W oczekiwaniu na coś, co by w końcu nasunęło się, zapanowało

lecz może się posłużyć dekompozycją stabilnych kształtów, przyjętych jako punkt wyjścia(tak np. w kubizmie), wprowadza do obrazu elementy ruchome (np. mobile Caldera). Niedocenił chyba również sztuki impresjonizmu, która wciąga obserwatora w interakcję,zaprogramowując fizjologiczne reakcje jego oka w rozkładzie plam barwnych; sztuki, któraobecność odbiorcy w dziele zaprogramowuje tak rygorystycznie, iż on nie jest już widzem,lecz staje się partnerem obrazu, partnerem wnoszącym w rzeczywistość dzieła reakcjewłasne. A co dopiero mówić o sztuce informelu – gdzie wewnętrzna wibracjazdekomponowanych elementów na płótnie, przeniknięta wibracją obserwującego oka,rozhuśtanego wibracją tamtą, tworzy coś, co nie jest już obrazem, nie jest nawet„przedmiotem”, lecz jest czystym ruchem: ruchem bez substancji, która zostaje w ruchwprawiona. To coś nie jest c z y m ś, lecz dopiero czymś s i ę s t a j e. Dramat bez personaedramatis; widowisko, owszem – ale widowisko bez aktorów.„Nieskończoność pustki wrącej, grzmiącej, wypryskującej, nie do rozróżnienia, nie douchwycenia, stworzonej z wirów i odmętów, takiej samej tu i tam i jeszcze dalej i jak najdalej,na darmo wzrok wytężam do bólu, nic nie można zobaczyć, za ścianą nocy przelewało sięwszystko bez wytchnienia, tonące i roztapiające, wiedziałem, że za ciemnością tam w dolejest tylko bezkształt i ruch, przede mną tylko przestrzeń nieistotna, w górze zaś nieborozgwieżdżone rojem niezliczonym, nie do rozróżnienia, nie do uchwycenia... A jednakwytężałem wzrok. Ale nic. I zresztą czyż miałem prawo widzenia, ja, też odmęt w tymodmęcie, niepamiętny, zgubiony, rozbełtany pasjami, bólami, których nie znałem, jakżeżmożna po dwudziestu z górą latach być tylko przelewającą się wodą, przestrzenią pustą, nocąciemną, niebem nieobjętym... być ślepym żywiołem, nie móc dojść w sobie do niczego” (wDzienniku 1961–1966).Powracam do pierwszej i drugiej zasady ruchliwości dzieła Gombrowicza; szerzej –współczesnej sztuki. Po jednej stronie mamy rzeczywistość bezwzględnie i bezwarunkoworuchliwą, po drugiej – bezwzględnie ruchliwego, pobudzanego olbrzymią ilością bodźcówzewnętrznych obserwatora. „Z jednej strony – świat wewnętrzny Henryka deformuje światzewnętrzny: jemu to wszystko śni się, on jest sam [...] Ale, z drugiej strony, to światzewnętrzny narzuca się Henrykowi” (z przedmowy do Ślubu). Ruchliwość obu członówopozycji sprawia, że granica między zewnętrznością i wnętrzem, między obiektywnym isubiektywnym, między światem i świadomością zaciera się. Pojęcia (twór umysłu) umykają,zmierzają ku rzeczom (właściwość świata) – rzeczy ku swoim obrazom (twór umysłu). Skoronie można posłużyć się pojęciem, trzeba posłużyć się obrazem – choć każdy obraz (w tejchwiejnej sytuacji umysłu i świata, chwiejny) pociąga za sobą konieczność egzegezy iapologezy, prowokuje wywód pojęciowy, rodzi nowe pojęcia, które znowu domagają sięobjaśnień, a w braku tych objaśnień, w wypadku niemożności udzielenia ich – na powrótrodzą obrazy. Myśl rodzi obraz, obraz rodzi słowo, słowo rodzi myśl, myśl znowu domaga sięobrazu – nie ma sposobu wzajemnego odgraniczenia ich, nie ma możliwości powstrzymaniatego procesu: „wszystko dzieje się jednocześnie, wszystko współpracuje, teoria z praktyką,myśl z namiętnością, życie z wartościowaniem i rozumieniem życia, żądza osobistegosukcesu z wymogami stwarzającego się utworu, wymogi utworu z uniwersalną prawdą,pięknem, cnotą, nie ma nic, co by królowało nad resztą, wszystko jest funkcjonalne” (wRozmowach).Człowiek–siedlisko myśli, jedyna istota zdolna komentować rzeczywistość, przestaje byćpewny własnego istnienia: „jakiś kompromis pomiędzy światem zewnętrznym awewnętrznym” (w Ferdydurke). Nie bardzo już wiadomo, czy to „zewnętrzność jest tymzwierciadłem, w którym przegląda się wnętrze” (jak w Zdarzeniach na brygu Banbury), czyodwrotnie. Nie bardzo wiadomo, co należy do „akcji zewnętrznej”, co do „wewnętrznej”, cozdarzyło się „naprawdę”, a co się „śniło”. Każda rzeczywistość obiektywna jest skażonaelementami subiektywnego, a każda subiektywność (skoro jako subiektywność zostanie7