Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych

człowieka, obowiązuje zasada „człowiek człowiekowi wilkiem” oraz w której dla własnego
dobra akceptuje się kaŜdą manipulację i wykorzystywanie innych, powinna sprzyjać
usprawiedliwianiu przemocy wobec osób słabszych. Z takim pojmowaniem natury człowieka
i relacji międzyludzkich koresponduje materializm – kolejny wymiar mentalności, który
włączyliśmy do narzędzia badawczego. Jest to zbiór przekonań społecznych, którego
charakterystycznym rysem – w przeciwieństwie do humanizmu – jest orientacja na wartości
materialne, a co za tym idzie traktowanie ludzi w kategoriach bezosobowych i
instrumentalnych (por. Boski, 1999).
Kolejnym wziętym pod uwagę rysem mentalności jest autorytaryzm – bezwzględne
posłuszeństwo wobec władzy i autorytetów, bezrefleksyjny szacunek dla tradycji, a takŜe
wyraźne dzielenie ludzi na silnych i słabych (Adorno i in., 1950). Jednym z wyróŜnianych
jego komponentów jest tzw. autorytarna agresja (zob. Altemeyer, 1996). Badania
amerykańskie z lat 80 ubiegłego wieku wykazały, Ŝe osoby autorytarne bardziej tolerują
przemoc niŜ osoby nieautorytarne, odrzucające patriarchalne wartości (Coller, Resick, 1987).
Z drugiej strony, osoby autorytarne na ogół są bardziej kolektywistyczne niŜ
indywidualistyczne (Duckitt, 1989; SkarŜyńska, Gientka, 1999), być moŜe więc z tego
powodu będą mniej skłonne usprawiedliwiać przemoc wobec osób starszych i
niepełnosprawnych. Kwestia ta nie jest jednoznaczna, bowiem inne analizy i badania
pokazują, Ŝe tak indywidualizm, jak kolektywizm, mogą być i autorytarne, i egalitarne
(Triandis, Gelfand 1998). Za uwzględnieniem autorytaryzmu jako zmiennej psychologicznej
mogącej mieć wpływ na postawy wobec przemocy w rodzinie, przemawia i to, Ŝe jest
znaczącym rysem mentalności współczesnych Polaków (zob. Korzeniowski 2002).
Dotychczas wymienione zostały róŜne systemy przekonań i wartości mogące zwiększać
akceptację dla przemocy w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Wydaje się,
Ŝe funkcję taką moŜe teŜ pełnić stan dezorganizacji systemu przekonań i wartości, nazywany
anomią (Durkheim 2006, Merton 1982, Riesman 1996, zob. Korzeniowski 2002). Gdy
szybkim przemianom społecznym nie towarzyszy taka przebudowa organizacji społecznej,
która dawałaby oparcie pojedynczym jednostkom, „ludzie przestają wiedzieć, co jest
moŜliwe, a co niemoŜliwe; co sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe...” (Durkheim 2006, s. 321;
zob. Szacki, 1981, Szafraniec 1986). Mechanizm wpływu anomii na większą akceptację
stosowania przemocy dokonuje się inaczej niŜ czynników wymienionych powyŜej. Anomia
sama z siebie nie wydaje się skłaniać do zachowań amoralnych. Jej znaczenie polega na
rozluźnieniu systemu norm i wartości zakazujących przemocy. Zachowania osób
5