 

dworach zaprowadzono już takie porządki 

koło dobytku i przekonano się, że robota około 

utrzymania czystości w oborach i chlewach sowicie 

się opłaca. Nie żądamy już podłogi w oborze, 

bo często gospodarz nie ma jej w chacie,—ale niech 

przynajmniej gnój będzie co parę dni wyrzucony 

i codzień nasłane świeżej ściółki i słomy, liści suchych 

czy mchu, czego kto używa. Przez to zyska 

się na ilości nawozu i na zdrowiu krów. 

Żłoby powinny też być czysto wymiecione, 

wyczyszczone i wypłukane, aby się tam nie zostawały 

resztki jadła, które kwaśnieją lub butwieją. 

OBŒHB^HHBI^^BH \ EH .,•: ::;^^..:-:..v BHBBBHH 

— 99 — 

Obora ma być codzień dobrze przewietrzona, w tym 

celu powinna mieć jedno lub parę oszklonych okien, 

któreby się dały otwierać. Jeżeli się zdarzy jaki 

wypadek choroby u krowy, powinna zawsze być 

potem obora wyczyszczona dobrze, to jest nawóz 

wywieziony do czysta, żłoby pomyte, ściany obmiecione, 

a dobrze jest też wykadzić oborę siarką. 

Taki sam porządek stosuje się też i do świń, 

które prócz tego wartoby choć co parę tygodni 

oskrobać zgrzebłem z brudu i opłukać paru kubłami 

wody. Jedzenie dla świń trzeba dawać czyste, 

plewy wysiewać, aby nie było piasku, a kartofle 

płukać. Szaflik koniecznie ma być czysto utrzymany, 

a więc codzień bezwarunkowo miotłą i wodą 

wyszorowany. 

Dół do zbierania nawozu i gnojówki powinien 

być umieszczony gdzieś ztyłu za oborą, aby wyziewy 

wydobywające się z gnijącego nawozu nie 

zatruwały powietrza ludziom i bydłu, bo i bydło 

potrzebuje świeżego powietrza do oddychania. 

'—- 

Utrzymanie czystości koło nabiału. 

Głównym warunkiem, żeby nabiał był dobry 

jest czystość. Przede wszy stkiem tedy: 

1) Krowa powinna być trzymana czysto, to 

jest powinna mieć zawsze czystą, świeżą ściółkę,' 

żeby się nie walała w gnoju, a w razie powalania, 

powinna być oskrobana zgrzebłem i obmyta 

do czysta. 

2) Przed każdem dojeniem, należy krowie ob- 

si

— 100 — 

myć wymiona i dój ki czystą, wodą. z mydłem i wytrzeć. 

3) Ręce dojącej kobiety powinny być także 

czyściutko wymyte, aby się brud nie opłukiwał 

mlekiem i nie spływał do szkopka. 

4) Jeżeli krowa ma twarde dójki i trudno się 

doi, trzeba dójki smarować świeżem masłem lub 

smalcem, nie zaś palce maczać w szkopku, lub, 

co gorzej, pluć na nie, żeby były ślizkie. A jeżeli 

się doi całemi rękami, nie zaś palcami, to niczem 

smarować nie trzeba. 

Naczynia, używane do mleka, należy utrzymywać 

w wielkiej czystości, bo, żeby mleko było najlepsze, 

przechodzi ono kwasem i brudem zuaczyń, 

traci smak właściwy i bardzo prędko kwaśnieje. 

Szkopek po każdem użyciu trzeba wymyć 

i wyparzyć gorącą wodą, to samo robić z garnkami, 

dzieżkami i miskami. W tym celu najlepiej 

napalić niewielkie kamyki, wlać w naczynia gorącej 

wody, wrzucić kamyki i zostawić odkryte, żeby 

dobrze wyparować mogły; potem wyszorować 

wiechciem z czystej słomy, wylawszy wodę i wsypawszy 

w nie czystego grubego piasku lub, w braku 

takowego, popiołu drzewnego. Od czasu do czasu 

można wyparzyć naczynia od mleka ługiem 

z popiołu lub wodą gorącą z trochą sody. 

Mleko po wy dojeniu przelać w dzieżki i, zamiast 

nakrywać denkiem lub pokrywkami, które 

bardzo trudno tak szczelnie dopasować, żeby tam 

mucha lub robak nie przelazł, obwiązywać ściereczkami 

ze starego płótna lub perkalu. Co parę 

— 101 — 

dni ściereczki wyprać i wygotować, a będzie mleko 

czyściejsze, niż pod denkiem lub pokrywką, które 

umyć trudniej i więcej czasu to zajmuje. 

Śmietanę na masło zbierać należy czystą łyżką 

w duży garnek kamienny lub gliniany polewany, 

ale nie używany do gotowania. Mało kto ma 

tyle mleka, żeby śmietanę na masło zebrał odrazu, 

można zatem śmietanę przez parę dni dokładać. 

Potem nie wylewać z garnka, lecz wybrać, łyżką 

w maślniczkę, bo na dnie ustaje się zawsze trochę 

serwatki. 

Po każdem zrobieniu masła trzeba maślniczkę 

wymyć, wyparzyć i postawić w suchem miejscu 

nie wkładając do niej krążka i zatyczki, lecz kładąc 

osobno, bo razem prędzej zatęchnąć może. 

Śmietanę do użytku kuchennego lub na sprzedaż 

najlepiej zbierać w osobne małe garnki (jedno 

kwartowe i mniejsze), znacząc sobie, która starsza, 

żeby ją wprzód zużytkować. Każdy garnek nakryć 

grubem płótnem i na wierzch nasypać grubego 

piasku. Piasek wciąga w siebie serwatkę ze śmietany, 

przez co śmietana jest gęsta i smaczniejsza. 

Śmietana taka daleko dłużej się trzyma, nie rośnie 

i nie gorzknieje. Na targach taka śmietana 

ma nadzwyczajny pokup i chętnie drożej ją płacą, 

bo też i więcej warta od rzadkiej śmietany nawpół 

z serwatką. Gęsta taka śmietana jest daleko 

sporniejsza, bo mniej jej do zaprawy potrzeba. 

Po każdem zrobieniu sera trzeba woreczek wyprać, 

a od czasu do czasu wygotować. 

Piwnica, w której stoi mleko, powinna być moi

! ii_H: 

102 

żliwie sucha, często przewietrzana i utrzymana czysto; 

wszelkie gnijące i psujące się jarzyny powinny 

być niezwłocznie wyrzucane, bo zgnilizna oddziaływa 

na dobroć mleka. Na wiosnę, po wyprzątnięciu 

z zimowych zapasów piwnicy, trzeba ją wypalić. 

Do tego bierze się snopek słomy i zapala 

na środku piwnicy. Pożar od tego się nie wznieci, 

zwłaszcza że się wtedy pilnuje, a zresztą w piwnicy 

nic tak łatwo zapalnego niema. Dym ze słomy 

wytruje wszelkie robactwo i pająki; potem 

miotłą obmieść ściany, zamieść ziemię, wysypać świeżym 

piaskiem i powstawiać, co należy. W takiej 

czystej piwnicy nietylko mleko, ale i wszelkie produkty 

są lepsze i dłużej się trzymać mogą bez zepsucia. 

Rady przydatne w różnych wypadkach. 

Środek przeciwko muchom w mieszkaniu. 

Łodygi bylicy, skropione serwatką, wieszać 

u pułapu. Gdy je muchy obsiada, wieczorem przed 

zapaleniem światła nakładać zręcznie na łodygi 

worki, poczem parzyć wrzącą wodą. Zabite tym 

sposobem muchy dać zjeść kurom.—Albo też: 

W szklankę nalać mydlin, przykryć cienkim 

kawałkiem ukrajanego chleba, który okrągło okroić, 

aby nad zręby szklanki nie wystawał; z pod 

spodu chleb posmarować miodem lub posypać cukrem 

i wydłubać otworek, z wierzchu mały, roz- 

— 103 — 

•szerzająuy się ku dołowi. Mucha, poczuwszy słodycz, 

wlezie w otwór i, nie mogąc wyjść, utonie. 

Zamiast mydlin, można użyć serwatki. Much tyle 

sie łapie, że parę razy na dzień serwatkę trzeba 

wylewać. 

Środek na wytępienie robactwa domowego. 

Przedewszystkiem, chcąc się ustrzedz robactwa, 

trzeba zachować jak największą czystość w mieszkaniu, 

wymiatać z każdego kąta, uważać, żeby się 

nigdzie nie zostawały obierki, resztki jadła i odrobinki 

chleba, bo to wszystko stanowi pożywienie 

dla robaków,—a kto chce się ich pozbyć, nie powinien 

ich karmić niedojadkami ludzkiej strawy. 

Wszystkie szpary i dziury, czy to w podłodze, czy 

ścianach lub kominie, trzeba zatykać lub zalepiać 

gliną, żeby robaki nie miały gdzie jaj składać. 

Kupić w składzie aptecznym za dziesięć groszy 

boraksu w proszku, t. j. miałko utłuczonego, 

dodać do niego 4 łyżki cukru drobnego, tak zwanego 

pudru, zmieszać dobrze i posypać podłogę, 

komin, wszędzie gdzie się da — niech tak leży 

kilka dni, a robaki zginą napewno. 

Kto niechce mieć stonóg w mieszkaniu, powi- 

•nien się starać, żeby było sucho, bo stonogi przebywają 

tylko w wilgotnych miejscach. 

Środek na pluskwy. 

Jak najeżyściej utrzymywać łóżka, a wiec: 

często wietrzyć pościel, nie słać słomy prosto

— 104 — 

w łóżka, bo robactwo prędzej sobie miejsce znajdzie, 

lecz poszyć sienniki z grubego płótna i często 

w nich słomę zmieniać; wysypując starą na 

ściółkę dla bydła, a napychając świeżą, obejrzeć, 

gdzie są gniazda, wyskrobać tępym nożem, poparzyć 

ukropem i wyszorować, a potem posmarować 

naftą lub terpentyną. 

Obrazy też trzeba bardzo starannie oglądać, 

a po kupieniu najlepiej szpary między ramą i deseczką 

oblepić szerokiemi paskami papieru, aby 

pluskwy wcale tam wejść nie mogły. Najlepiej nad 

łóżkami nie wieszać dużo obrazów, ażeby pod niemi 

porządek utrzymać było można. 

Ściany trzeba często oglądać, a gdzieby pluskwy 

zasiadły, zeskrobać do żywego drewna i zabielić 

świeżem wapnem. 

Środek na wszy u drobiu. 

Kurnik codzień zamiatać i usypywać świeżym 

piaskiem. Doskonałem lekarstwem na wszy jest 

rozrzucenie po kurniku macierzanki, a w razie zarazy 

drobiu bielenie ścian wapnem. 

Środek przeciwko myszom. 

Dla myszy jest nieznośny zapach dzikiega> 

(psiego) rumianku. Należy więc zebrać kwiat tej 

rośliny, wysuszyć, przechowywać w szczelnie zamkniętych 

naczyniach i posypywać nim w spichrzach, 

spiżarniach, składach i tym podobnych miejscach, 

zamieszkałych przez myszy. [Najlepiej jednak 

trzymać dobrego, łownego kota. 

Środek przeciwko szczurom. 

Ziarna pszenicy, jęczmienia lub orkiszu namoczyć 

w ługu z popiołu dębowego, aż do napęcznienia, 

potem suszyć i nasypać do nor, wykopanych 

przez szczury. 

Środek na gąsienice w kapuście. 

Jak się już gąsienice rozplenia, to kłaść w bruzdy 

duże wióry posmarowane smołą: gąsienice, 

przełażąc przez nie, uwięzną — poózem można je 

pozbierać i palić. Najlepiej zaś, o ile czasu wystarczy, 

przeglądać kapustę i znalezione jajka rozgniatać. 

Bielenie przędziwa i płótna. 

Skoro motki są już gotowe, należy je mokre 

utarzać w popiele z drzewa dębowego lub olchowego, 

ułożyć w potaczkę i polewać gorącą wodą, 

lub też ułożyć na misce i wstawić w piec po chlebie. 

W takim razie trzeba często zaglądać i pilnować, 

aby motki były mokre, żeby się nie przepaliły 

lub nie spaliły. Jak piec ostygnie, motki wyjąć 

i dobrze wypłukać u rzeki. 

Kiedy płótno już utkane, zamoczyć je w wodzie, 

a potem rozciągać na trawie; jak wyschnie, 

znowu polewać. 

Bielenie płótna najlepiej zacząć w marcu, jak 

tylko śniegi stopnieją. Przebielone dobrze płótno 

włożyć w potaczkę, przekładając drobno porąba-

— 106 — 

nemi, smolnemi sosnowemi szczypkami i polewać 

ukropem. Takim sposobem dobieli się do reszty. 

Podskubywanie gęsi. 

Znany jest sposób podskubywania młodych 

gęsi za życia, w celu pozyskania większej jakoby 

ilości puchu. Bliższe jednak zbadanie tego sposobu 

wykazało, iż korzyść ta jest tylko pozorna, 

a w rzeczywistości przyprawia o znaczne straty 

i jest poprostu nagannem i przeciwnem prawu dręczeniem 

ptaków. Gęś, przemocą, pozbawiona puchu, 

musi to odchorować, a potem musi więcej jeść. 

Kilka łutów puchu, które się tym sposobem pozyskuje, 

trzeba opłacić większą ilością karmy, której 

wartość co najmniej we czwórnasób jest większa 

niż wartość puchu. A więc nie podskubywać gęsi! 

Odświeżanie stęchłej mąki. 

Wziąć świeżo wypalonych i odgaszonych przez 

zakrycie w żelaznem naczyniu węgli drzewnych; 

każdy kawałek węgla obwinąć skubaną watą, gałeczkę 

taką obwiązać nitką i włożyć do mąki. 

Czynność tę powtórzyć kilka razy, dopóki stęchlizna 

nie zginie. 

Usuwanie wilgoci w mieszkaniach, których ściany 

świeżo są otynkowane. 

Zaprawa, używana do tynkowania ścian, składa 

się, jak wiadomo, z piasku i wapna, zarobionych 

wodą. Ściany takie po otynkowaniu zdają się 

być zupełnie suche po krótkim przeciągu czasu; 

— 107 

•dopiero wtedy, gdy izby zostaną zamieszkałe, nagle 

okazuje się na ścianach wilgoć, trwająca przez 

czas długi i wywierająca bardzo szkodliwy wpływ 

na zdrowie mieszkańców. Przyczyna tego jest bardzo 

prostą: wapno zmieszane z wodą zatrzymuje ją 

mocno. Dopiero potem wapno, łącząc się z kwasem 

węglanym, wydzielanym przez oddychanie mieszkańców, 

już zatrzymać wody nie może i ta wydziela 

się ze ścian w postaci wilgoci napełniającej 

mieszkanie, zanim nareszcie zostanie usuniętą 

przez przewietrzanie mieszkania, na co potrzeba 

•dość długiego czasu. Chcąc przyśpieszyć wysychanie 

ścian, trzeba się starać wytworzyć dużo kwasu 

węglanego za pomocą innego przyrządu, niż płuca 

ludzkie. W tym celu ustawiają się w mieszkaniu 

fajerki napełnione żarzącemi się węglami i to powtarza 

się dopóty, przy ciągłem przewietrzaniu 

mieszkania, dopóki para wodna ze ścian jego wydzielać 

się nie przestanie. Jednocześnie stawiają się 

w mieszkaniu naczynia napełnione świeżo wypalonem 

wapnem, które dopóty się będzie odgaszać, 

to jest łączyć się z wodą i rozsypywać na proszek, 

dopóki powietrze w mieszkaniu będzie wilgotne. 

Gdy rozsypywanie się wapna ustanie, można uważać, 

iż mieszkanie dostatecznie już jest suche i może 

być zajętem bez szkody zdrowia.—Pamiętać jednak 

trzeba, że gaz z węgli rozżarzonych w fajerce 

jest zabójczym dla ludzi; to też takie osuszanie 

robić można tylko wtedy, póki jeszcze nikt nie 

mieszka.

— 108 — 

Ochrona podłóg od wilgoci. 

Nasypać najprzód warstwę drobno utłuczonych 

żużli kowalskich, a na to warstwę suchego 

popiołu z węgli kamiennych i dopiero kłaść podłogę; 

wilgoć opadnie na dół, a podłoga gnić nie będzie. 

Dobrze też jest deski od spodu, przed ułożeniem, 

wysmarować smołą, co uchroni podłogę od grzyba 

drzewnego. 

Dobre i tanie smarowidło na buty. 

Wziąć 2 części tranu, 1 część łoju wołowego 

i 1 część smalcu wieprzowego,—roztopić wszystko 

razem na wolnym ogniu i masą tą, jeszcze ciepłą, 

smarować buty pędzlem albo szczotką, wcierając 

dobrze i pilnując, aby smarowidło wsiąkło dobrze 

w skórę i zaszło do szwów. Smarowidło takie 

utrzymuje miękkość i giętkość skóry, czyni ją wytrzymałą 

na niszczący wpływ wilgoci, a znacznie 

jest tańsze od wielu innych, zachwalanych smarowideł. 

Porównanie miar z wagami. 

1 kwarta wody równa się 2 funtom. 

1 szklanka wody równa się 16 łutom. 

Kieliszek zwyczajny—równa się 3 łutom. 

Łyżka stołowa wody waży półtora łuta. 

Garść ziela waży półtora łuta. 

Garć korzeni równa się 3 łutom. 

_ 109 

Parę słów o przygotowaniach na doroczne 

święta. 

Nakoniec podam parę słów zarządzenia 

przygotowaniem do świąt dorocznych, aby robota 

szła składnie i nie męczyła zbytecznie gospodyni. 

Przed Bożem Narodzeniem zamarynować kawałek 

wołowego mięsa, żeby się nie zepsuło. Ugotować 

w wigilję Wigilji flaki i nogi. 

W pierwsze święto na śniadanie dać kawę 

z ciastem, na obiad flaki odgrzane i jakiej kaszy, 

aby nie było jednej potrawy za mało; na wieczerzę 

nogi, kartofle i herbatę. 

W drugie święto ugotować na marynowanej 

wołowinie kapuśniaku, do niego kartofli. 

Na obiad: rosół, mięso, a do niego chrzan 

lub ogórki. 

Na wieczór z resztek zrobić bigos. 

Nowy Rok: Herbata, zacierki i kiełbasa z sosem 

i kartoflami. 

Trzech Króli: Barszcz z kaszą, pieczeń wołowa 

z tłuczonemi kartoflami. 

Na Ostatki, kiedy to ludzie chcą sobie użyć 

dowoli, trzeba przygotować kiełbas, kiszek i kawałek 

wieprzowiny, ale używać tego mięsiwa umiarkowanie, 

z jarzyną, i popijać herbatą, aby nie dać 

powodu do choroby i przeładowania żołądka. 

Przed Wielkanocą należy kupić dosyć wcześnie 

cielęcinę, póki tania, i zamarynować; przygotować, 

kto ma, szynkę lub boczek i kiełbasę; zemleć 

wcześnie lub kupić mąkę na ciasto, żeby wy-

— 110 — 

schła należycie; nie czekać też na ostatni tydzień 

z załatwieniem sprawunków świątecznych, bo przed 

samemi świętami wszystko drożeje. 

Porządki gruntowne porobić w wielki poniedziałek. 

Ciasto i chleb upiec we środę lub najpóźniej 

we czwartek, żeby można było pobiedz 

w Wielki Piątek do kościoła, a na Wielką Sobotę 

rano zostawić tylko gotowanie na święta i resztę 

sprzątania, aby popołudnie znów było wolne do 

kościoła. 

Na Zielone Świątki, po zrobieniu porządku 

w domu, warto też upiec trochę ciasta i obmyślić 

taki obiad, żeby go w sobotę lub w niedzielę rano 

ugotować można było, a potem tylko przygrzać, 

aby gospodyni do kościoła pójść mogła. 

Tak samo trzeba się urządzić przed każdem 

większem świętem, jak: Matką Boską Zielną, odpustem, 

Wszystkimi Świętymi i t. d. Lepiej na 

parę dni wcześniej załatwić się z robotą, niż z włóczyć 

na ostatnią chwilę i zarywać kawał nocy, 

bo w takim razie zmęczona gospodyni się nie wywczasuje, 

nie ma humoru i, kiedy inni święta używają 

w całej pełni, ona, napracowawszy się dla 

wszystkich, chodzi markotna i drzemie po kątach. 

Str. 

Przedmowa do matek i gospodyń 

0 pielęgnowaniu niemowląt . . 5 

Czego dziecko potrzebuje . . . 6 

Światło 6 

Pożywienie 8 

Czystość 12 

Ochrony dla dzieci 16 

Jak złenir, zaradzić 20 

Pokarmy. 

0 pieczeniu chleba 23 

Chleb razowy 25 

Chleb pytlowy 26 

Co zrobić, jeżeli zboże na mąkę 

było porosłe 26 

Bulki 27 

Ciasto świąteczne lepsze . . . 27 

Placki 28 

Eacuszki 28 

Placki z makiem na post... 29 

Pierogi z kapustą 29 

Pierogi z mięsem 30 

Mięso 30 

Bosół 31 

Sztuka mięsa 33 

Smażone mięso 33 

Pieczeń duszona 34 

Zrazy bite 34 

Zrazy siekane 35 

Klops czyli pieczeń siekana. . 36 

Kotlety siekane 36 

Pierogi z mięsa 37 

Flaki 38 

Cynadry 39 

"Wątroba wołowa 40 

Bigos z resztek mięsa bez kapusty 

40 

Trzęsionka czyli galareta z nóg 40 

Pieczeń barania 41 

Pieczeń cielęca 42 

Marynowanie mięsa 42 

Świeży schab '43 

SPIS RZECZY. 

Str. 

Kiełbasy 44 

Kiełbasa z szarym sosem . . 45 

Kisz«. • 45 

Gorszy gatunek kiszek.... 45 

Salceson 46 

Solenie słoniny 46 

Cielęcina marynowana.... 47 

Kotlety z móżdżku cielęcego . 48 

Wątróbka cielęca 48 

Drób. 

Pieczone kurczęta 49 

Kurcze duszone w maśle . . . 49 

Kaczki i gęsi pieczone . . . 49 

Czernina 49 

Zwierzyna 60 

Zając 50 

Ryby. 

Zupa z ryb 51 

Byby smażone . . . ' . . . 52 

Śledzie wędzone 52 

Śledzie marynowane . . . . 53 

Śledzie zwyczajne 53 

Jaja. 

Jajecznica 54 

Nabiał. 

"Wyrób masła 54 

Ser , 55 

Ser ze słodkiego mleka . . . 56 

Jarzyny. 

Marchew 57 

Buraki • . 57 

Kartoflanka 58 

Kluski z kartofli 58 

Kluski kartoflane 59 

Sałata z kartofli . . . . ' . 59 

Racuszki z kartofli 59 

Gro eh. 

Zielony groch 60 

Groch okrągły dojrzały . . . 60 

Grochówka 60 

Groch piechoïny i tyczkowy . 61

— 112 — 

Str. 

Kapusta 61 

Kapusta słodka 62 

Bwaszenie kapusty 62 

Kapuśniak 63 

Pierogi z kapustą 63 

Bigos 64 

Podczos z kaszą 64 

Sałata 65 

Ogórki 65 

Kwaszenie ogórków 65 

Kwaszone ogórki na prędce. . 66 

Barszcz 66 

Zupa z bani 67 

Zupa szczawiowa 67 

Ćwikła -67 

Szczypior. . " 67 

Grzyby. 

Grzyby duszone 

6S 

Zupa grzybowa 68 

Rydze i gąski kiszone . . . . 69 

Grzyby marynowane . . . . 69 

Suszenie grzybów 69 

Mąka. 

Zacierki z kartonami, grochem, 

lub kaszą jaglaną 70 

Kluski kładzione 70 

Kluski krajane 

7l 

Pierogi z jagodami czarnemi . 71 

Pierogi z wiśniami 72 

Pierogi z grzybami 72 

Prażucha • 72 

Lemieszka czyli duszaki . . . 73 

Pierogi leniwe 73 

Zasmażka czyli zapalenie na 

zapas 73 

Kasza jaglana ze śliwkami . . 74 

Owoce. 

Owoce suszone 74 

Zupa z owoców czyli garus . . 75 

Zupa z czarnych jagód . . . 76 

Kompot ze świeżych owoców . 76 

Borówki kiszone 76 

Borówki smażone 77 

Powidła ze śliwek . . . . . 77 

Napoje. 

Filtrowanie czyli oczyszczanie 

wody 78 

Str. 

Herbata 80 

Kawa 81 

N'apoje spirytusowe 82 

Jabłecznik . . . . . . . . 83 

Miód pitny 83 

Kwas litewski 84 

Zupa czyli polewka z piwa . 85 

Polewka z wina 85 

Słodka wódka 85 

Nalewka na wiśniach . . . . 86 

Ocet 86 

Utrzymanie porządku w gospodarstwie 

F orządek w domu 87 

Utrzymanie porządku w bieliznie 

90 

Pranie grubej bielizny . . . 9l 

Pranie cienkiej bielizny . . . 92 

Pranie czepków tiulowych . . 94 

Czystość naczyń kuchennych . 96 

Porządek w oborach i chlewach 97 

Utrzymanie czystości koło nabiału 

99 

Rady przydatne w różnych 

wypadkach. 

środek przeciwko muchom 

w mieszkaniu 102 

Środek na wytępienie robactwa 

domowego 103 

Środek na pluskwy . . . . 103 

„ na wszy u drobiu . . 104 

,, przeciwko myszom . , 104 

„ przeciwko szczurom . 105 

„ na gąsienice w kapuście 

105 

Bielenie przędziwa i płótna . 105 

Podskubywanie gęsi . . . 106 

Odświeżanie stęchłej mąki . . 106 

Usuwanie wilgoci w mieszkaniach, 

których ściany są 

świeżo otynkowane . . . . i06 

Ochrona podłóg od wilgoci. . 107 

Dobre i tanie smarowidło na 

buty 108 

Porównanie miar z wagami. . 108 

Parę słów o przygotowaniach 

na doroczne święta . . . . 109 

EBNj L 

vt/">

Upominek dla Matek i GospodyÅ - Antoszka Warszawa ... - Chef Paul

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

Upominek dla Matek i GospodyÅ - Antoszka Warszawa ... - Chef Paul