W oczekiwaniu na coś, co by w końcu nasunęło się, zapanowało

żadnego odwołania, jest słowo mówione w cztery oczy. Ta wrażliwość towarzyska zmusza docenzury własnych tekstów, stwarza potrzebę słów zdawkowych. I dlatego tak częstorozmawia się ze znajomymi o pogodzie; dlatego mowa ludzka – obok zwrotów, za pomocąktórych się mówi – zawiera także zwroty, za pomocą których się milczy. Dlatego – obokkosztownych wyznań – tyle krygowania się i minoderii w Dzienniku.„Mówienie było nam wzbronione [...] a ta ostrożność w y w o ł y w a ł a z n i c o ś c i ja k ą ś t r z e c i ą o b e c n o ś ć” (w Pornografii; podkr. moje A. F.). O właśnie!Przemilczając to, czego nie można powiedzieć w towarzyskiej rozmowie (a wszystkierozmowy, jakie prowadzimy, są „towarzyskie”, bo nawet literatura, ponieważ zwraca się doludzi, jest towarzyską rozmową); więc przemilczając to, czego nie można słowem wyrazić,świat pisarski Gombrowicza rozmnaża się we wciąż nowe (przedrzeźniające, uwznioślające,cząstkowe, szczątkowe lub rozbudowane) sobowtóry Pierwszej Osoby. To, czego nie możnapowiedzieć, może być wyrażone poza słowem, może być przetłumaczone na gesty i sytuacje.Tak wyłania się w Ślubie „trzecia obecność” – wyłania się to, co między Henrykiem iWładziem nie zostało powiedziane: dwuznaczny stosunek bohatera do swej ziemiańskiejprzeszłości i pełne napięcia, zagrożone wstrętem i zazdrością, kontakty z jego byłąnarzeczoną, Manią. Widzimy dwór rodziców przemieniony w karczmę i Manię w postacikarczemnej dziewki. Do izby wtacza się Pijak, który sprzymierza się z Henrykiem wplugawieniu rodzinnego domu. Obecność Pijaka wywołuje pojawienie się następnychPijaków, awantura przekracza dopuszczalne granice – i wtedy dochodzi do głosu to, co znowunie chce być słowem wyrażone: dochodzi do głosu ta lepsza, „synowska” cząstka uczućbohatera. Na scenę wkracza Dostojnik, za nim Dostojnicy. Teraz z nimi Henryk sięutożsamia, klęka przed Ojcem, „czyni go Królem”. Król przyrzeka synowi ślub królewski zManią... itd. Pierwszy aktor, drugi, trzeci, dziesiąty. „Gdy ludzkie sprawy / W słowach niemogą się zmieścić / To mowa pęka” (w Operetce). Mowa pęka – i wyłania z siebie noweosoby dramatu.Narrator Ferdydurke, po nieudanej próbie rozmowy z sobą–dzieckiem, ucieka w literaturę,chce powierzyć swe wyznania kartce papieru. Ponieważ jednak nie jest możliwe wyrażeniesiebie – tylko siebie – w utworze literackim, w jego pokoju zjawia się monstrualny Pimko zeswą pamięcią kulturowego dziedzictwa literatury. Wiedzy tej narrator nie chce przyjąć – i otozjawia się nowoczesna Pensjonarka: jej „brak przesądów” i gołe łydki mogą od kulturowegodziedzictwa uwolnić. Ale na dłuższą metę ten reżym nowoczesny równie jest uciążliwy jakreżym staromodny – dlatego zjawia się Miętus. Miętus chce być wcieleniem naturalności,jednak przy bliższym oglądzie naturalność jego okazuje się taką samą pozą, „gębą”, jaktamte. Doskonalszym wcieleniem naturalności jest Parobek; tak, jego naturalność jestnaprawdę naturalna – jest naturalna, lecz niema. Cóż więc pozostaje piszącemu?Już odpowiedziałem: pozostaje ucieleśnienie tego, czego nie da się wyrazić słowem.Gombrowicz debiutował w roku 1933 tomem opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania.Pierwszy swój dramat, Iwonę księżniczkę Burgunda, opublikował dopiero dwa lata później.Lecz dramaturgiem był od początku – w momencie gdy zaczął pisać. Nie znam drugiejtwórczości prozatorskiej tak poprzenikanej mechanizmami właściwymi dramaturgii jak prozaGombrowicza.Dramatyczność polega przecież m. in. na tym, że sytuacje psychiczne są uzewnętrzniane iucieleśniane – że nie są przekazywane wyłącznie słowem, lecz że są rozpisywane na sytuacjemiędzyludzkie, symbolizowane obrazem; obrazem scenicznym. Jest to mechanizm niecopodobny do tego, który działa w marzeniu sennym. W tym sensie można powiedzieć, żedramat posługuje się zawsze (w mniejszym lub większym stopniu) językiem onirycznym,symboliczno–obrazowym – językiem w którym doświadczenie wewnętrzne bohaterówwyrażone jest tak, jak gdyby było doświadczeniem zmysłowym; jak gdyby było czymś, coczynimy, lub czymś, czego inni dopuszczają się na nas. Takie są wymogi sceny. I takim też45