W oczekiwaniu na coś, co by w końcu nasunęło się, zapanowało

Ten właśnie mechanizm pozwala zrozumieć zabiegi, jakich Gombrowicz dokonuje natworzywie językowym. On, uformowany przez kraj anachroniczny, na domiar złego wyrosłypośród ziemiańskich wujów i ciotek – zamiast trzebić pańsko–chłopskie geny i gamety swegojęzyka – zrozumiał, że wystarczy je pokazać w pełnym blasku. Wystarczy przecieżbogoojczyźniany sarmatyzm i zaściankowe zadufanie „przeciwstawić” nowoczesnemu światu– aby już samym tym, jakże ostentacyjnym i świadomym, „przeciwstawieniem” po stronienowoczesnego świata się opowiedzieć: „a niech tam, a jazda! Jezus Maria! ChrysteMiłosierny! Matko Boleściwa!”.Można dostrzegać w jego języku uniesienia wieszcze i kazania sejmowe, słowa Paska iSienkiewicza, i Rzewuskiego – ale i nie można nie zauważyć, że autor „nowoczesnym będącczłowiekiem” z rozmysłem przywoływał ich anachroniczną dawność, że użył ich zwyrachowaniem. I że właśnie o to autorowi chodziło, aby jego wyrachowanie zauważyć. On,debiutujący w środowisku – zrozumiał – prowincjonalnym, którego „europejskość”, będącaodpowiedzią na anachroniczną sytuację kraju, była tamtej lustrzanym odbiciem; on,częściowo przecież także ukształtowany przez tę umowną „Europę”, gdzie rysy zapamiętanez dawnych wojaży i wzbogacone o rysy kilku świeżo poznanych dzieł literackich tworzyłykontynent, którego nie ma na żadnej mapie – on taki „Zachód”, taką „Romę”, takie „Alpy”,taki „Paryż” przyjął. I – o Mistrz Mistrz! – jak mądrze znowu w tym akcesie przesadził.„Cher ami... Imaginez que vous rendiez visite á Fréderic Nietzsche en Engadine” (wwywiadzie przeprowadzonym przez Françoisa Bondy, „Ľherne”) – oto co się nazywa:pokonać przeciwnika jego własną bronią. Uformowany przez ludzi, jak ich nazywa,„artystycznie pretensjonalnych”, których samozadufanie było funkcją samozadufania elityspołecznej kraju – on, funkcja tej funkcji – na ich samozadufanie i pretensjonalność przystał;lub raczej – nie przystać nie mógł. I oto jak chytrze kazał wierzyć, że właśnie o to mu idzie,aby czytelnik jego pretensje zauważył: zarzucał literatom przecież nie to, że są pretensjonalni,ale że swoją pretensjonalność starają się ukryć – „albowiem ukrywanie pretensji jest błędemstylu” (w Ferdydurke). Piętnował ich zamknięty w sobie artyzm – wyrafinowanie, do którego„artysta zmusza artystę” – ale walka jego polegała na tym, że słowo ich wykwintneprzelicytowywał wykwintem; że chciał być bardziej artystowski niż oni.Wyrafinowane pomówienie sztuki o wyrafinowanie; artystowska krytyka artystostwa;słowo wykwintne w odpowiedzi na wykwint słów; słowa anachroniczne w odpowiedzi naanachronizm; sarmackość przeciwstawiająca się sarmatyzmowi; egocentryzm artysty jakoodpowiedź na wyobcowanie środowiska artystycznego; dezintegracja społeczna, któraprowadzi sztukę do gabinetu luster; i wydelikacenie, wysublimowanie środków wyrazuwspółczesnej sztuki, które, jako odpowiedź, prowokuje najwyższą samoświadomość artysty –oto sekret licytacji, którą w swym dziele zastosował Gombrowicz. Odpowiedź poniżejwłasnych możliwości, umykanie rzeczywistości w dół, skoro te możliwości nie wydają siębyć wystarczające dla znalezienia się powyżej rzeczywistości i zatryumfowania nad nią.Ta dziecięco–prześmiewcza postawa wobec świata określiła niemal w całości świadomośćwspółczesnej sztuki. Dziecięca bowiem jest nie tylko metoda, którą w swej grze ze światemprzyjęliśmy, polegająca na stosowaniu kolejnych przedrzeźnień; i z dziecięctwa wiedzie sięnie tylko to, co w swej grze ze światem możemy światu przeciwstawić (własneniedookreślenie, bezradność, „dzieckiem podszycie”). Dziecięca jest sama zasada, na jakiejświat przyswajamy. Jest ona pochodną bezradności i polega na p r z y s w a j a n i u w s z ys t k i e g o; wszystkiego tego, czego nie rozumiemy, nad czym nie umiemy intelektualniezapanować – i na przyswajaniu właśnie dlatego, iż nie umiemy nad tym zapanować.Tak przecież postępują dzieci: chcąc zadomowić się w świecie, muszą nie zrozumianą(więc wrogą sobie) rzeczywistość przyjąć do wiadomości, a następnie przetłumaczyć ją na33