W oczekiwaniu na coś, co by w końcu nasunęło się, zapanowało

gromadnych, poetyckie rojenia o powszechnej krucjacie. Obok skłonności zachowawczychpojawiają się tendencje rewolucyjne w skali tak totalnej, że postulowana rewolucja umyka wsferę estetycznych fantazyj.W tym samym świecie, pod tą samą datą, w tych samych głowach: dwa sprzeczne dążenia.Jedno zmierza do uporządkowanego obrazu świata, do życia poddanego rygorom symetrii,drugie – do rzeczywistości nieobliczalnej, nacechowanej wszystkimi możliwościami. Tylkomały krok dzieli to, co stało się superracjonalne od irracjonalizmu. Nic nie powstrzymujeczłowieka stojącego na gruncie superracjonalnego od zanegowania tej kultury, której takkurczowo się uchwycił. Właśnie dlatego, że uchwycił się jej – jej jednej, ostatniej wartości,jedynego ładu i jedynego gwaranta ładu, który sam sobie musi wystarczyć – tak kurczowo.Można by się sprzeciwić diagnozie powyższej mówiąc, że ludzie zawsze tak działali.Można by powiedzieć, że postęp ludzki jest funkcją specyficznego „podziału pracy”: zawszeokazywał się być wypadkową ludzkiego porządkowania i ludzkiej skłonności do bałaganu.Ależ tak. Tylko że w naszym świecie właśnie zabrakło tego „podziału pracy”. Ci, którzyzmierzają do uporządkowanego obrazu świata (w tych chwilach, kiedy zmierzają), osiągająrzeczywistość nieobliczalną, potęgując bałagan; ci zaś, którzy bałagan postulują (którzypoprzez bałagan usiłują siebie albo ludzkość wyzwolić), ustanawiają porządek, częstozłowrogi porządek. Ci, którzy chcą uwolnić życie z rygorów, dochodzą do „harmonii sfer”:do rzeczywistości poddanej zasadom hierarchii i symetrii. Ci, którzy chcą porządkować świat,stają wobec małpy wyczyniającej swe grymasy w próżni, znajdują czarną dziurę przenikniętąkosmicznym rytmem.Uzbrojeni w tę mądrość, bogatsi o doświadczenia poprzedników, znajdując w historiinajnowszej pociechę oraz pouczenie, nauczyliśmy się posługiwać tym instrumentem:instrumentem współczesnej kultury. Ergo. Jeżeli nie mogę zdobyć się na spełnienie, toprzecież zawsze potrafię pokazać, jak spełnienie to jest w dziele moim – ze słowa na słowo –z twierdzenia na twierdzenie – z sytuacji na sytuację – z utworu na utwór – odraczane. Izawsze będę umiał zdobyć się na tyle ostrożności albo pozostanie mi tyle dobrego smaku,żeby musieć wielosłowie wygasić; żeby zwinąć swój hymn w zgrabny aforyzm. A każdy takiaforyzm – każdy taki hieroglif dwuznaczny i dwuważny – może być i bywa początkiemnastępnej serii... odroczeń.Hymn zwijany w aforyzm – aforyzm znowu rozwijany w hymn; i zwijany w aforyzm. Iznowu... „Mógłbym, na przykład, ująć piekło jako «ciągłość» lub uczynić zeń coś«ziarnistego»” (w Dzienniku 1961–1966, zapis z 16 X 1966).23